S. F. Amirov, M. S. Yoqubov, N. G’. Jabborov elektrotexnikaning nazariy asoslari

2.12. To’rtqutbliklar 
2.12.1. Umumiy ma'lumotlar 
 
Ikkita kirish va ikkita chiqish qismalariga ega bo’lgan zanjirning
qismi to’rtqutblik deb ataladi. Bunda to’rtqutblikning energiya
manbaiga ulanadigan qismalari kirish, yuklama ulanadigan qismalari
esa chiqish qismalari hisoblanadi.
Elektr sxemalarda to’rtqutblik 1-1' kirish va 2-2' qismalari
bo’lgan to’g'ri to’rtburchak ko’rinishda belgilanadi (2.48-rasm, a).
Elektr energiyani uzatish liniyasi (2.48-rasm, b), transformator
(2.48-rasm, v), rostlanuvchi rezistor (2.48-rasm, g), to’g'rilagich
qurilmasi, ko’prik sxemalari, elektr filtrlar, kuchaytirgichlar va

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

134
boshqa ko’pgina qurilmalar to’rtqutblik sifatida qaralishi mumkin.

Agar to’rtqutblik ichida energiya manbai mavjud bo’lsa, u holda u

2.48-rasm

aktiv, aks holda esa passiv deb ataladi hamda to’g'ri to’rtburchak
ichiga mos ravishda A va P harfini yozish bilan farqlanadi. Agar
to’rtqutblik faqat chiziqli elementlardan tashkil topgan bo’lsa, u
holda u chiziqli to’rtqutblik, tarkibida hech bo’lmaganda bitta
nochiziq elementi bo’lgan to’rtqutblik esa nochiziq to’rtqutblik deb
ataladi. Agar to’rtqutblik qismalari o’rni almashtirilganda, ya'ni kirish
qismalari
yuklamaga,
chiqish
qismalari
energiya
manbaiga
ulanganda, uning kirish va chiqish toklari o’zgarmasa, u holda
bunday to’rtqutbliklar simmetrik, aks holda esa nosimmetrik deb
ataladi. To’rtqutblik elementlarining o’zaro ulanish sxemalariga ko’ra
Г-simon (2.49-rasm, a), T-simon (2.49-rasm, b) va П-simon
(2.49-rasm, v) almashlash sxemali to’rtqutbliklarga bo’linadi.


ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

135
To’rtqutblikni

hisoblash
deganda
uning
umumlashgan
parametrlaridan foydalanib kirish va chiqish tok va kuchlanishlarini
topish tushuniladi. Ixtiyoriy passiv to’rtqutblikda kirish toki
1
I

va
kuchlanishi

2
U
, uning chiqish toki
2
I

va kuchlanishi

1
U

quyidagi

ikkita asosiy tenglama bilan ifodalanadi:
,
2
2
1
I
B
U
A
U


(2.4)
,
2
2
1
I
D
U
C
I


(2.5)
bu yerda
D
C
B

A
,

,
,

- to’rtqutblikning kompleks koeffitsiyent

(doimiy) lari. Bu koeffitsiyentlar to’rtqutblik elementlarining ulanish
sxemalariga
va
elementlarning
xarakteriga
bog’liq
bo’lib,
1


D

C
B

A
munosabat bilan aniqlanadi.
To’rtqutblikning yuqorida keltirilgan asosiy tenglamalari asosida
uning turli xil almashlash sxemalarini hosil qilish mumkin. Bu
sxemalar to’rtqutblik umumiy xossalarini tahlil qilishni osonlashtiradi.
Amaliyotda
ko’pincha
T-simon
va
П-simon
almashlash
sxemalardan keng foydalaniladi.