S irdaryo viloyati guliston tumani

S IRDARYO VILOYATI

GULISTON TUMANI

GULISTON DAVLAT UNIVERSITETINING
3-BOSQICH « BOSHLANG`ICH TA’LIM VA
SPORT TARBIYAVIY ISHI »
YO`NALISHI 2.20-GURUH TALABASI
YO`LCHIBOYEVA YULDUZNING
Hayot faoliyati xavfsizligi fanidan
REFERATI



Mavzu: Xalqaro terrorizm va terroristik tashkilotlar


Reja:

1. 
   Xalqaro terrorizm.
   
2. 
   Xalqaro terroristik tashkilotlar.
   
3. 
   Xalqaro terrorizmga qarshi kurash.
   
4. 
   Foydalanilgan adabiyotlar
   

Xalqaro terrorizm 1960-yillarning oxirlarida vujudga kelgan va XX asr oxiri va XXI asr boshlarida sezilarli darajada rivojlangan terrorizmning oʻziga xos shakli hisoblanadi. Xalqaro terrorizmning asosiy maqsadlari — davlat boshqaruvini tartibsizlantirish, iqtisodiy va siyosiy zarar yetkazish, ijtimoiy tuzum asoslarini buzish hisoblanadi. Terrorizmning bu shakliga zamonaviy islom terrorizmini misol qilib keltirish mumkin.
Xalqaro terrorizmning umumiy qabul qilingan taʼrifi hali ishlab chiqilmagan. Koʻpincha bu atama siyosiy kurashda vosita sifatida ishlatiladi, har bir mamlakat u yoki bu guruhning „terrorchilar“ yoki „ozodlik kurashchilari“ ga tegishli ekanligini aniqlaydi va terror aktlarining oʻzi mahalliy darajada amalga oshiriladi.
Xalqaro terrorizmning asosiy belgilari globallashuv, professionallashuv va ekstremistik mafkuraga tayanish sanaladi. Xudkush-terrorchilardan foydalanish, noanʼanaviy (yadro, kimyoviy yoki bakteriologik) qurollardan foydalanish tahdidi va oqilona yondashuv ham qayd etilgan. Terrorizmning eng yirik zamonaviy tadqiqotchilaridan biri Brian Michael Jenkins xalqaro terrorizmni konfliktning yangi turi deb hisoblaydi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining 2001-yil 28-sentyabrdagi 1373-sonli rezolyutsiyasida „xalqaro terrorizm va transmilliy uyushgan jinoyatchilik, giyohvand moddalar savdosi, pul yuvish, noqonuniy qurol savdosi va yadroviy, kimyoviy, biologik va boshqa potentsial halokatli materiallarni noqonuniy tashish oʻrtasidagi yaqin aloqalar“ qayd etilgan. Mutaxassislar terrorchilarning texnik jihozlari oʻsib borayotganini va ularni ayrim davlatlar tomonidan qoʻllab-quvvatlayotganini qayd etishadi.
Terrorchi tashkilotlar oʻz maqsadlariga erishish uchun internet, radio va televideniye dan keng foydalanib kelmoqda.


