Samarqand davlat chet tillar instituti roman-german tillari fakulteti

1.2.Ispan adabiy tili va ispan tili dialektlarini guruhlarga ajratish.

Buyuk yapon tilshunos olimi Furuse Jyunichi ta’rif berganidek,umumiy tilning bir ko’rinishi bo’lgani uchun fonetik, Grammatik, leksik jihatdan umumiy til barcha jihatlarini qamrab olgan til sistemasiga ‘’dialekt’’ deb ataladi. Shu o’rinda bir savol tug’iladi; agar dialekt tilning barcha xususiyatlariini [fonetik, Grammatik, leksik] qamrab oladigan bo’lsa, dialekt yoki sheva va muayyan til o’rtasida qanday farq mavjud, demak dialekt tushunchasi til [masalan, o’zbek tili, ispan tili] ning ichki bo’linishi hisob-lanadi.Ingliz tili, fransuz tili, italyan tili, ispan tili kabi minglab tillar bo’lib, bular har bir biri ishlatadigan mamlakat nomining toji sifatida atab keladi.

Yevropa tillarining shakllanish darajasiga e’tibor qaratadigan bo’lsak, XIX asrga kelib yevropa tillari butun dunyo tillarining filologik jihatini qamrab oladi, natija-da, barcha yevropa tillarining tuzilish jihatini ko’rsatib beraoladigan cho’qqiga eri-shadi, jumladan, hind-yevropa tillari yevroosiyoda mavjud bo’lgan, Shimoliy va Janubiy Amerika, Avstraliya, qisman Afrikada tarqalgan yirik til oilalaridan biri. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik ham keyinchalik hind-yevropa tillari deb atalgan.Hind-yevropa tillari genetik aloqalariga ko’ra tillarning alohida birlashish shakli sifatida faraz qilinga dastlabki til oilasi hisoblanadi. Hind-Yevropa tillari tarmog’ining dialektal bo’linishi xususiyatlaridan biri sifatida hind-oriy tillari bilan eroniy tillarning, boltiq tillari bilan slavyan tillarining juda yaqinligi, italyan va kelt tillarining juda yaqinligini ko’rsatish mumkin. Bunday yaqinlik va o’xshashliklar boshqa til guruhlarida ham ko’zatiladi, albatta. Shu nuqtai nazardan, iron va hind oilalarini jamlab butun hind-yevropa tillari oilasini vujudga keltiradi, bu esa o’z navbatida, katta qismni tashkil etadi.Yevropa tillari guruhiga mansub ispan tilida esa, dunyo bo’yicha 332 mln.ga yaqin aholi shu tilda gaplashadi,bundan tashqari, ispan tilida yevropaning markaziy qismlari ham asosiy til sifatida foydalanadi.

