S avezbayev, S. N. Volkov
Download 6.41 Mb. Pdf ko'rish
|
26. yer tuzishning imiy asoslari. avazbayev s
|
Loyihalash
yer tuzish jarayonining m arkaziy qismi, «Yer tuzishni loyihalash» ilmiy fani esa loyihalarni tuzishning usullari, qoidalari va amallari ham da ularni iqtisodiy asoslash bo‘yicha - yer luzish to ‘g‘risidagi bilimlarining eng asosiy tarm oqlaridan biri, butun yer tuzish fanining asosidir. Oldinlari yer tuzishning um um uslubiy asoslari «Yer tuzishni loyihalash» fanida keltirilar va uning nazariy bo'lim i mazrnunini tashkil etar edi. Endi, ayrim «Yer tuzishning ilmiy asoslari» fani va boshqa qator fanlar (Yer tuzishda iqtisodiy-m atem atik usullar va modeliashtirish», «Yer resurslaridan foydalanishni rejalashtirish va 189 b a s h o r a tla s h ) a jr a tilg a n id a n k e y in , u la r n in g v a z ifa la ri va m azm unlarini aniqroq belgilash kerak b o ‘ladi. 4. Y ertuzishga m urakkab injenerlik-iqtisodiy tadbiriar majmuasi sifatida qarash kerak. U yer qonunchiligini amalga oshirish bo'yicha tadbiriar tizim ini o ‘ziga qo'shib olishiga qaram asdan, uning iqtisodiy mohiyati kamaymaydi. Yer qonunchiligi vositasida ver munosabatlari jamiyatdagi ishlab chiqarish m unosabatlarining bir qismi sifatida tartibga solinadi. Yer tuzish esa ishlab chiqarishning o ‘ziga va uning hududiy tashkil etilishiga ta ’sir k o isatad i. U ning maqsadi xo'jalik yuntishning m aksim al samaradorligi bo'lib qolaveradi. 5. Yer tuzishni injenerlik san'atining turi sifatida ham baholash m um kin. In jen erlik yer tuzish va geodeziya usullari bilan yer tuzishning barcha texnik natijalari - chegaralar, yer egaliklari va yerdan foydalanishlarning joylashgan o ‘rni, xo'jalik massivlari va uchastkalari ta 'm in lan a d i. Yer tuzishning uni boshqa turlardagi injenerlik san 'atid an ham da u o'zaro aloqada va o'zaro bog'liqlikda bo'ladigan har xil chegaradosh iqtisodiy, texnik va tashkiliy-huquqiy tadbirlardan ajratib turadigan xususiyati aynan shulardan iborat. Shu bilan birga c h eg aralar, m aydonlar, m assiv va u chastkalarning joylashgan o 'rn i, ularga o'xshab hududni tashkil etuvchi chiziqli elem entlar (yo'llar, kanallar, ihota poiosalari va boshqalar) ham chuqur iqtisodiy asoslangan bo'lishi kerak. Bu yerda mezon iqti sodiy sam ara, ishlab chiqarish talablariga moslik hisoblanadi. Shu sababli, yer tuzish to'g'risidagi fanni iqtisodiy fanlar turkum iga kiritishadi. Shu vaqtning o'zida yer tuzishning injenerlik-texnik, ekologik-landshaftli va huquqiy tom onlarini o'rganuvchi fanlarni (injenerlik geodeziyasi, fotogrammetriya, yer tuzishda geodezik ishlar, hisoblash texnikasi va dasturlash, yer huquqi, qishloq xo'jalik xari- tash u n o slig i, yer tu zish c h izm ac h ilig i, la n d sh a ftsh u n o slik va boshqalar) jadalroq rivojlantirish zarur. 6. Zamonaviy amaliy yer tuzishda yer tuzish fanida kompyuterfar, har xil iqtisodiy-m atem atik usullarni qo'llash kengaymoqda, Bu, ham iz la n ish la rn in g , ham io y ih alash n in g darajasini k o 'tarish imkonini beradi. Bundan tashqari, eng yangi chizish va o'lchash texnikalaridan keng foydalanish kerak, sababi, y er tuzishning o'ziga xos xususiyatlaridan biri loyihaviy yechimlarni grafik usulida tasvirlash va xaritashunoslik usulida ularni belgilash hisoblanadi. 190 7. Yerdan ishlab chiqarishning um um iy vositasi, qishloq xo ljaligi ishlab chiqarishida asosiy vosita va tabiiy resurs sifatida foydalanishning har xil - ijtimoiy, iqtisodiy, ekologik, texnoiogik, texnik, tashkiliy- xo‘jalik, huquqiy tom onlari bor. Ularning har biri o ‘zlariga mos qonuniyatlarni aniqlash va um um lashtirishga, m aqsadlar va vazifa- larni, tamoyillar va aniq masalalarni yechishga uslubiy yondashuvlarni ifodalashga, defmisiyani (ilmiy aniqlash) va aiam alarni asoslashga qaratilgan u yoki bu fanning oTganish predm eti hisoblanadi. Yer tuzishda izlanish obyektlari, asosan, yerdan foydalanishning ekologik tomoni bilan birgalikda ijtimoiy-iqtisodiy va tashkiliy-xo'jalik tomonlari hisoblanadi. 8. Zam onaviy yer tuzishning eng zarur m asalalaridan biri - oldin tuzilgan va joylarga ko‘chirilgan yer tuzish loyihalarini xo‘jaliklar tom onidan qabul qilingan loyihaviy elementlarni iloji boricha kamroq buzish maqsadida takomillashtirishdir. H ududni tashkil etish nafaqat joriy davr, balki uzoq kelajak uchun qo'yilgan ishlab chiqarish vazifalariga ham mos b o ‘lishi kerak. Yer tuzish loyihalarini asoslash usullari shu sababli, yaxshilashga muhtoj. Ularda ko‘pchilik hollarda yuqori aniqlikda tuzilgan agroasoslashlar uchraydi, shu bilan birga, ularda hattoki, yer tuzish yechim larining o ‘zini elem entar iqtisodiy a so s la sh y o ‘q, lo y ih a n i a so s la sh u c h u n ta la b q ilin a d ig a n ko‘rsatkichlar va iqtisodiy hisob-kitoblar tizimini tartibga solish kerak. Yana e ’tiborni yer tuzishni loyihalashda q o ‘llaniladigan qator m e'yorlarni eksperim ental tekshirish va aniqlik kiritishga qaratish kerak. U lardan ayrimlari ko‘p yillar oldin ishlangan (ishlov berish yo'nalishi uzunligi, yo ‘l qo'yiladigan nishablik, uchastkalarning shakli va tomonlari nisbati va boshqalar) va ularning zamonaviy texnika va texnologiyalar talablariga mosligi shubha tug‘diradi. 0 ‘tkaziladigan izlanishlardagi muvaffaqiyatning ahamiyatli shart- lari tarixiylik, haqqoniylik, iqtisodiy va o ‘ziga xos yer tuzish usullarini qo'llash, yer tuzish harakatlarining iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik oqibatlarini hisobga olish hisoblanadi. Bundan tashqari, fan va ishlab chiqarish xodim larining doim iy ijodiy hamkorligi zarur. Barcha izlanishlarni zarur yer tuzish masalalarini yechish bo'yicha aniq tavsiyalar ishlab chiqishgacha etkazish qonun bo ‘lib qolishi kerak. Faqat shunday vaziyatdagina yer tuzish fani unga yuklangan yer islohotini uslubiyot va usullar bo ‘yicha asoslash vazifasini bajara oladi. 141 |