Xalqaro terrorizm xalqaro huquqiy tartib va davlatlararo munosabatlarga tahdid solishi bilan xavf tugʻdiradi. Xalqaro terrorizmning har qanday harakati bir necha davlat manfaatlariga daxl qiladi. Shuningdek harakatlarni bostirish yoki oldini olish uchun keng davlatlararo hamkorlik zarur hsioblanadi.
Terrorizmga qarshi kurash masalasi birinchi marta xalqaro miqyosda 1934-yilda Millatlar Ligasida muhokama qilina boshlandi. Bu 1934-yil 9-oktabrda Marselda Yugoslaviya qiroli Aleksandr I va Fransiya Bosh vaziri Lui Bartuning oʻldirilishi bilan bogʻliq boʻlganligi uchun, koʻrib chiqila boshlangan.
1937- yilda Millatlar Ligasi tomonidan qabul qilingan „Terrorizmning oldini olish va jazolash toʻgʻrisidagi konvensiya“ va „Xalqaro jinoiy sudni tashkil etish toʻgʻrisidagi konvensiya“ kuchga kirmagan. Ular ushbu sohadagi zamonaviy xalqaro shartnomalar uchun prototip boʻlib xizmat qildi. Bu davrning asosiy hujumlari garovga olish, fuqarolik samolyotlarini olib qoʻyish va siyosiy qotilliklar terrozrimning asosiy koʻrinishlari hisoblangan. Eng kuchli xalqaro terrorchilik tashkiloti 1969-yilda Yasir Arafat boshchiligidagi Falastin Ozodlik Tashkiloti (FLO) boʻlgan. 1960-yillarning oxirida SSSR terrorchilik usullarini qoʻllagan butun dunyo boʻylab milliy harakatlar aʼzolarini oʻz safiga oldi, keyin ular Odessa, Boku, Toshken va Perevalniyda joylashgan maxsus lagerlarda oʻqitildi.
1970- yillarda Livan hududida haqiqatda „davlat ichidagi davlat“ni yaratgan FLO terrorchilar uchun tayanch va boshpana boʻldi. 1981-yil 29-yanvarda AQSh Davlat kotibi Aleksandr Xeyg SSSRni xalqaro terrorizmga aloqadorlikda ochiq aybladi.
KGB generali Filipp Bobkovning yozishicha, 1976-yildan 1996-yilgacha boʻlgan davrda yiliga 320 dan 660 tagacha teraktlar qayd etilgan boʻlib, ularni xalqaro terrorizm deb tasniflash mumkin.
Bobkov Gʻarb davlatlari terrorizmni oʻzlari uchun foydali boʻlgan hollarda qoʻllab-quvvatlashdan tortinishmaganini taʼkidladi.
1990-yillar boshiga kelib dunyoda 500 ga yaqin terroristik tashkilotlar faoliyat yuritgan. 10 ichida ular 6500 ta xalqaro terrorchilik aktini amalga oshirdi, ulardan 5000 kishi halok boʻldi yana 11000 dan ortiq kishi jabrlandi.
2001-yil 11-sentabrda "Al-Qoida" terrorchilari Amerika Qo‘shma Shtatlardagi bir qator ob’ektlarga hujum qilganidan beri xalqaro terrorizm yanada kuchaydi.
Mutaxassislarning hisob-kitoblariga koʻra, 2008-yilda dunyoda 12 mingga yaqin terrorchilik harakati sodir boʻlgan, buning natijasida 56 ming kishi jabrlangan, shu jumladan 15 ming kishi halok boʻlgan, qurbonlarning aksariyati tinch aholi vakillari hisoblangan.
 