Xalqaro kengashlarda, simpoziumlarda ishlatiluvchi , Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan rasmiy tan olingan, xalqlararo faol qo’llanuvchi tillar xalqaro tillar sanaladi va shunday tillar orasida ispan tili ikkinchi o’rinni egallaydi. Ispan tili tillarining asosan, kastiliya va andalusiya dialektlaridan tashqari, Peninsiula Iberika dialekti [hispanico]shevasi katta ahamiyatga ega.Ispaniya hududi ham geografik jihatdan katta qismni tashkil etadi.Masalan, Ispaniya davlati tarkibidagi eng katta qismni Peninsula tashkil etsa, qolgan region-lari ham mavjud bo’lib, har bir hududlarning dialektlari mavjud, shular orasidan biz Catalonia, Andalusiya, Valensiya va Galisiya hududiy shevalarini ko’rib chiqamiz ; Kataloniya, Andalusiya,Valensiya va Galisiya hududlari geografik jihatdan bir-biriga uncha yaqin bo’l-magan hududlarda joylashgan bo’lsada, ammo dialekt va shevalar bir-biriga yaqin bo’lgan ifodaviy tushunchalarni keltirib chiqaradi. Masalan, Katalan tili Hind-yev-ropa tillari oilasining roman guruhining okstian-romanost guruhiga mansub hisob-lanadi. Bu tildan hozirda, taxmina, 11-mln. kishi gaplashadi.Ushbu til roman tillar-ining iber-roman guruhiga mansub. Ispaniyaning Katalonia, Valensiya muxtor vilo-yatlarida, Balear orollarida, Fransiyaning Russilon tarixiy viloyatida, Sharqiy Te-reney departamentida, shuningdek, Andorra davlati hamda Sardiniya orol[ Italiya] ning Algero shahrida tarqalgan.Katalan tilida taxminan 8mln.dan ziyod kishi gap-lashadi[1992]. Ispaniya [ispan tili bilan bir qatorda], Andorra davlatlarining [ispan va fransuz tillari bilan bir qatorda] rasmiy tili. Sharqiy [barselon,balear, russimon, alger] va g’arbiy [ leridan, valensi] dialektlariga bo’linadi. Fonetikasida murakkab konsonantizm [undoshlar tizimi] hamda fonemalarning nutqda g’oyat o’zgaruv-chanligi bilan ajralib turadi. Mazkur tilning leksikasi va sintaksisiga ispan tilining ta’siri g’oyat kata bo’lgan. Katalan tiliga oid yozma yodgorliklar XI-XII asrlarda paydo bo’lgan. XIII asr o’rtalaridan adabiy Katalan tili shakllana boshlagan. Hozir-gi adabiy katalan tili XIX-XX asrlarda shakllangan. Uning asoschisi XIX-asrda yashab o’tgan atoqli tilshunos, yozuvchi J.Verdager lotin alifbosini ispan tiliga targ’ib qiladi va aynan shu alifboda yozish qulayligini ta’kidlab o’tgan.Tarixan, ispaniya hududi tarkibiy jihati turf a xil. Bu ularning madaniyatida, yagona til tizi-mida yaqqol sezish mumkin.Jahon tillarining tarixini o’rganish hech qachon ta- mom bo’lmaydi. Chunki tarixi o’rganilmagan tillar juda ko’p. Tillarning tarixini va tasnifini o’rganishda asosan ikki turli metodlar qo’llanadi. Ispan tilida dunyo miqyosining to’rtdan bir qismi gaplashadi va dunyoda ikkinchi til sifatida qabul qilingan.Ingliz tilidan keying o’rinda turadigan ispan tilining tarixiy jarayonlari uzoq qirollik davrga borib taqalar ekan,qadimgi kastiliya tilining bir zamonaviy ko’rinishi va dialektik jihatdan ham kastilia shevasining hozirgi ko’rinishi sifatida qabul qilish mumkin.Demak,ispan tili tarixidan kelib chiqadigan bo’lsak, hozirda zamonaviy ko’rinishga va til strukturasiga ega bo’lgan ispan tili o’zining dialekt qurilmasida farqli jihatlariga ega.Ispan tilida bir nechta sheva qatlamlari bo’lib,bular quyidagilar;

-Aragones [espanol]

-Rioplatense [espanol]

-Andaluz [espanol]

-Extremeno [espanol]

-Murciano [espanol]

-Limeno [espanol]

Bu shevalar turlarini quyidagicha tasniflash mumkin.

-Peninsular lahajsi. Yevropada, xususan Ispaniyada sizdan foydalanish bilan, va c va z talaffuzi bilan tasniflanadi. O’z navbatida uni ikki xil dilaektga bo’lish mumkin;

1. 
   .Shimoliy lahjalar . Iberiya yarim orolining shimoliy yarmida aytilganlar, masalan, Kastiliya lahjasi [ Kastiliya Kastiliyasi], Aragonese, La Rioja, Leon yoki Churro yoki Valensiya.
   
2. 
   Janubiy lahjalar. Mamlakat janubida va Kanar orollarida, jumladan Andalusiya, Ekstremaduran, Kanariy, Manshgo, Madrid vz Murcianda gaplashadiganlar. Avvalgilaridan farqli o’laroq, Amerikada bo’lgani, kabi, ular seseo, yesmo va s intilishlariga moyil.
   
