Saliq sistemasi ham onin waziypalari Joba

Saliq sistemasi ham onin waziypalari

Joba:
1. Salıqlar hám salıqqa tartıw pániń maqseti, wazıypaları, predmeti hám úyreniw usılları
2. Salıqlardıń mánisi, onıń ólshemleri hám byudjet dáramatların qáliplestiriwdegi ornı
3. Salıqqa tartıw principlerı hám salıqlardıń tiykarǵı wazıypaları
4. Salıq elementlerdiń ekonomikalıq mánisi, áhmiyeti, takibi hám salıq mexanizmi
5. Ózbekstan Respublikası salıq sistemasınıń mánisi, áhmiyeti hám rawajlanıw basqıshları
6. Ózbekstan Respublikası salıq siyasatınıń qásiyetleri, tiykarǵı baǵdarları hám huqıqıy tiykarları
7. Ekonomikanı erkinlestiriw sharayatında salıq siyasatı

Salıqlar hám salıqqa tartıw pániń maqseti, wazıypaları, predmeti hám úyreniw usılları
«Salıqlar hám salıqqa tartıw» páni salıqlardıń ekonomikalıq mánisi, áhmiyeti, funksiyaları, salıqlardı esaplaw hám byudjetke undirish mexanizmin úyreniw degi tiykarǵı pán esaplanadı.
Házirgi kúnde hár bir pánni úyreniwde onı studentlerge tolıq jetkiziw, studentlerdi pikirlewge úndew hám qosıw, sol arqalı jetik qánigelerdi tayarlaw maqseti jatadı. Pánni úyreniwde házirgi dáwirdiń aldıńǵı usıllarınan hám oqıtıwdıń aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyalarınan keń paydalanıladı.
«Salıqlar hám salıqqa tartıw» pániniń predmeti - bul salıq tólewchilarning salıqlar hám olarǵa teńlestirilgen tólewlerdiń ekonomikalıq mánisi, mámleket byudjeti dáramatların qáliplestiriwdegi áhmiyeti, salıq sisteması hám siyasatı, salıq túrlerleri boyınsha belgilengen imiyozlar sisteması, salıqlardı esaplaw mexanizminiń ámeldegi jaǵdayın úyreniwden ibarat.
«Salıqlar hám salıqqa tartıw» pániniń de ayriqsha ilimiy biliw usılları bar. Olardan biri ilimiy abstraksiya usılı bolıp tabıladı. Ilimiy abstraksiya usılınıń mánisi sonnan ibarat, bunda analiz waqtında obiekttiń tek bir tárepine, úyrenilip atırǵan processtiń túp mánisine itibar qaratıladı hám halal beriwi múmkin bolǵan ekinshi dárejeli elementlerdiń tásiri itibarǵa alınbaydı.
“Salıqlar hám salıqqa tartıw” páni sonıń menen birge, óz predmetin úyreniwde teoriyalıq analiz hám sintez usılınan da paydalanadı. Analiz - úyrenilip atırǵan pútkil obiektti bólimlerge ajıratıw hám olardı izbe-izlik menen analiz qılıw bolsa, sintez bolsa úyrenilgen bólimlerden alınǵan juwmaq hám nátiyjelerdi bir pútkil pútin process dep qaray, ulıwma juwmaq shıǵarıw bolıp tabıladı. Salıq túrlerin esaplaw hám byudjetke undirish tártipleriniń ámeliy máseleleri usı jol menen uyreniledi.
Pánni úyreniwde makroekonomikalıq hám mikroekonomikalıq halda analizdi qosıp aparıw zárúrli orın tutadı. Salıqlardı esaplaw hám byudjetke tólewdiń ámeldegi máselelerin mikroekonomikalıq tárepten úyreniwde ekonomikanıń baslanǵısh buwını bolǵan xojalıq jurgiziwshi subyektlar kózqarasınan, olar menen mámleket byudjeti ortasındaǵı munasábetler izertlew etilse, makroekonomikalıq tárepten analiz etıwde bolsa, mámleket kóleminde, yaǵnıy salıqlar hám salıq munasábetlerine tiyisli máseleler makroekonomikalıq dárejede uyreniledi.
Salıqlar hám salıq munasábetlerine tiyisli bilimlerdi úyreniwde bir qatar ekonomikalıq pánlerdi de úyreniw maqsetke muwapıq esaplanadı. Barlıq ekonomikalıq pánler bir-birin toltırıp baradı hám úyreniw usılların ańsatlashtiradi. Biz “Salıqlar hám salıqqa tartıw” pánin úyreniwde “Salıq teoriyası”, «Ekonomika teoriyası», «Finans» hám «Pul kredit hám banklar» sıyaqlı ekonomikalıq pánler menen birgelikte úyrenemiz.
