S h a k a r s I m o n p o lis a X a r id la r j u m L a s I g a m o le k u la s I o L t ita g a c h a m o n o

---

16.6. OLIGOSAXARIDLAR
S h a k a r s i m o n p o lis a x a r id la r j u m l a s i g a m o le k u la s i o l t ita g a c h a m o n o -
s a x a r id q o l d i g ‘id a n ta s h k il t o p g a n u g l e v o d l a r k ira d i. S h a k a r s i m o n
p o lis a x a rid la rn in g ik k in c h i n o m i - o lig o s a x a r id la r ( y u n o n c h a
oligos -  
k o ‘p b o ‘l m a g a n ) s h u n d a n k e lib c h iq q a n .
O ligosaxaridlar bir q a n c h a xossalarga k o ‘ra odd iy uglev o d larg a a n c h a
y a q in turadi. M a s a l a n , o lig o s a x a r id la r s u v d a o s o n erib, c h in m o l e k u l a r
e r i t m a l a r hosil q ilad i, k o ‘p h o lla r d a u la r shirin t a ’m g a e g a , y a x sh i 
k rista lla n a d i.
G id r o l i z l a n g a n d a hosil b o 'l a d i g a n m o n o s a x a r i d l a r m o le k u la s in in g
s o n ig a q a r a b o lig o s a x a r id la r d is a x a rid la r, tris a x a rid la r, te tr a s a x a rid la r, 
p e n tasax arid lar v a g e k sa sa x a rid la rg a boNinadi. B ulardan e n g a h a m iy a tlig i 
d is a x a r id la r y o k i b io z a la rd ir.
G id r o liz q i l i n g a n d a h a r b ir m o le k u la s i ikki m o l e k u l a m o n o s a x a r i d g a
p a r c h a la n a d ig a n o lig o s a x a r id la r d i s a x a r i d l a r d e y ila d i. D is a x a rid la r 
C 12H 220 M u m u m i y f o r m u l a b ila n if o d a la n a d i. U la r g l i k o z i d l a r tipi 
b o 'y i c h a tu z ilg a n b o ‘lib, u n d a g i a g lik o n rolini ik k in c h i m o l e k u l a m o n o ­
sax arid bajaradi:
D is a x a r id la r g lik o z id la r tip id a tu z ilg a n lig i u c h u n kislotali m u h itd a
o s o n g id ro liz la n a d i.
D is a x a r id la r hosil b o N is h id a b ir m o n o s a x a r i d d o i m o o ‘z in in g g lu k o -
zid g id ro k sili bilan, ik k in c h i m o n o s a x a r i d m o le k u la s i e s a y o g lu k o z id
g id ro k s ili b ilan y o k i b o s h q a b ir o r ta spirt g id ro k s ili b ila n q a tn a s h a d i. 
A g a r d is a x a rid la r m o le k u la si hosil boMishida b ir m o n o s a x a r id m o lek u lasi 
g l u k o z id g id ro k sili, ik k in c h i m o n o s a x a r id m o le k u la s i e s a sp irt gid ro k sili 
b ila n q a t n a s h s a , b u n d a y d i s a x a r i d l a r m o l e k u l a s i d a a ld e g id g u r u h g a
o s o n o ‘ta o l a d i g a n e r k i n g l i k o z i d g i d r o k s i l i b o ‘la d i ( h a l q a l i - o k s o -
t a u t o m e r i y a ) . B u n d a y d i s a x a r i d l a r m u t a r o t a s i y a h o d i s a s i n i b e r a d i ,
a ld e g id la r g a x o s boMgan r e a k s iy a a la r g a k irish a d i - o k s i m hosil q ilad i, 
F e lin g su y u q lig in i o s o n q a y ta ra d i, “k u m u s h k o ‘zgu*' re a k siy a sin i b erad i. 
S h u n i n g u c h u n b u n d a y d is a x a r id la r q a y ta r u v c h i d is a x a r id la r d ey ila d i.
C H ,O H
H OH
328