3. 
   Amerika lahjasi. Lotin amerikasida so’zlashuvchi so’zlar so’zsiz, seseante va yeon so’zlari bilan ajralib turadi. Ba’zi hollarda voseo ishlatiladi. Ushbu Ispaniyaning o’ziga xos juda kata lahjalari bor, ularni mintaqaviy lahjalarda birlashtirish mumkin;
   
4. 
   And lahjasi. Peru va Ekvadorda “serrano’ nomi bilan tanilgan, bu And tog’ tizmalari jamoalariga, masalan Kolumbiya janubi va Veneseulaning janubiy-g’arbiy qismida, sharqiy Ekvador, Peru, Boliviya, Paragvay va shimoliy Argentina va Chilida. Bu oxirgi s talaffuzi va sonik frikativ erre [rr] bilan ajralib turadi.
   
5. 
   Karib lahjasi. Karib havzasida, kolumbiya, Venesuela va Panama sohillar-idan tortib, ispan tilida so’zlashadigan orollargacha va AQSH ning Florida shtatida. U notanish Kanariya va Andalusiya ta’siri, Shimoliy Amerika ing-lizlarining leksikoniga ta’siri va kuchli Afrika merosi bilan ajralib turadi.
   
6. 
   Markaziy Amerika lahjasi. Bir qator variantlar Kosta-Rika, Nikaragua, Gonduras, Salvador va Meksikaning Chiapas shtatida. Ular ustuvor vazo va konservativ normaga [“madaniyatli normatga”] qit’aning qolgan qismidan ajratib turadi.
   
7. 
   Meksika lahjasi. Meksika hududidagi dialektlar va sosiolizatlar guruhi, madaniy me’yorlari Mexiko shahriga tug’ri keladi.
   
8. 
   Daryo platosi lahjasi. Rio-de-la-Plata yaqinida. Argentena mamlakatining sharqi va janubida hamda Urugvayda foydalanadi. Voseo [ vos tu o’rniga vos ] xarakterli ishlatilishi va italyanizmning kuchli mavjudligi mavjud.
   
9. 
   Chili lahjasi. Rasmiy Chili variant, boshqalardan farq qiladi. Bu juda tezkor bo’lishi bilan ajralib turadi.
   

Ushbu keltirilgan tasniflar yevropa tillarining o’ziga xos ko’rinishi va o’rganish o’bektlaridir.

O’tgan yilgi ya’ni, 2018-yil tadqiqot ishlariga ko’ra, ispan tilini o’rganish yil ko’rsatkichiga ko’ra oshganligi va dunyo olimlari tomonidan tilshunoslik fanining chuqurlashganini,yevropa tillarini o’rganish hisobga olingan holda buyuk olimlar tadqiqot ishlarini yana davom ettirish bo’yicha jahon tillari o’rtasida tadqiqot-amaliy ishlarini olib borishni maqsad qilishdi va Amerika, Flippin, Yahudiya- ispan tillariga majburiy havola bilan ispan tillarini, asosan ispan tilini o’rganishniboshladi.Ushbu tadqiqot ishlari hali davom etayotganini hisobga olib,qismlar xulo-salariga ko’ra, tillarning tarixiy evolyutsiyasi [ 3-birlik], shuningdek geografik lahjalarga [4-birlik] qisqacha murojaat qilingan, qisqacha xulosalar shuni ko’rsata-diki, dialektlar tuzilish jihati tarixiy va geografik tuzilmalarga bog’liq.jumladan, ularni o’rganish tizimlari ham quyidagi tartibda bo’lishi kerak;

1-Dixronik o’rganish; tarix davomida til tomonidan sodir bo’lgan o’zgarishlar; masalan, parabolla-palabra-so’z.

2-Sinxron o’qish; joriy tilni barcha o’zgaruvchan va o’zgaruvchan elementlari bilan;

Dialektlar orasida ikki turi tan olinadi. “ditopgeografik variantlar” yoki “geolektlar” deb nomlangan ular vaqt o’tishi va geografik ajralish natijasida bir-birlari bilan gaplashadigan turli xil populyatsiyalarda uchraydigan bir xil " distra oʻzgarishlari.

1- Ijtimoiy tiktonik variantlar yoki " sosiolizatlar" deb nomlangan, ular turli xil qatlamlar, ijtimoiy sinflar, kasblar yoki ijtimoiy va madaniy doiralar oʻrtasida sodir boʻladigan bir xil tilning oʻzgarishlari hisoblanadi.