2. Xalqaro terroristik tashkilotlar
Eng mashhur zamonaviy xalqaro terrorchilik tashkilotlari Al-Qoida, ISHID (Iroq va Shom Islom Davlati), Tolibon va gʻarb ko’magi ostidagi boshqa terrorchi tashkilotlar hisoblanadi. Oxirgi ikki tashkilot shu qadar qudratliki, ularning qo‘l ostida butun davlatlar bor — Tolibon uchun Afg‘oniston va IShID uchun o‘zini tan olinmagan davlat deb eʼlon qilgan.
Al-Qoida (arabcha القاعدة — „asos“) sunniy jihodchi harbiy tashkilotlarning xalqaro birlashmasidir. Uning ildizlari 1989 yili Sovet qurolli kuchlarining Afgʻonistondan olib chiqilishi bilan mamlakatda kuch yigʻa boshlagan diniy fundamentalistlar va ularning homiylari (Usoma bin Lodin va boshqalar)ga borib taqaladi. Al-Qoidaning dasturiga musulmon oʻlkalarda xorijiy taʼsirlarga chek qoʻyish va yangi islomiy xalifalik yaratish kiradi.
„Al-Qoida“ tashkiloti 1980-yillar oxirida tashkil etilgan. 1998-yil AQShning Tanzaniya va Keniyadagi elchixonalaridagi portlashlar va 2001-yil 11-sentyabrida Nyu-Yorkdagi teraktlardan soʻng „Al-Qoida“ jahondagi eng yirik va qudratli terrorchilik tashkiloti sifatida koʻrila boshlandi. Tashkilot asoschisi Usoma bin Lodin 2011-yil mayida Pokistonda yoʻq qilingan. Uning oʻlimdan soʻng Ayman az-Zavahiri tashkilot yetakchisiga aylangan. 2022-yilning 31-iyulida az-Zavahiriy Kobulda AQSh dron hujumi natijasida o‘ldirildi.
Al-Qoida Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi, NATO, Yevropa Ittifoqi, Amerika Qoʻshma Shtatlari, Avstraliya, Kanada, Isroil, Yaponiya, Niderlandiya, Birlashgan Qirollik, Rossiya, Shvetsiya, va Shveytsariya tomonidan terroristik tashkilot deb topilgan. Biroq Al-Qoida qarshi keng harbiy va ommaviy kampaniya 2001-yil 11-sentyabr terror xurujlarigacha boshlanmagan.
Iroq va Shom Islom Davlati (ISHID) (baʼzan Iroq va Suriya Islom Davlati deb tarjima qilinadi) — ekstremist, jihodchi, oʻzini xalifalik deb eʼlon qilgan jangari guruh, sobiq tan olinmagan davlat. Guruh oʻzini Islomiy Davlat (ID) deb nomlaydi va arabcha Daʿish qisqartmasi bilan ham maʼlum.
ISHID 2014-yilning boshida Iroqning gʻarbida joylashgan muhim shaharlardagi davlat harbiy kuchlarini siqib chiqardi. Suriyada esa ham davlat kuchlari, ham Suriya fuqarolar urushida ishtirok etayotgan guruhlar bilan jang qildi. Iroqda katta hududni bosib olganidan keyin, guruh 2014-yil iyun oyida Abu Bakr Al-Bagʻdodiy boshchiligida xalifalik oʻrnatilganini eʼlon qildi. 2017-yilning noyabriga kelib guruh egallab olgan deyarli barcha hududlarni qoʻldan boy berdi. Iroq qurolli kuchlari „Dajla amiri“ laqabli «Islomiy davlat» terroristik guruhi rahbarlaridan birini qo‘lga oldi. Iroq markazidagi mamlakat qurolli kuchlari topshiriq paytida terrorchining izini topishga va pistirma o‘rnatishga muvaffaq bo‘lgan.
ISHIDning tomirlari 2003-2011-yilgi Iroq urushiga borib taqaladi. Guruhning toʻgʻridan-toʻgʻri oʻtmishdoshi boʻlmish Iroqdagi Al-Qoida (IAQ) Iroq hukumatiga va boshqa chet ellik kuchlarga qarshi boʻlgan isyonda muhim rol oʻynadi. Abu Musab al-Zarqavi boshchiligida IAQ mojaro davomida sodir etilgan eng mudhish hujumlarni amalga oshirdi. 2006-yil Zarqavining oʻlimidan keyin guruh bir necha kichik ekstremist guruhlar bilan birlashdi va oʻzini Iroq Islom Davlati (IID) deb qayta nomladi. Bu oʻzgarish guruhning keng hududlarni bosib olish va jahon islom jamiyatiga yetakchilik qilish niyatida ekanligini koʻrsatdi.
2007-yilga kelib boʻlsa gʻarbiy Iroqdagi bir necha sunniy aymoqlar guruhga qarshi chiqqanidan keyin uning faoliyati sezilarli darajada cheklandi. Bu oʻzgarishlarga IID jangchilarining egallangan yerlardagi mahalliy aholiga qilgan shafqatsiz muomalasi va sunniy aymoq boshchilarining isyonlarda qatnashmaslik uchun mablagʻ bilan taʼminlanishi sabab boʻldi. Bundan tashqari, IAQ/IIDning bir necha boshchisi AQSh va Iroq kuchlari tomonidan oʻldirilishi ham guruhni kuchsizlantirdi. 2010-yil guruh boshiga janubiy Suriyada joylashgan va AQSh boshqarib turgan qamoqxonada besh yil oʻtirib chiqqan jangchi Abu Bakr Al-Bagʻdodiy keldi.
