S. Hasanov D. Abdumadjidova N. Ataeva shaxsning bilish jarayonlari

Idrok haqida tushuncha. Idrokning o’ziga xos xususiyatlari. 

Idrok  -  sezgilarga  nisbatan  murakkab  va  mazmundor  psixik  jarayon  bo’lib 

hisoblanganligi  sababli  barcha  ruhiy  holatlar,  hodisalar,  xususiyatlar  xossalar  va 

inson  ongining  yaxlit  mazmuni,  egallangan  bilimlar,  tajribalar,  ko’nikmalar  bir 

davrning o’zida namoyon bo’lad va aks ettirishda ishtirok qiladi.  

Idrok  tushunchasining  (lotin  tilidan  -  «perceptio»  qabul  qilish)  yuqori 

bosqichi esa appertsentsiya deyiladi.  Appertseptsiya - idrok jarayonini shaxsning 

oldingi  bilimlari,  shaxsiy  va  ijtimoiy  tajribalari,  qiziqishlari,  motivatsiyasi, 

ehtiyojlari  va  odatlari,  umuman,  ruhiy  hayotning  barcha  mazmuni  bilan 

belgilanishidir. Appertseptsiya hodisasi tufayli odamlar o’zaro idrokining mazmuni 

---

bilan  bir-birlaridan  muayyan  darajada  tavofutlanadilar,  ya’ni  ular  aynan  bir  xil 

narsani  o’zini  ilm  saviyasi,  maslagi,  pozitsiyasi,  dunyoqarashi  va  ijtimoiy  kelib 

chiqishiga asoslangan holda turlicha idrok qiladilar hamda aks ettiradilar. Masalan, 

«ildiz» tushunchasini biologlar o’simliklarning moddiy asosi sifatida, matematiklar 

sonlarning  ildiz  ostidagi  ko’rinishida,  ijtimoiy  nuqtai  nazardan  qarindosh-

urug’chilik  shaklida  namoyon  bo’ladi.  Psixologiya  fanida  idrok  muayyan 

shakllarga  ajratilib  tadqiq  qilinadi,  vaqt,  harakat,  fazo  yordami  bilan  atrof-

muhitning,  biosferaning,  ijtimoiy  turmushning  mohiyati  yuzasidan  axborotlar 

ma’lumotlar, xususiyatlarni aks ettiradi. 

Odatda inson tomonidan vaqtni idrok qilish, asosan ruhiy hodisalar, holatlar, 

vaziyatlar,  xususiyatlarning  o’zaro  o’rin  almashinuvi  tufayli  namoyon  bo’ladi  va 

o’ziga xos tuzilishi bilan mazkur jarayonning boshqa shakllaridan farq qilib turadi. 

Vaqtni  idrok  qilish  inson  tomonidan  aks  ettirilayotgan  vaqt  birligining  obektiv 

(haqqoniy, holis) mazmuniga, shaxsning unga nisbatan munosabatiga boliq bo’lib, 

xuddi shu mezon orqali uning mahsuldorligi o’lchanadi. 

Yaqqol  voqealikdagi  narsa  va  hodisalarning  tana  a’zolarini  qabul  qilish 

analizatorlariga  bevosita  ta’sir  etmasdan  inson  ongida  turli  obrazlarning 

(ovozlarning eshitilishi, sharpalarning sezilishi) xayolan, fikran paydo bo’lishidan 

iborat  idrokning  psixopatologik  (ruhiy  xastalik)  hodisasiga  gallyutsinatsiya 

deyiladi.  Gallyutsinatsiya  hodisasi  muvaqqat  ruhiy  xastalikning  alomati  bo’lib, 

ba’zan  qo’rqinch  hissi  mahsuli  hisoblanib,  bosh  miya  katta  yarim  sharlari 

qobig’idagi  qo’zg’alish  jarayonlarining  nuqsonli,  sust  (patalogik)  harakati 

natijasida, goho asab tizimining zaharlanishi, zaiflashuvi, haddan tashqari toliqishi 

tufayli yuzaga kelish mumkin. Gallyutsinatsiya hodisasi bir necha xil ko’rinishga 

ega bo’lish mumkin ularning eng asosiylari quyidagilardan iboratdir: 



 

yo’q narsalarningko’zga ko’ri nishi;  



  u yoki bu ovozlar, tovushlar, kuylar eshitilishi;  



 

yo’q sharpalar, hidlar sezilishi kabilar.  

---

Illuziya  hissiy  a’zolarimizga  bevosita  ta’sir  etib  turgan  narsa  va 

hodisalarning  noto’g’ri  -  noadekvat,  yanglish,  xato  idrok  qilishdan  iborat 

jarayoninig noyob hodisasidir.  

Ba’zan  psixologik  fanida  noto’g’ri  idrok  qilishga  olib  keluvchi 

qo’zg’atuvchilar  konfiguratsiyasining  (lotincha  «contiguratio»  -  tashqi  tuzilishida 

o’xshashlik,  o’zaro  o’xshashlik,  joylashuvda  yondashuvlik)  o’zi  ham  illuziya  deb 

ataladi. Idrok jarayoni inson oldida turgan maqsadga, maqsad qo’ya olishga, unga 

berilgan  ustanovkaga  uzviy  bog’liq  holda  irodaviy  boshqarilish  xususiyatiga 

egadir. 

Psixologlarning  fikricha,  inson  nimaniki  idrok  qilsa,  uni  figura  va  fonda 

idrok qiladi.