7 mavzu. Tuproqlar tasnifi, turlari va tuproq unumdorligi reja tuproqlarni tasniflash. Tuproq unumdorligini elеmеntlari

Tuproq taksonomiyasi. Tuproq tipi asosiy taksonmik birlik. Har qanday boshqa tabiiy 
obyektlar singari, tuproqlarni tizimli ravishda ta’riflash va o‘rganishda tadqiqot ko'lamiga bog’liq 
bo‘lgan u yoki bu obyektni qanday darajada aniqlashga erishishni oldindan belgilash zarur. 
„Tuproq” so‘ziga yana nimanidir, ya’ni ushbu holatda aynan qanday tuproq ekanligini 
belgilaydigan qandaydir tushunchani qo‘shish lozim. Tuproq tizimining ushbu vazifasi 
taksonomik birliklar tizimi yoki bilish (ко4rib chiqish) darajasi yordamida yechiladi.
„Taksonomiya” so’zi grekcha „taxis” - tuzilma, tartib yoki lotincha „takso” - baholayman 
va „nomos” - qonun demakdir. Taksonomik birliklar (taksonlar)- bu qandaydir obyektlar tizimida 
sinf, daraja yoki o’mini ko’rsatadigan, ulaming batafsillik yoki aniqlik darajasini belgilaydigan, 
tasniflash yoki tartibga solish birliklaridir. Tuproqshunoslikda taksonomik birliklar - tabiatda 
mavjud tuproq guruhini tasvirlaydigan, ketma-ketlikda bir-biriga teng tobe bo’lgan (bo’ysunilgan) 
tizimli toifalaridir.
Hozirgi zamon taksonomiyasining negizida tuproq tipi to’g’risidagi Dokuchayevning 
ta’limoti yotadi, keyinchalik bu tuproq tipi va tuproq paydo bo’lish jarayonining tipi haqidagi 
ta’limotlarda o’z rivojini topgan.
Tip - deyarli bir xildagi tuproq paydo bo‘lish jarayonlari kechadigan hamda o’xshash tabiiy 
- geografik sharoitlarda katta maydonlarda shakllangan aniq tuproqlardir. Tuproq tiplarining eng 
muhim belgilari: 1) tuproqda to’planadigan organik moddalar va ular parchalanish, o’zgarish 
jarayonlarining deyarli bir xil bo’lishi; 2) tuproqdagi mineral va organik-mineral moddalar 
sintezidagi jarayonlarning bir xilligi; 3) moddalar migratsiyasi; 4) tuproq kesmasi tuzilishining bir 
xilda bo’lishi hamda 5) tuproq unumdorligini oshirish va saqlab qolishga qaratilgan tadbirlaming 
yagona yo'nalishda olib borilishi kabilar hisoblanadi.
Tabiiy sharoitga bog’liq boigan tuproqning ichki asosiy xossalariga qarab tiplar odatda 
ekologik-genetik sinflarga birlashtiriladi. Ana shunday xossalarga tuproqning issiqlik tartibi, 
tuproq paydo boiishining bioenergetik xususiyatlari va atmosfera yoginlariga ko‘ra tuproq - suv 
tartibining o‘zgarishi singarilar kiradi. Tuproqning ekologik - genetik sinflari bilan dehqonchilik, 
qishloq xo‘jaligi va o‘rmon xo‘jaligining o‘ziga xos geografik xususiyatlari bog‘liq boiadi.
Har bir ekologik - geografik tiplar sinfidagi tuproqlar 4 ta genetik qator (avtomorf, 
yarimgidromorf, gidromorf, qayirallyuvial)ga boiinadi. Tuproqlaming gidrologiyasiga asoslangan 
bu qatorlar qishloq xo‘jaligida tuproqlardan samarali foydalanishda katta amaliy ahamiyatga ega.
Hozir O’zbekistonda tuproqlaming 22 tiplari va 59 tipchalari (B.V.Gorbunov, 
N.V.Kimberg, 1962) ajratilgan. Ulaming ba'zilari avvaldan ma’lum va yaxshi o‘rganilgan bo’lsa-
da, ayrimlari kam tadqiq qilingan. Tuproqlar tizimi i tartibida tuproq tipidan quyi (past) boigan 
taksonomik birliklar: tipcha, avlod (rod), tur, xil va razryadlar ham ajratiladi.

---

Tipcha - tuproq tiplari orasida ajratiladigan taksonomik birlik boiib, asosiy hamda 
qo‘shimcha tuproq paydo qiluvchi jarayonlaming borishida ayrim sifatiy farqlar bilan 
xarakterlanadi. Tipchalarga boiayotganda tuproq paydo qiluvchi jarayonlaming zonal (shimoldan 
janubga qarab) o‘zgarishi bilan birga fatsial (sharqdan g‘arbga qarab) o‘zgarishi ham e’tiborga 
olinadi. Masalan, g‘arbdan sharqqa borgan sari tuproqning issiqlik, suv tartibi keskin o'zgaradi va 
bu o‘z navbatida tuproqning agronomik xossalariga ta’sir qiladi hamda ekinlarning turlarini tanlab 
ekishni va maxsus agrotexnikani qoilashni taqozo etadi.
Avlod - tipchalar orasida tuproq guruhlarini o‘ziga birlashtiradi. Tuproqlaming genetik 
xususiyatlari ko‘plab mahalliy sharoitlaming tuproq paydo boiish jarayonlariga ta’siri natijasida 
yuzaga keladi. Ona jinslarning tuzilishi va xossalari, sizot suvlarining kimyoviy tarkibi kabi 
omillar natijasida tuproqlarda sho‘rxoklanish, sho‘rtoblanish va karbonatlanish singari 
jarayonlarning borishi ro‘y beradi.
Tur - avlodlar orasida ajratiladigan tuproq guruhlari boiib, tuproq paydo qiluvchi 
jarayonlarning borish jadalligiga ko'ra ajratiladi. Masalan, podzollanish jarayonlarida gumus 
to'planishining jadalligi va uning chuquriigi, sho‘rlanish, eroziyalanish darajasi singarilar turlami 
belgilovchi ko‘rsatkichlar hisoblanadi. Demak, tur tuproq paydo boiish jarayonining miqdor 
jihatlarini aks ettiradi. Masalan, o‘rtacha va kam gumusli oddiy qora tuproq atamasida avlod 
ifodalangan.