Iroq siyosatida diniy guruhlarga boʻlgan munosabat, xususan Nuri al-Maliki hukumati tomonidan Al-Qoida va Baʼs tuzumining qoldiqlari bilan kurashish niqobi ostida sunniylarning repressiya qilinishi gʻarbiy Iroqda ektremizm uchun sharoit yaratdi. 2011-yilga kelib sunniylar noroziligining kuchayishi va chet ellik harbiylarning mamlakatni tark etishi IAQ/IID yana tiklanishiga imkon yaratdi. Sunniy ekstremistlar tomonidan uyushtirilgan portlatishlar soni yana bir bor koʻpaydi.
2011-yil Suriya Prezidenti Bashshor Asadga qarshi gʻalayon sifatida boshlangan Suriya fuqarolar urushi IAQ/IID uchun yangi imkoniyatlarni yaratdi. Guruhning jangchilari osonlikcha Iroqdan sharqiy Suriyaga oʻtishdi. 2012-yilning oxiriga kelib harbiy muxolifatning oʻzagi boʻlib kelgan va asosan dunyoviy guruhlardan tuzilgan toʻda oʻzaro kelishmovchiliklar va charchoq sabab kuchsizlana boshladi. Islomiy kuchlar boʻlsa aksincha kuchaya boshladi. Bular orasida mahalliy islomiy jangchi guruhlar birlashmasi boʻlmish Islomiy Front, Al-Qoidaning markaziy boʻlimi bilan aloqador va Ayman al-Zavahiri boshchiligidagi Nusrah Fronti hamda Abu Bakr Al-Bagʻdodiyni qoʻllab-quvvatlovchi jangchilar bor edi. 2013-yil aprel oyida Bagʻdodiy oʻzining Suriya va Iroqdagi kuchlarini Nusrah Fronti bilan Iroq va Shom Islom Davlati (ISHID) nomi ostida birlashtirish niyatida ekanligini eʼlon qildi. Nusrah Fronti bunga qarshi chiqdi. Natijada ikki guruh orasidagi asosan jangchi yollash boʻyicha boʻlgan bellashuv avj oldi va pirovardida ikki tomon ochiqchasiga jang qila boshladi.
ISHID davlat boshqaruvidan ancha avval chiqib ketgan sharqiy hududlarni tezlik bilan egallab oldi. Guruh markazida Raqqa shahri joylashgan oʻzi bosib olgan hududda qatʼiy va talabchan shariat oʻrnatdi. Guruh janglarda erishgan yutuqlari, oʻz dushmanlariga va guruhga koʻra islomiy qonun-qoidalarni buzganlarga qilgan vahshiy muomalasini koʻrsatib oʻzini targʻibot qildi. Bu targʻibot Iroq va Suriya tashqarisidan koʻplagan radikal kishilarni jalb qilgani aytildi, ammo ularning aniq soni nomaʼlum qoldi. ISHID yana sharqiy Suriyadagi neft zavodlari kabi muhim insfrastrukturani egallab oldi. Bu zavodlar yordamida guruh qora bozorda neft sotib foyda koʻrdi.
Oʻzbekistonlik jangarilar ham guruh safida jang qilayotgani haqida xabarlar tarqatildi. Bular orasida ISHID targʻiboti bilan shugʻullanganlar ham borligi aytildi. Oʻzbekiston Islomiy Harakati boʻlsa Islomoy Davlatni qoʻllab-quvvatlashini eʼlon qildi.
Tolibon yoki toliblar (pushtucha: طالبان — oʻquvchilar, dars oluvchilar) — 1994-yilda Afgʻoniston pushtunlari tomonidan tuzilgan islomchi, radikal, diniy-siyosiy harbiylashgan harakat.
1996—2001-yillarda Afgʻonistonni („Afgʻoniston Islom Amirligi“) hamda 2004-yildan Pokistonning shimoliy qismidagi Vaziriston hududini boshqargan. 2001-yil Afgʻonistonga AQSh harbiylari kirib kelishi ortidan „Tolibon“ hokimiyatiga chek qoʻyilgandi. 2021-yil AQSh harbiylari Afgʻonistondan chiqib ketishi oqibatida keng koʻlamli hujumlar uyushtirgan va 2021-yil 15-avgustdan buyon Afgʻonistonni boshqarayotgan (Afgʻoniston islom amirligi) islomchilik harakati. Toliblar boshqaruvidagi Afgʻoniston islom amirligi (1996—2001) oʻz vaqtida Birlashgan Arab Amirliklari, Saudiya Arabistoni va Pokiston tomonidan rasman tan olingan. 2003-yildan Birlashgan Millatlar Tashkilotining Xavfsizlik Kengashi tomonidan terroristik tashkilotlar roʻyxatiga kiritilgan.
2021-yil bahorda AQSh harbiy kuchlari Afgʻonistondan chiqarilishi eʼlon qilinganidan soʻng „Tolibon“ harakati birin-ketin hujumlar uyushtirib, Afgʻoniston hududlarini egallab bordi. Avgust oyida Afgʻoniston hududining katta qismi „Tolibon“ qoʻl ostida qoldi, 15-avgustda „Tolibon“ poytaxt Kobulni egalladi, prezident Ashraf Gʻani mamlakatdan qochishga majbur boʻldi. Shu kuni „Tolibon“ butun mamlakatni boshqarayotganini eʼlon qildi va avvalgi hukumat aʼzolarini taʼqib qilmasligini hamda hech kimni mamlakatdan chiqib ketishiga toʻsqinlik qilmasligini aytdi.
 