Dialektlarning xususiyatlari shundaki, ular ham o’z o’rinda uch qismga bo’linadi:

-Mahalliy aholi. Ular bir tilning ma’ruzachilarining ma’lum bir qismiga tegishli, garchi qolganlari uni tushunishi yoki hech bo’lmaganda o’sha tilning bir qismi sifatida tanishishi mumkin.

-Kontekstli. Ular foydalanish kontekstiga qarab turli xil ishlab chiqish shakllarini, masalan, ro’yxatdan o’tish [rasmiy, norasmiy, so’zlashuv], tilni mukammal bilish yoki “ standart” xilma-xillik [yuqori, o’rta, past] va individual yoki shaxsiy uslubni taqdim etadi.

-Tarixiy. Har bir lahjada o’ziga tegishli bo’lgan til tarixining bir qismi bo’lgan o’ziga xos ishlab chiqish tarixi keltirilgan.

Dialektlarni quyidagicha aniqlash mumkin. Nutqning ikki shakli bir xil oldingi til-ning dialektlari ekanligi aniqlanganda, quyidagi sabablarga rioya qilinadi;

O’zaro anglashuvchanlik. Bir xil tilning ikkita lahjalari juda farq qiladi, ammo ular o’rtasida ular bir-birlarini ma’lum darajada bilish va tushunishlariga imkon beradigan umumiy asosni yaratadilar.

Umumiy hududiylik. Ikkala lahjalar, odatda, hozirgi yoki yaqin o’tmishda bitta hududda va ko’pincha bir bir xil siyosiy birlikda joylashgan.

Umumiy yozish. Bir xil tilning dialektlari yozishni bir-biri bilan bo’lishadilar va odatda umumiy adabiy an’anaga ega,shunday ta’riflardan kelib chiqib shunday xulosa qilish mumkinki, ba’zi bir atamalarni notug’ri ishlatish va tanlash natijasida ba’zi jamoalar tilini obro’sizlantirib quyish mumkin.Ispaniya hududidan kelib chiqib, ular orasida eng yirik guruhlarga bo’linadigan qismlar dialektlari va lahjalarini keltirib chiqamiz;

Andalusiya dialektlari;

Kataloniya dialektlari;

Galisiya dialektlari;

Andalusiya- Ispaniya hududida aholi jihatidan va geografik jihatdan yuqori o’rinda turadi va andaluz dialekti ham o’zining ko’p tarmoqliligi bilan Ispaniyada ajralib turadi.

Andalusiya Ispaniyaning janubiy, eng seraholi viloyati,markazi Sevilla. Rasmiy tili ispan tili. Andalusiya Peninsiula Iberika hududining yirik qismini egallagan bo’lib, o’rta asrlarda ya’ni 1942-yilgacha asosan arablar istiqomat qilgan.Har bir tilning dialekti kelib chiqishiga asosiy bir til ta’sir qilganidek, ispan tiliga ham kastilian tilini misol qilishimiz mumkin, masalan,Kastiliya tiliga esa janubiy Kantabriya va shimoliy Burgos Kastiliyaning kelib chiqishiga sabab bo’lsa, Kastiliya yarim qirolligi ispan tilining kelib chiqishiga sabab bo’ladi.

