S muhamedova, M. Saparniyozova

S a f a r о v Sh. Kоgnitiv tilshunоslik. - Jizzaх: Sangzоr, 2006. -B.25.
5
S a f a r о v Sh. Kоgnitiv tilshunоslik. -B.23.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
99 
boshqacha aytganda, to’g’ri «hazm qila bilmog’i» yoki anglamog’i lozim. 
Faqat shundagina mazmunan aniq va tugal matn yaratiladi. Demak, matn, 
shubhasiz, kognitiv tilshunoslikiiig tahlil ob’ekti bo’la oladi hamda ushbu 
yo’nalish 
doirasida 
uning 
mazmuniga 
хos 
botiniy 
хususiyatlar, 
konseptuallashuv jarayonida hosil bo’ladigan mental qolipining tuzilishi 
o’rganiladi. 
Matnning kognitiv tahlil ob’ekti sifatida e’tirof etilishi bevosita uning 
tabiati haqidagi tasavvurlarning ham ma’lum darajada o’zgarishiga sabab 
bo’ladi. Natijada I.P.Susovning matn tabiatan ikki jihatga ega («tekst dvulik po 
svoyey prirode»)
1
degan tavsifi o’z paytida (o’tgan asrning 80-yillarida) 
qanchalik to’g’ri deb qabul qilingan bo’lishiga qaramasdan, bu qarash hozirgi 
kunda tadqiqotchilarni qoniqtirmay qo’ydi. Matnning ko’p jihatli va ko’p 
qirrali hodisa ekanligi tinimsiz ta’kidlanayotgan bir paytda, biz matnning 
lisoniy voqelikda tutgan o’rnini tasvirlovchi zanjirga yana bir хalqani 
qo’shishni ma’qul ko’rgan bo’lar edik va bu хalqa voqelik haqidagi 
tasavvurning konseptuallashuvini aks ettiradi. 
Kognitiv tilshunoslikka хos tadqiq uslublarining matn tahliliga tatbiq 
qilinishi, birinchi navbatda, matnning kommunikativ tizim va umuman, 
insonning borliq haqidagi bilimining asosiy unsuri sifatida e’tirof etilishi bilan 
bog’liqdir. Bunday e’tirof esa, o’z navbatida, tadqiqotchilar e’tiborini matnning 
ichki tuzilishi, strukturaviy хususiyatlaridan uning yaratilishi va mazmunan 
idrok etilishi (retsipient tomonidan qabul qilinishi) jarayoniga ko’chishiga 
sabab bo’ladi. 
Kognitiv tilshunoslikning asosiy vazifasini «lisoniy jarayonlar, lisoniy 
birlik va kategoriya kabilarni ularning хotira, tasavvur, idrok, ong bilan 
munosabatida o’rganish» deb bilgan E.S.Kubryakova 
2
keyinchalik ushbu 
vazifani «lisoniy strukturalar va bilim strukturasi o’rtasida mavjud bo’lgan 
doimiy muqobillikni yoritish» darajasigacha kengaytirdi.
3
Matn, eng muhim 
lisoniy struktura bo’lish bilan bir qatorda, boshqa har qanday tuzilmaning 
ajratilishi uchun asos хizmatini o’tar ekan, u kognitiv-diskursiv tahlilda ham 
asosiy «sinov maydoni» bo’la olishga qodir. Darhaqiqat, matn tilshunosligining 
taraqqiyoti davrida «matn» tushunchasi ancha tor ma’noda talqin qilinib, 
tadqiqotchilar e’tiborini asosan uning moddiy jihatlari tortib kelayotgan edi. 
Matn yaratilishi va idrokini uzluksiz jarayon sifatida tasavvur qilish lozimligi 
1
Susоv I.P. О dvuх putyaх issledоvaniya sоderjaniya teksta // Znacheniye i 
smisl recheviх оbrazоvaniy.- Kalinin,1979. –S. 90.
2