S avezbayev, S. N. Volkov

x o ja lik la rd a ichki yer tuzishning mazmuni va usullari
ishlab chiqildi 
va m u a lliflari S .A .U d a c h in , N .I.P ro k u ro n o v , N .N .B u rix in , 
Ya.M .Sfasm an, A .l.B aranchuk, S.D .C herem ushkin, Ye.Ye.Burov, 
V.V.Redkin, I.D.Shuleykin, P. I.Sherdyukov va boshqalar b o ig a n
qator kiioblar va kitobchalarda chop etildi. Ularda yer tuzishning 
iqtisodiy mohiyati, uning m azm uni, tarkibiy qismlari va elem entlari, 
ishlab chiqarishni va hududni tashkil etishning o ‘zaro bogiiqligi, 
kom pleks izlanishlar m azm uni va ular m ateriallaridan yer tuzishda 
foydalanish, g‘allachilik va chorvachilik sovxozlarida va kolxozlarida 
ham da m am lakatning yirik sanoat yangi qurilishlarining shaharlar 
atrofidagi mintaqalarda xo'jalikda ichki yer tuzish uslubiyatining o'ziga 
xosligi ko'rib chiqildi. Tajriba tariqasida relyefning m ashina-traktor 
agregatlaridan foydalanishga ta ’siri o'rganildi, reiyefni, tuproqlarni, 
hududning kenglik xususiyatlarini hisobga olgan holda almashlab 
ekish dalalari va brigada uchastkalarining ko'rsatkichlari ishlab 
chiqildi, yaylov yerlarini tashkil etish masalalari yechildi.
Bu davrda yer tuzish fanidan um um iy qabul qilingan konsepsiyasi 
bo'yicha ishiayotgan S.A.Udachin boshchiligidagi olimlar guruhi bilan 
bir qatorda yana bitta Voronej QX1 professori V.V.Redkin bosh­
chiligidagi guruh h am b o r edi. U n in g asosiy q o id a la ri u la r 
to m o n idan «Xo'jalikni va sotsialistik qishloq xo'jalik korxonalari 
hududlarini tashkil etish nazariyasining asosiy masalalari» (1935- 
y.) va «Kolxozda yer tuzish» (1945-yil) mavzularidagi m onog-
183

---

rafiyalarda chop etildi. Bu ishlarda qim m atbaho fikrlar, eng avvalo, 
yer tuzish loyihalarini iqtisodiy asoslashni kuehaytirishning zarurligi 
to ‘g‘risida fikr bor edi. Shu bilan birga hududni tashkil etishning 
har bir elem entini qayta ishlab chiqarish tizim ining mos b o ‘g'iniga 
m exanik bog'lash usuli oxir oqibatda o'ylab topilgan, hayotdan 
ajralgan va ju d a qiyinlashtirilgan ifodalashlarga olib keldi, ular 
ko‘pchilik mutaxassislar tom onidan rad etildi.
30-yillarda o ‘tkazilgan izlanishlar va ishlab chiqarish tajribaiarini 
um um lashtirish kolxozlar va sovxozlarda yer tuzishning asosiy qoi- 
d a la rin i ishlab c h iq ish , u n in g tu s h u n c h a s in i va m a zm u n in i, 
m aqsadini, vazifalari va tam oyillarini, yer tuzish nazariyasini pred­
meti va usullarini ijtimoiy-iqtisodiy hodisa sifatida ifodalash va 1940- 
yilda oliy o ‘quv yurtlari uchun birinchi «Yer tuzishni loyihalash» 
darsligini N.V.Bochkov va S.A.U dachin taxriri ostida chop etish 
imkonini berdi.
Oxirgi o ‘n yilliklarda yer tuzishning urushdan keyingi yillarda 
xalq xo‘jaligini tiklash va yanada rivojlantirish dasturi bilan bog'liq, 
yer tuzishning qator uslubiy masalalarini yorituvchi boshqa ishlar 
ham chop etildi.
1 9 5 0 -y ild a b o sh la n g a n m ay d a k o lx o z la rn i y irik lash iirish
kom paniyasi yer tuzuvchilar oldiga yerdan foydalanishlarni, ishlab 
chiqarishni va yirik xo'jaliklar hududlarini tashkil etish bilan bog‘liq 
qator m asalalarni qo ‘ydi.
X o‘jaliklararo va x o ‘jalikda ichki yer tuzish uslubini ishiab chiqa­
rishning ixtisosligini, yiriklashtirilishi va intensivligini hisobga olib 
takom illashtirish talab qilindi. Yer tuzish fani M11Z (Moskva yer 
tuzish injenerlari instituti) va boshqa qishloq xo'jalik oliy o ‘quv 
yurtlarining yer tuzish fakuitetlari xodimlari tom onidan bajarilgan 
yangi izlanishlar bilan boyitildi. Yer tuzish bo ‘yicha qator kitoblar 
va q o ‘llanm alar chop etildi, ulardan eng taniqlilari quyidagilardir: 
«Sotsialistik yer tuzishning nazariy asoslari» (m uallif S.A.Udachin), 
« X o ‘ja li k d a
ic h k i 
y e r 
tu z is h
b o 'y i c h a
y o ‘riq n o m a »
(S.D .C herem ushkin va S.A.U dachin tahriri ostida), «Kolxozlarda 
yer tuzish» (m ualliflar S.A.Udachin, N .N .B urixin, G .i.G oroxov, 
N .I.P rokuronov va boshqalar), «O‘rm o n -ch o ‘1 mintaqasi koLxoz- 
larida yer tuzish» (G .i.G oroxov tahriri ostida), «C ho‘l kolxozlarida
184