---

M a lto z a , la k to z a v a s e l l o b i o z a s h u g u r u h d i s a x a r id la r g a kiradi. Ik k a la
m o l e k u l a m o n o s a x a r i d l a r n i n g g lu k o z id g id ro k s illa ri o ‘z a ro t a ’sirlanishi 
n a t i j a s i d a h o sil boM gan d i s a x a r i d l a r m o l e k u l a s i d a a ld e g id g u r u h g a
o s o n o ‘ta o la d ig a n g u r u h i y o ‘q. B u n d a y d is a x a r id la r a l d e g id la r g a x o s 
re a k s i y a l a r g a k i r is h m a y d i, o k s im v a g id r a z o n la r hosil q ilm a y d i, sianid 
kislotani b irik tirib o lm a y d i. S h u n in g u c h u n b u n d a y d is a x a rid la r q ay taril- 
m a y d i g a n d is a x a r id la r d e b ataladi. B u d i s a x a r id la r g a s a x a r o z a m iso l 
b o Nadi.
D i s a x a r id la r m o l e k u l a s i d a bir n e c h ta o z o d sp irt g id ro k s illa ri m a v ju d
b o N g a n i u c h u n u la r k o ' p a to m li s p i r t l a r n i n g x o s s a la r in i q a y ta ra d i: 
m is (Il)-g id ro k sid n i eritib k o ' k rangli eritm a hosil qiladi, oson m etillanadi 
v a a s e tillan ad i.
Q u y i d a b iz d i s a x a r id la r n in g a y r im vakillari bilan ta n is h ib c h iq a m iz .
M a l t o z a y o k i s o lo d s h a k a r i . M a lto z a k r a x m a l g a s o lo d ( u n d irilg a n
b u g ‘d o y m a y s a s i) ta rk ib id a g i d ia s ta z a fe r m e n ti ta ’sir e ttir ilg a n d a hosil 
b o N ad i, s h u n i n g u c h u n u s o lo d s h a k a ri d e b h a m yuritiladi:
(C6H l0O5)n + H , o ■
diaslM‘ > С 2H „ O n 
f e r m e n t i
k r a x m a l
m a l t o z a
M a l t o z a g id r o l i z l a n g a n d a ikki m o l e k u l a D - g l u k o p i r a n o z a g a p a rc h a - 
lanadi:
C „ H „ O n + Н О Н
> 2C H, о
12 
2 2
1 1 
6
12 
6
m a l t o z a
D - g l u k o p i r a n o z a
CM ,011
OH 11
m a l t o z a n i n g
s i k l i k s h a k l i
с н д а
CH^OH
OH H
OH H
о
HO
OH
e r k i n p o l u a s e t a l
CH.OH 
OH
OH H
g i d r o k s i l
M a lto z a m o le k u la s id a ikki m o l e k u l a D - g l u k o p i r a n o z a n i n g q o ld iq lari 
oc-1 A - g l i k o z i d b o g 1 b ilan b irik k a n . G lik o z id b o g 1 hosil q ilis h d a ishtirok 
e tg a n a n o m e r u g le r o d a t o m i oc-konfig u ratsiy ag a e g a , erk in g l u k o z id
g id ro k s il tu tg a n a n o m e r u g le ro d a to m i e s a y o k i a - ( a - m a l t o z a ) , y o x u d
P - ( P - m a lto z a ) k o n f i g u r a t s i y a g a e g a boN ishi m u m k in .
32 9

