7 mavzu. Tuproqlar tasnifi, turlari va tuproq unumdorligi reja tuproqlarni tasniflash. Tuproq unumdorligini elеmеntlari

---

7 MAVZU. Tuproqlar tasnifi, turlari va tuproq unumdorligi 
REJA 
1. Tuproqlarni tasniflash. 
2. Tuproq unumdorligini elеmеntlari. 
3. Tuproq unumdorligining katеgoriyalari. 
4. Tuproq unumdorligini yaxshilashning asosiy tadbirlari. 
Yer yuzasi tuproq qoplami, o‘zining murakkab tuzilishi va xilma-xilligi bilan 
xarakterlanadi. Tuproqlarni o‘rganishda va ulardan oqilona foydalanishda, ulami to‘g‘ri aniqlash, 
ya’ni tasniflash muhim ahamiyatga ega.
Tuproqlarni o‘xshash belgilari, kelib chiqishi va unumdorligi kabi xususiyatlariga ko‘ra 
muayyan guruhlarga birlashtirishga tuproq tasnifi deyiladi.
Tuproqlarni tasniflashda ekologik — genetik, morfogenetik, evolyutsion - genetik, tarixiy 
- genetik hamda g‘arbiy Yevropacha yondoshuvlar mavjud.
Tuproqlarni ilmiy jihatdan tasniflash ulaming genetik xossalariga asoslangan boiib, bu 
tasnif quyidagilami: tuproq paydo bo‘lishining barcha shart-sharoitlari va jarayonlarini, 
tuproqlaming hududlar bo‘yicha tarqalishini va tuproqlaming ishlab chiqarish vositasi jihatidan 
ahamiyatli bo‘lgan (biologik, fizik va kimyoviy) xossalarining umumiy tavsifmi aks ettirishi 
lozim. Tuproqlarni tasniflash muammolari tuproqlar geografiyasidagi dolzarb va munozarali 
masalalardan biri hisoblanadi. Fanning rivojlanishi va yangi ilmiy dalillaming to‘planishi 
natijasida ilgari tuzilgan, bunday qaraganda ilmiy asoslangan tasniflarga ayrim qo‘shimchalar 
kiritish yoki ularni qayta toidirish zarur bo‘ladi. Bu muammolar qishloq va o‘rmon xo‘jaligi 
talablari asosida ham yuzaga keladi. Ilmiy tasnif fanning hozirgi holatini aks ettiradi. Ilm-fanning 
rivojlanishi bilan tuproqlar tasnifi ham murakkablashib borishi tabiiy hol.
V.V.Dokuchayevning tavsiya etgan tasnifida, asosiy birlik sifatida tuproqlaming genetik 
tiplari olingan. 1890-yilda V.V.Dokuchayev tomonidan ishlab chiqilgan tuproqlar tasnifi 
geografiks genetik tamoyil asosida tuzilgan boiib, bunda tuproqlar uchta sinfga boiinadi va har bir 
sinf, o‘z navbatida tuproqlaming qator genetik tiplarini o‘z ichiga oladi. Bunda:
A - meyoriy yoki zonal tuproqlar sinfi, unda yettita tuproq tiplari ajratiladi;
Б - о ‘tuvchi tuproqlar sinfida uchta tuproq tiplari;
С - anormal (meyoriy bolmagan) tuproqlar sinfida uchta tuproq tiplari ajratiladi.
V.V.Dokuchayevning tuproqlar tasnifi, uning shogirdi N.M.Sibirsev tomonidan 
rivojlantirildi. N.M.Sibirsev barcha tuproqlami zonal, intrazonal va azonal kabi tuproq sinflariga 
bo‘lishni tavsiya etadi. Bu tasnifdagi tuproq sinflari ham tiplarga, tipchalarga va guruhlarga 
ajratiladi.
V.V.Dokuchayev va N.M.Sibirsevlaming genetik tasnifi hozirga qadar o‘z mohiyatini 
yo‘qotmagan va jahonning barcha mamlakatlarida qabul qilingan hamda shu asosda qator yangi 
tasniflar ishlab chiqilgan.
Tuproqlami tasniflash muammolari mashhur tuproqshunoslar: P.S.Kossovich (1910), 
K.D.Glinka (1925), S.S.Neustruev (1925), K.K.Gedroys (1927) va keyinchalik Ye.N.Ivanova va 
N.N.Rozov, I.P.Gerasimov, A.A.Zavalishina va boshqalar tomonidan tadqiq qilindi va yangi 
tasnifni ishlab chiqishda S.A.Shuvalov, N.V.Kimberg, B.V.Gorbunov va A.Z.Genusovlarning 
ham xizmatlari katta boidi.
Respublikamizda qishloq xo‘jaligining yanada rivojlanishi, vatanimizning yer fondlarini 
atroflicha o‘rganish, har bir xo’jalik uchun mukammal tuproq xaritalari hamda yagona 
umumdavlat yer kadastrini tuzish vazifalarini qo‘yadi. Bu yangi vazifalar tuproqni tasniflash 
masalalarini qayta ko‘rib chiqish va yangi tasnif ishlab chiqish masalasini qo‘ydi. Tuproqshunos 

---

olimlarimizning ko‘p yillik izlanishlari, tajribalari natijasida 1967 yilda tuproqlaming yangi 
tasnifiga taalluqli „Tuproqlami tasnifi va diagnostikasi”ga doir qoilanma nashr etildi, keyinchalik 
esa 1977 yilda nashr etilgan ,,MDH tuproqlarining tasnifi va diagnostikasi” qoilanmasida 
tasniflashning yangi tizimi berildi. Unda MDH dagi 80 ga yaqin tuproq tiplarining taksonomik 
(tuproq taksonomiyasi - turli tuproqlaming guruhlarga boiinish birliklari tizimi) birliklari asosida 
bo‘linishi va tashxisi diagnostikasi berilgan. Qo’llanmada tuproqlar genetik tiplarining ro‘yxati, 
tuproq tiplarining ancha kichik taksonomik birliklari, tuproq tipchalarining fatsial (iqlim sharoitiga 
ko‘ra) bo‘linishi va tuproqlar tashxis belgilarining qisqacha tavsifi yoritilgan. Tuproq tasnifini 
o‘rganishning qulay bo‘lishi uchun qo‘llanmada har bir tuproq tipining qaysi genetik qator va 
ekologik - genetik sinfga kirishi ko‘rsatilgan. Bu yangi tasnifda ham tuproqning genetik tiplari 
asos qilib olingan.