---

xo‘jalikda ichki yer tuzish» (mualliflar M .A .G cndelm an va Ye.B-.Ji-- 
lornirskiy) ham da I.K.Baranov, M.P.Kunyavskiy, V.P.ProshlyakoV, 
P .K .T a tu r, V .S .A rto m o n o v va b o sh q a la rn in g su g ‘o rila d ig a n
m intaqalarda hududlarni tashkil etish bo ‘yicha ishlari.
Bu davrda chop etilgan monografiyalarda, to'plam larda va jurnallar 
inaqolalarida yer tuzishni loyihalashning kengroq asosda, m am la- 
katning har xil m intaqalariga va tabiiy-iqtisodiy sharoitlariga mos 
usullari rivojlantirildi. Ishlab chiqarish tajribasini o ‘rganish va 
um um lashtirish ham da oliy o ‘quv yurtlari kafedralari tom onidan 
yer tuzish organlari bilan birgalikda tashkii etilgan ekspeditsiyalar 
bajargan kolxozlarva sovxozlarda yer tuzish bo ‘yicha kompleks ishlar 
izlanishlarga asos qilib olindi. Birinchi marta yirik suv omborlari suvi 
biian qoplanadigan yerlar m intaqasida yer tuzishning asosiy uslubiy 
asoslari ishlab chiqildi.
Yer tuzishning m azm uni va uslubiyati takomillashgan va to'ia 
tarzda 1951-yilda professor S.A.Udachin tahriri ostida chiqarilgan 
( m u a l l i f l a r
S .A .U d a c h i n , 
G .l .G o r o x o v , 
N .N .B u r ix in , 
N .l.Prokuronov, Y a.M .Sfasm an, G.V.Cheshixin va boshqaiar) «Yer 
tuzishni loyihalash» darsligining ikkinchi nashrida bayon etildi. 
Keyinchalik bu darslik yana bir necha marta qayta nashr etildi (1958, 
1962, 1969-yillarda).
U rushdan keyingi yillarda sobiq sovet yer tuzish ilmiy maktabi- 
ning shakllanishi tugadi, uni uch o ‘n yillik davomida VASXNIL 
akadem igi, R SFSR da xizm at k o ‘rsatgan fan arbobi professor
S.A .U dachin (1903-1974-y.) boshqardi. Yer tuzish nazariyasi va 
uslubiy asoslari b o ‘yicha asosiy ishlar, yer tuzish va yerdan 
foydalanishning boshqa masalalari bo'yicha ko'p sonli ishlar uning 
qalamiga mansub. Ularda yer tuzishning ilmiy tushunchasi, lining 
maqsadi, vazifalari, rivojlanish qonuniyatlari va urnumiy tamoyillari 
ifodalangan. U to m o n id a n yer tuzishni ikkita asosiy turga - 
xo'jaliklararo va xo'jalikda ichki yer tuzishga b o ‘lish taklif etildi, 
xo'jalikda ichki yer tuzishning m azm uni (uning tarkibiy qismlari va 
elem entlari) ishlab chiqildi; bularning barchasi zamonaviy yer tuzish 
amaliyotida mahkam o'rnashdi.
K o‘p yillar davomida professor S.A.Udachin M UZning «Yer 
tuzishni loyihalash» kafedrasini boshqardi; bu ilmiy jam oa tom onidan
185