«Salıqlar hám salıqqa tartıw» páni «Ekonomika teoriyası» páni menen bekkem baylanıslı bolıp, onıń arnawlı keńeytirilgen bólimi bolıp tabıladı. Sebebi salıqlar hám salıq munasábetleriniń nizamlıqları umumekonomikalıq teoriya nizamlıqlarınan shetke chiqmasdan, olarǵa tiykarlanadı.
«Salıqlar hám salıqqa tartıw» páni «Salıq teoriyası» páni menen de óz-ara baylanıslılıqta uyreniledi. «Salıq teoriyası» páni salıqlar hám salıq munasábetleriniń teoriyalıq tiykarların úyrense, «Salıqlar hám salıqqa tartıw» páninde bolsa salıqlardı esaplaw hám byudjetke tólew mexanizmindegi ámeliy hám stilistik tiykarlar uyreniledi.
Salıqlardıń obiektiv zárúr ekenligin bazar ekonomikasına ótiw sharayatında eki jaǵday : birinshiden, mámlekettiń qatar wazıypaların aqsha menen támiyinlew zárúrligi, ekinshiden, bazar ekonomikası nızam -qaǵıydaları menen ańlatıw múmkin.
Atap kórsetiw kerekki, házirge shekem mámlekettiń funksiyaların orınlaw ushın kerek bolǵan finanslıq aqshalardı qáliplestiriwdiń salıqlardan basqa usılı jáhán ámeliyatında qollanılǵan emes. Sonday eken, húkimran kúsh retinde mámleket ámeldegi eken, finanslıq támiynlew usılı retinde salıqlar da ámel etedi. Ekenin aytıw kerek, jámiyet ekonomikalıq turmısı júdá quramalı ekonomikalıq hádiyselerden ibarat. Áne sol quramalılıq tikkeley salıqlarǵa da tiyiwi, bul jaǵday salıqlardıń ekonomikalıq mánisin tereń ańǵarıwdı talap etedi.
Salıqlar májburiy tólewlerdi ańlatpa etiwshi pul munasábetlerin ańlatadı. Bul munasábetler salıq tólewshiler (huqıqıy hám fizikalıq shaxslar ) menen olardı óz múlkine aylantıriwshı mámleket ortasında boladı. Kárxana hám shólkemler xalıqqa xızmet kórsetkende, jumıslar atqarǵan yamasa bazarlarda aldı -sotdi qılıw processinde pul munasábetlerin payda etedi. Lekin olar salıq bola almaydı, salıq munasábeti bolıwı ushın mámleket mámlekette jaratılǵan ónim ma`nisin bólistiriw jolı menen mámleket byudjetine májburiy tártipte tolıqnishi yamasa undirilishi kerek. Mámleket ushın byudjettiń tiykarǵı dáregi esaplanǵan salıqlar úlken áhmiyetke iye.
Házirgi waqıtta salıqlar jardeminde mámleket dáramatlarınıń tiykarǵı bólegi qáliplestiredi. Bazar munasábetleriniń qáliplesiwi dáwirinde salıqlar kárxanalardıń ekonomikalıq iskerligin tártipke salıwdıń tikkeley bolmaǵan quralı esaplanadı.
Salıqlardıń funksiyaları máselesinde úlken bahslashuvlar ámeldegi, lekin birden-bir bir pikirge kelingen emes. Kópshilik ekonomistler salıqlarǵa fiskal, basqarıwshı, xoshametlantiruvchi, qadaǵalaw funksiyaları tán dep anıqlama beriwedi.
Pikirimizcha, salıqlardıń tómendegi tiykarǵı funksiyaların ajıratıp kórsetiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı:
1. Salıqtıń fiskal funksiyası.
2. Tártipke salıw funksiyası.
3. Xoshametlew funksiyası
4. Salıqtıń qadaǵalaw funksiyası.
5. Salıqtı esaplaw procesin informaciya menen támiyinlew funksiyası.
Házirgi jaǵdayǵa qollanıwan alǵanda, salıqqa tartıw nátiyjeli sistemanıń tómendegi principlerıni tariyplab ótiw múmkin:
1. Jetkiliklilik principi.
2. Isbilermenlik hám investisiyalarni xoshametlew.
3. Salıqqa tartıwdıń ádalatlılıq principi.
4. Ápiwayılıq hám qalıslıq.
5. Basqarıwǵa qolaylıq.
6. Salıqlardı jıynaw procesin múmkinshiligi barınsha arzanlastırıw.
7. Salıq stavkaların salıstırıwlaw.