3. Xalqaro terrorizmga qarshi kurash
Xalqaro terrorizmning turli ko‘rinishlarining noqonuniyligi to‘g‘risidagi qator konvensiyalar qabul qilindi. Ushbu huquqiy hujjatlarga misollar quyidagilar sanaladi:
- Samolyotlarni noqonuniy olib qoʻyishga qarshi kurash toʻgʻrisidagi konvensiya (Gaaga, 1970);
- Fuqaro aviatsiyasi xavfsizligiga qarshi noqonuniy xatti-harakatlarga qarshi kurash toʻgʻrisidagi konvensiya (Monreal, 1971);
- Xalqaro himoyadagi shaxslarga, shu jumladan diplomatik agentlarga qarshi jinoyatlarning oldini olish va jazolash to‘g‘risidagi konvensiya (BMTning 1973-yilgi Konventsiyasi);
- Fuqaro aviatsiyasiga qarshi noqonuniy xatti-harakatlarga qarshi kurash toʻgʻrisidagi konvensiya (1977)
- Asirlarni garovga olishga qarshi konvensiya (Nyu-York, 1979);
- Yadroviy materialni jismoniy himoya qilish toʻgʻrisidagi konvensiya (1980);
- Dengizda navigatsiya xavfsizligiga qarshi noqonuniy xatti-harakatlarga qarshi kurash toʻgʻrisidagi konvensiya (1988);
- Plastmassa portlovchi moddalarni markalash toʻgʻrisidagi konvensiya (1991);
- Terroristik portlashlarga qarshi kurash toʻgʻrisidagi konventsiya (1997);
- Terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurash toʻgʻrisidagi konvensiya (1999).
1994-yilda BMT Bosh Assambleyasi „Xalqaro terrorizmga barham berish chora-tadbirlari toʻgʻrisidagi deklaratsiya“ni qabul qildi. Ikki tomonlama, koʻp tomonlama davlatlararo asosda va milliy darajada bir qator chora-tadbirlar ham amalga oshirildi.
2001-yil 11-sentabr voqealaridan keyin BMT Xavfsizlik Kengashi BMT Xavfsizlik Kengashining 1371-sonli rezolyutsiyasi (2001) asosida „Terrorizmga qarshi kurash qoʻmitasi“ni tuzdi. Keyinchalik qoʻmitaning vakolatlari 1624 (2005) qarori bilan tasdiqlangan. Qoʻmita aʼzo mamlakatlarga terrorizmga qarshi kurashda eng samarali tizimlarni yaratishda davlatlararo muvofiqlashtirish va texnik yordam koʻrsatadi. Xavfsizlik Kengashida „Terrorizmga qarshi qoʻmita“dan tashqari „Al-Qoida boʻyicha qoʻmita“, „Tolibon qoʻmitasi“ va „1540-yil qoʻmitasi“ ham tuzildi.
2004-yil 1-dekabrda BMT Bosh kotibiga yoʻllagan maʼruzasida „Tahdidlar, chaqiriqlar va oʻzgarishlar boʻyicha yuqori darajadagi panel“ katta miqyosdagi terrorchilik xurujlarini sodir etgan shaxslarga urush jinoyatlari yoki insoniyatga qarshi jinoyatlar sifatida qarashni talab qildi. Guruh barcha davlatlardan terrorizmga qarshi kurash bo‘yicha xalqaro konvensiyalarni ratifikatsiya qilishni talab qildi. Shuningdek, terrorizmga qarshi kurashning global strategiyasini, terrorizmga qarshi umumiy konvensiyani, terrorizm taʼrifini kiritgan holda ishlab chiqish zarurligini taʼkidladi. Ammo ushbu takliflar BMT Xavfsizlik Kengashining 2005-yil 14-sentyabrda qabul qilingan 1642-sonli rezolyutsiyasida oʻz aksini topmagan.
1963-yildan beri Birlashgan Millatlar Tashkiloti doirasida 16 ta xalqaro shartnomalar (13 ta terrorizmga qarshi kurash konvensiyasi va uchta protokol) ishlab chiqilgan boʻlib, ularda barcha aʼzo davlatlar ishtirok etishi mumkin. 2005-yilda ushbu hujjatlardan uchtasi terrorchilik tahdidini toʻgʻridan-toʻgʻri bartaraf etish maqsadida oʻzgartirildi.
2006-yil 8-sentabrda BMT Bosh Assambleyasi rezolyutsiya „Global terrorizmga qarshi strategiya“ni qabul qildi.
 
4. Foydalanilgan adabiyotlar
- Yona Aleksandr. Xalqaro terrorizm: siyosiy va huquqiy hujjatlar. Martinus Nijhoff nashriyoti, 1992-yil.
- Satanovskiy E. Ya. Terrorizmning globallashuvi va uning oqibatlari. Xalqaro hayot, 2001yil 9-10-son.