---

M a lto z a F e lin g s u y u q lig in i q a y ta r a d i, “ k u m u s h k o ‘z g u “ r e a k siy a sin i 
b e ra d i, f e n ilg id ra z in b ilan fe n ilg id r a z o n hosil q ilad i. B u m a l t o z a n i n g
h a l q a - o k s o - t a u o m e r i y a g a u c h r a s h i tu fa y li r o ‘y b e r a d i. S h u n i n g d e k ,
m a lto z a m o n o s a x a r i d l a r g a o ‘x s h a s h o d d i y v a m u r a k k a b e f ir la r hosil 
q ilad i.
M a lto z a n i k i m y o v i y n o m b ila n a t a s h d a g l u k o z id b o g ‘ hosil q ilis h d a
g lu k o z id g id ro k s ili bilan is h tiro k e tg a n b irin ch i g l u k o z a m o le k u la s i 
ik k in c h i g l u k o z a m o l e k u l a s i n i n g C - 4 d a g i o ‘rin b o s a r i d e b q a ra la d i 
h a m d a u n in g n o m i o x irid a g i “o z a ” q o \ s h i m c h a s i “ o z il” q o ‘s h i m c h a g a
a lm a s h tirila d i. Ik k in ch i g l u k o z a m o le k u la s i n o m i d a g i “o z a ” q o ‘s h im -
c h a si e sa s a q la n ib q o la d i. N ih o y a t sh u n i h a m e s la tib o ‘tish k e ra k k i, 
d i s a x a r i d n i n g t o ‘liq n o m i d a h a r ik k a l a a n o m e r u g l e r o d a t o m i n i n g
k o n f ig u ra ts iy a s i k o ‘rsatilish i zarur.
S e l lo b io z a o ‘z aro [3-1,4-glikozid b o g ‘i o rq a li b irik k a n ikki m o le k u la
D - g lu k o p ir a n o z a q o ld iq la rid a n tashkil to p g an . M a lto z a d a n farqli ra v is h d a
g lik o z id b o g ‘i h o s il b o ‘l i s h i d a is h tir o k e t g a n a n o m e r u g l e r o d a to m i 
P -k o n f ig u r a ts iy a g a ega:
| 3 - l , 4 - g l i k o z i d b o g 1
S e llo b io z a s e lly u lo z a n in g g id ro liz la n is h id a n hosil b o 'l a d i . U m a lto z a
k ab i q a y ta r u v c h i d is a x a rid la r, m a lto z a k iris h g a n k i m y o v i y r e a k s iy a la r g a
kirish a d i.
M a lto z a v a s e llo b io z a o ra s id a g i k o n f ig u r a ts io n farq u la r o r a s id a g i 
k o n f o r m a t s i o n f a r q q a h a m s a b a b c h i boN adi: m a lto z a d a g i a - g l i k o z i d
b o g ‘i aksial jo y la s h g a n holda, sellobiozadagi p -g lik o zid b o g ‘i - ekvatorial 
jo y la s h g a n . B u d is a x a rid la rn in g k o n f o r m a ts io n tuzilishi s e llo b io z a m o le - 
k u la la r id a n tashkil to p g a n s e lly u lo z a n in g c h i z i q s i m o n tu z ilis h ig a Va 
m a lto z a q o ld iq la r id a n ta sh k il to p g a n a m i l o z a ( k r a x m a l ) n i n g t u g u n s i m o n
( o ‘r a m s i m o n ) tu z ilis h ig a s a b a b c h i boN adi.
O d a m o r g a n i z m i d a m a lto z a a - g l u k o z i d a z a ( m a lta z a ) fe r m e n ti b ilan
p a r c h a l a n a d i . a - g l u k o z i d a z a f e r m e n t i s e l l o b i o z a n i p a r c h a l a m a y d i ,
s e llo b io z a p - g l u k o z i d a z a fe r m e n ti b ilan p a r c h a la n a d i. p - g l u k o z i d a z a
330

---

fe rm e n ti o d a m o r g a n i z m i d a b o N m a y d i. S h u n in g u c h u n s e llo b io z a va 
u n d a n ta sh k il t o p g a n p o lis a x a r id s e lly u lo z a o d a m t o m o n i d a n h a z m
q il i n m a y d i , v a x o la n k i, k a v s h q a y ta r u v c h i h a y v o n l a r s e lly u lo z a b ilan
o v q a tla n is h i m u m k i n , c h u n k i h a y v o n l a r n i n g o v q a t h a z m qilish y o ‘l- 
la rid a g i b a k t e r i y a l a rd a p - g l u k o z i d a z a boNadi.