Yuridikalıq hám fizikalıq shaxslardan alınatuǵın salıqlar, jıynawlar, bojlar hám basqa májburiy tólewler hám de olardıń dúzılıw principlerı, usılları, salıq qadaǵalawınıń jıyındısı salıq sistemasın quraydı. Bul tariyp salıq sistemasın keń mániste túsiniw bolıp tabıladı. Salıq nızamchiligida salıq sisteması tar mániste aytinib, birdey mániske iye bolǵan hám oraylasqan pul fondini quraytuǵın salıq, jıynaw, boj hám basqa májburiy tólewlerdiń jıyındısı salıq sisteması dep ataladı.

Salıqlar salıqqa tartıw obiektine qaray úsh gruppaǵa bólinedi:
1. Oborottan alınatuǵın salıqlar.
2. Buyım-múlk mánislerinen alınatuǵın salıqlar.
3. Dáramattan alınatuǵın salıqlar.

Salıqlar ekonomikalıq mánisine, tólewshi menen mámlekettiń óz-ara munasábetlerine tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan baylanıslılıǵına kóre tuwrı hám qıysıq salıqlarǵa bólinedi. Tuwrı salıqlar tuwrıdan-tuwrı dáramatqa hám buyım-mulkka qaratıladı (salıqqa tartıwdıń tikkeley forması ). Tavardıń bahosida tolıqnatuǵın yamasa tarifga kirgizetuǵın tovarlar hám xızmetlerden alınatuǵın salıqlar qıysıq salıqlarǵa kiredi. Tavar hám xızmetlerdiń iyesi olardı satıwda salıq summaların alıp, olardı mámleketke ótkeredi.

Házirgi kúnde mámleketimizde ámel qılıp atırǵan tuwrı hám qıysıq salıqlar quramına tómendegi salıqlar kiredi (1-keste):
1- keste
Tuwrı salıqlar Qıysıq salıqlar
1. Yuridikalıq shaxslardan undiriladigan payda salıǵı
2. Fizikalıq shaxslardan alınatuǵın dáramat salıq
3. Jer salıǵı
4. Buyım-múlk salıǵı
5. Jer qa'ridan paydalanǵanlik ushın salıqlar hám arnawlı tólewler
6. Suw resurslarınan paydalanǵanlik ushın salıq.
7. Abadanlastırıw hám infratuzilmani rawajlandırıw salıǵı hám basqalar. 1. Qosılǵan baha salıǵı
2. Hákisiz salıǵı
3. Fizikalıq shaxslardan transport qurallarına benzin, dizel janar maysı hám suyultirilgan gaz isletganlik ushın alınatuǵın salıq
4. Bajıxana tólewleri hám b.

Ǵárezsizlik jıllarında salıq sisteması reforması rawajlanıwın ayqın kórsetiw ushın sol dáwirdi tórt basqıshqa bolıp kórsetiw múmkin.