Ispan tili dialekti deganda shu tildagi ichki bo’linish bo’lib, hududlarga ko’ra lingvistik farqlar tushuniladi. Til deganda esa, ma’lum bir davlat o’z davlat tilini shakllantirish maqsadida belgilangan hamda qoidalashtirilgan tilni anglatadi. Yuqoridagi ta’riflardan kelib chiqib, muayyan til bilan dialekt yohud shevalarning farqi bu dialektlarda qoidalashtirishning yo’qligi desak to’g’ri bo’ladi hamda dialektlar muayyan bir tilning ichki bo’linishning bir shakli hisoblanadi. Ya’ni, dialekt muayyan bir tilning ko’rinishi va shu tilga xos bo’lgan grammatik,leksik, fonetik xususiyatlar dialektlar va muayyan til orasidagi bog’liqlik hisoblanadi, demak ‘’dialekt’’ [sheva] tushunchasi ma’lum bir tilning ichida mavjud bo’lib, tilning qoidalashtirilmagan variant hisoblanadi degan umumiy xulosaga kelish mumkin.Ammo shuni ta’kidlash joizki, sheva tushunchasi dialektga nisbatan tor tushunchaga ega bo’lib,dialekt-shevalar yig’indisi, sheva esa ma’lum bir hududda-gina xos bo’lgan so’zlarni anglatadi degan xulosaga kelish mumkin. Yana ispaniya hududiga yuzlanamiz. Ispan tilining belgilaridan biri shuki, roman kastilia dialekti yarim Kastilia grafligi paytida kelib chiqa boshlagan.Ko’plab faktlarda so’zlarning va uning xususiyatlari haqida qiziqarli ma’lumotlar ham yetib kelgan bo’lib,rasmiy uslubga xos bo’lgan yozma shakllar ko’pincha kastilia-lotin dialekt-lari asosida ish yurilgan [ Cartularios de Valpuesta ]. IX asrga ko’ra X asrda yozuv va matn uslublariga sekin-asta qoidalar asosida yozila boshlandi va dilaekt uslubidan rasmiy,publitistik uslublariga bosqichma-bosqich o’ta boshlandi, natija-da lingvistik jarayonlar rivojlana boshlandi. Castilia va Leon instituti direktori ushbu jarayonga qisqacha xulosa berib o’tadi, ‘’bu- lotin tiliga moslashgan va yozuv-tovush jarayoni ham bir-biriga moslashgan tilki, yevropa tillari tarkibiga kiruvchi roman-german tillari ham tovush jihatida ham yozuv jihatidan lotin tili [alifbo]siga mosdir.

So’z –tilning narsa-hodisalar, jarayonlar va xususiyatlarni nomlash uchun xizmat qiladigan eng muhim struktura ma’noviy birligi, o’z tovush qobig’iga ega bo’lgan, borliqdagi narsalar haqidagi tushunchani ular o’rtasidagi aloqani yoki ularga munosabatni ifodalay oladigan, turli grammatik ma’no va vazifalarda qo’lla-nadigan eng kichik nutq birligi, leksimaning nutqda muayyan shakl va vazifa bilan voqelangan ko’rinishi desak mubolag’a bo’lmaydi.

Tilshunoslikda so’z atamasi leksemaga nisbatan ham qo’llanadi va leksik so’z deb yuritiladi.

Leksema [ yun. lexis-so’z, ifoda]- til qurilishining leksik ma’no anglatuvchi lu-g’aviy birlikdir.So’zning grammatik ma’no bildiruvchi qo’shimchalarsiz qismi, tilning lug’at tarkibiga xos qismidir. Lekseka bildiradigan ma’no so’zning material qismi deb hisob-lasak, ma’lum tovush kompleksini ma’lum ob’ektiv voqelikka bog’lanish bilan kishi ongida yuzaga keladigan mazmun-mundarija hamdir.

1.3.Ispan tilida “dialekt” hamda “sheva’ning “umumxalq tili” va “standart tili” bilan farqli xususiyatlari.

Ma’lum bir tildagi dialektlar yoki shevalarni tadqiq etishda albatta, shu tilning “adabiy tili”ga murojaat qilinadi. Ispan tilida adabiy til vazifasini “standart tila’ bajaradi. Endi savol tug’iladi, “adabiy til” va “ standart til” qanday tasniflanadi?Yevropa tillarida ko’p olimlar tilshunoslikka oid faktlarni keltirib o’tilgan, ushbu ta’riflarga asosan,savolimizga quyidagicha javob berish mumkin,

Biz bilamizki tilshunoslikning bo’limlari mavjud bo’lib, ularning har biri grammatik qismni tashkil etadi,demak yevropa tillarida ikki asosiy yo’nalish bo’-lib, ular quyidagilar

1. 
   sof sotsiolingvistika, bunda gapiruvchi va tinglovchi grammatikasi, bir-biriga ta’siri, hamkorligi o’rganiladi.
   
2. 
   til sotsiologiyasi, bunda til ishoralari, belgilarining jamiyatdagi turli ijtimoiy jabhalarda ishlatilishi masalalari o’rganiladi.
   