---

yaratilgan yer tuzishni loyihalash bo'yicha fundam ental darslik besh 
m arta takror nashr etildi, bir necha chet tillarga taijim a qilindi, yer 
tuzish fanida yutuq bo 'lib qoldi.
Yer tuzuvchi olim larning ilmiy izlanishlari 60-80-yillarda yer 
tu z is h n a z a riy a s in i y a n a d a riv o jla n tiris h g a va u s lu b iy a tin i 
takomillashtirishga qaratilgan edi. Bu vaqtda bizning davrimizda ham 
m a ’lum nazariy qiziqish va amaliy qim m atga ega ko‘p sonli m ono- 
grafryalar, mavzuli to ‘plam lar va jurnal maqolalari chop etildi. Ularda 
har xil tabiiy-iqtisodiy va ishlab chiqarish sharoitlarida yer tuzish 
ish larin i o ‘tk azish u su lla ri aso slan ad i, yer tu zish va q o ‘shni 
injenerlik-iqtisodiy va texnik masalalari orasidagi o ‘zaro aloqa ochib 
beriladi, Rossiyadagi yer tuzish va yer m unosabatlarining rivojlanish 
tarixi ko'rib chiqiladi.
Yer tuzish masalalarini yechishga yagona yondashuvni, um umiy 
nazariy m arralarni ishlab chiqishda M1IZ va boshqa qishloq xo'jalik 
oliy o'quv yurtlarining yer tuzish fakultetlari doiiniy o'tkazadigan 
ilmiy-amaliy anjum anlar ahamivatli rol o'ynadi, ularda olim lar bilan 
bir qatorda loyiha institutlari va yer tuzish xizmati xodimlari ham
q a tn a sh d ila r. B u n d ay a n ju m a n la r y erd an fo y d alan ish va yer 
tuzishning boshqaruv organlari tom onidan ham o'tkazilib turildi.
1967-yildan boshlab Moskvada m am lakatda yer resurslaridan 
foydalanish, yerdan foydalanish va yer tuzishning boshqa masalalari 
b o 'y ic h a izlanishlar olib boruvchi D avlat yer resurslari ilm iy- 
tekshirish instituti (G IZ R ) faoliyat ko'rsata boshladi. U ilmiy-ishlab 
chiqarish anjum anlarining tashkilot-chilaridan biri, ilmiy izlanishlar 
muvofiqlashtiruvchisi sifatida to'plam larni nashr etar edi. Oliy yer 
tuzish ta ’limi ham keng rivojlandi. M amlakatdagi eng qadimiy Yer 
tuzish bo'yicha davlat universitetidan (u 1999-yili 220 yoshga to'ldi) 
tashqari-ittifoqdosh respublikalarning yirik qishloq xo'jalik oliy o'quv 
yurtlarida yer tuzish fakultetlari faoliyat k o isatad i. Bu fakultetlar 
jumlasiga 1945-yilda tashkil etilgan Toshkent irrigatsiya va qishloq 
xo'jaligini m exanizatsiyalash injenerlari institutining Yer tuzish 
fakulteti ham kiradi. Bu universitet va yer tuzish fakultetlarining 
ilmiy xodim lari o'zlari joylashgan m intaqalar xususiyatlariga mos 
yer tuzish usullari sohasida har xil izlanishlarni olib borishm oqda.
186

---

3.