Birinshi basqısh 1991-1994 jıllar - Ózbekstannıń óz salıq sistemasın shólkemlestiriw hám salıqlardıń ǵáziynelik áhmiyetin asırıw basqıshı bolıp tabıladı.
Salıq reformalarınıń ekinshi basqıshı salıqlardı bazar ekonomikası talaplarına maslastırıw hám kárxanalardıń islep shıǵarıwdı xoshametlewge qaratıw dáwiri bolıp tabıladı. Bul dáwir 1995 —1997 jıllar tuwrı keledi.
Salıq reformasınıń úshinshi basqıshı 1998 jıldan 2008 jılǵa shekem bolǵan dáwirdi óz ishine aladı. Bul basqıshnı salıq sistemasında salıqlardı ıqshamlastırıw konsepsiyasınıń baslanıw dáwiri dep ataw múmkin.
Mámleketimizde júz bergen ekonomikalıq ózgerisler, bazar munasábetlerine tiykarlanǵan jámiyetke ótip barılıwı dáramatqa fizikalıq shaxslar tabısına salınatuǵın salıqtıń belgileniwi hám toplanıwında da saldamlı ózgerisler júz beriwine sebep boldı. Usı ózgerisler hám islohatlarning barlıǵı 2007 jıl 23 noyabrde Nızamshılıq palatası tárepinen qabıl etilgen, 2007 jıl 30 noyabrde Senat tárepinen maqullangan, 2007 jıl 25 dekabrde Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti I. Karimov tárepinen tastıyıqlanǵan 2008 jıl 1 yanvardan baslap kúshke kirgen Ózbekstan Respublikasınıń Salıq Kodeksinde óz ańlatpasın tapqan bolıp salıq sistemasında salıq isloxotlar rawajlanıw basqıshınıń 4-basqıshın baslap berdi.
2009 -2010 yilgi salıq siyasatı daǵı tiykarǵı ózgerislerdiń túp mánisi salıq jugin kemeytiw, salıqlardıń xoshametlentiretuǵın rolin jáne de asırıwǵa qaratılǵan
Respublikamızda ámelge asırılıp atırǵan salıq siyasatı eń dáslep salıq tólewshiler moynındaǵı salıq jugin kemeytiw, salıqlardıń xoshametlentiretuǵın rolin jáne de asırıw, salıqqa tartıw sistemasın ápiwayılastırıwǵa qaratılǵan.
Salıq yukining kemeytirilip barılıwı isbilermenlik subektleriniń real dáramatların asırıwǵa, olardıń islep shıǵarıw potencialın keńeytiwge hám xoshametlewge unamlı tásir kórsetip kelip atır.
Isbilermenlik subektleri moynındaǵı salıq jugin kemeytiw maqsetinde, 2010 jılda payda salıǵınıń bazalıq stavkası ámeldegi 10 procentten 9 procentke pasaytirildi.
Salıq salıwdıń ápiwayılastırılgan sistemasında birden-bir salıq tólemin tólewshi mikrofirma hám kishi kárxanalar ushın birden-bir salıq tóleminiń ámeldegi bazalıq stavkası 8 procentten 1 protsentli puktga pasaytirilib, 7% muǵdarında belgilendi.
2010 jılda kótere hám usaqlap satıw sawda kárxanaları ushın birden-bir salıq tóleminiń aldınǵı jıllarda belgilengen salıq stavkaları ózgermegen halda, kótere sawda kárxanaları ushın byudjetke waqıtında esap -kitaplar ámelge asırılıwın támiyinlew hám salıq tólewden moyin tovlash jaǵdayların aldın alıw maqsetinde hár bir ámelge asırılǵan operasiya boyınsha túsken tushum summasınıń 5 procenti muǵdarında ámeldegi tólewlerdi ámelge asırıw tártibi belgilendi.
Xalıq dáramatlarına salıq jugin kemeytiw hám olardıń satıp alınǵan zat qábiletin asırıw maqsetinde, fizikalıq shaxslardan alınatuǵın dáramat salıǵı stavkasın salıq salıwdıń birinshi shkalası boyınsha 12 procentten 11 procentke pasaytirildi.
Sonıń menen birge, fizikalıq adamlardıń salıq salınatuǵın dáramatların tómendegi aqshalar summasına kemeytiw formasında qosımsha jeńillikler engizildi:
Ózbekstan Respublikası Joqarı tálim mákemelerinde tálim alıw ushın (óziniń tálim alıwı yamasa 26 jasqa deyingi perzentiniń tálimi alıwı ushın ) tolıqnǵan summalar kórinisinde social chegirmalar;
jámi dáramattı puqaralardıń Xalıq bankindegi jamg'arib barılatuǵın pensiya esapvarag'lariga qálegen túrde ótkeriletuǵın qarjları summası muǵdarına kemeytiw jolı menen jeńillikler engizildi.
Mámleket byudjeti dáramatların turaqlılastırıw maqsetinde 2010 jıldan alkogol ónimler, pivo, filtrli segaretalar hám spirtke hákisiz salıǵı stavkası 25 procentke, filtrsiz sigareta hám papiroslarǵa 50 procentke indeksasiya etildi.
2010 jılda jer hám suw resurslarınan paydalanǵanlik ushın salıq stavkaları 15 procentke indeksasiyalandi.
Birden-bir jer salıǵı boyınsha mámleket maqsetli fondlarına májburiy ajıratılǵan qarjılardı tólew hám esaplawdıń ámeldegi tártibi saqlanǵan halda salıq stavkasın 3, 5 procentten 5 procentke asırıw belgilendi.
Qosımsha payda salıǵı boyınsha 2010 jıldan baslap, cement, poletilen granulasi hám tábiyiy gaz boyınsha salıq stavkaları 25 procentke, mıs katodi ushın bolsa 10 procentke pasaytirildi.
Fizikalıq adamlardıń buyım-múlkine salınatuǵın salıq boyınsha bolsa, 2010 jılda fizikalıq shaxslar kóshpelis múlkiniń (úy jaylardıń, kvartiralar hám basqalardıń ) inventarizasiya ma`nisi 10 procentke indeksasiya etildi.
Puqaralardıń byudjetten tısqarı Pensiya fondına tóliytuǵın qamsızlandırıw badallari stavkası ámeldegi 3, 5 procentlik stavkası 4 procent etip belgilendi.
Sonıń menen birge 2011 jılda payda salıǵın 9 % ten 8 % ga, dáramat salıǵı stavkasınıń birinshi hám ekinshi teksheleri 11 hám 17 % ten 10 hám 16 % ga, birden-bir salıq stavkasınıń bazalıq stavkası 7 % ten 6 % ga túsiriliwi názerde tutılmaqta. Bul haqqında ministrler Mekemesiniń 2010 jıldıń 9 aylıq juwmaqları boyınsha ótkerilgen májiliste qabıl etilgen qarar bóleginde keltirilgen.