Demak, aytibo’tilganidek, tipik guruhlar bir qanchani tashkil etadi, yana misol tariqasida sotsiolingvistika, mikrosotsoilingvistik va tipologik qismlarni kelti-rish mumkin. Sotsiolingvistik tipologiya jihatidan shuni aytish mumkinki,til-ning jamiyatdagi ijtimoiy mavqiyeni ham o’rganib ham o’z hissasini qushadi’ natijada ushbu guruh quyidagi to’rtta mezonni asos qilib oladi, bular quyidagilar;

1. 
   Standartlashtirish – bunda ma’lum bir tilda gaplashuvchilar tomonidan qabul qilingan adabiy til tushuniladi.
   
2. 
   Hayotiylik –bunda ma’lum bir tilda gaplashuvchi jamiyatning bor-yo’qligi inobatga olinadi.
   
3. 
   Tarixiy –bunda ma’lum bir tilning jamiyat tomonidan ishlatilishi natijasida, uning mo’tadil, bir tekis rivojlanib turishi nazarda tutiladi.
   
4. 
   Avtonomlik –bunda ma’lum ijtimoiy guruh uchun ona tili sifatida xizmat qilayotgan u yoki bu til boshqa tillardan tuzilishi jihatdan tubdan farq qilishi yoki bir tilning variant sifatida namayon bo’lishi tushuniladi.
   

Ana shu tipologik xususiyatlardan kelib chiqib, tillarning sotsiolingvistik tasnifi amalga oshadi. Hozirgi zamon tilshunosligi tillarni sotsiolingvistik jihatidan quyidagi 7 tipga ajraladi;

1. 
   Standart tillar. Me’yorlarga solingan, jamiyatda adabiy til, davlat sifaida xizmat qiluvchi tillar. Masalan, yevropa tillari va turkiy tillari kabi.
   
2. 
   Klassik tillar. Takomilga, o’z yozuviga ega bo’lgan ma’lum davrda unda buyuk asarlar yaratilgan tillar. Masalan, lotin tili,sanskrit tili, qadimgi yunon tili va hokazo.
   
3. 
   Mahalliy tillar. Son jihatdan ko’p bo’lmagan kichik millatlarga, xalqlarga xizmat qiluvchi, o’z yozuviga ega bo’lmagan tillar.
   
4. 
   Kreol tillar. Mustamlakachilik natijasida Amerika, Afrika, bilan mamlakat-lari xalqlari tillari bilan yevropa ( ingliz, fransuz,ispan, portugal) tillari elementlari aralashuvidan tashkil topgan tillar.
   
5. 
   Pijim tillari. Xitoy tilining yevropa tillari bilan chatishuvi natijasida yuzaga kelgan aralashgan tillardir.
   
6. 
   Sun’iy tillar. Tabiiy tillar unsurlari asosida maxsus yaratilgan xalqaro aloqa tillari.
   
7. 
   Dialekt. (grek. dialektos-sheva, lahja) umumxalq tilining hududiy, ijtimoiy jihatdan umumiylikka ega bo’lgan kishilar foydalanadigan ko’rinishi,bir-biriga yaqin shevalar majmui. Dialekt o’rnida ilmiy manbalarda lahja termini ham ishlatiladi.
   

Adabiy tilning ikki xili ko’rinishi mavjud bo’lib, ular og’zaki va yozma shaklidir. Adabiy til umumxalq tili-lahja va shevalardan tashkil topadi.ispan tilida “standart til” va dialektlar uchun vositachi bo’lgan “umumxalq tili” ham mavjud. Shu o’rinda tilning bu ichki bo’linishlari orasida farq ajratib olish muhim hisoblanadi. Lekin “standart tili” va “umumxalq tili” bir-biriga juda yaqin bo’lib, ba’zida ularni farqlamaslik holatlari ham uchrab turadi. “Standart tili” rasmiy til bo’lib, o’zbek tilida bu shakl “adabiy til”ga to’g’ri keladi.“Stan-dart til ” asosan darsliklar va o’quv qo’llanmalarda hamda televidenie axborot-lari kabi rasmiy holatlarda foydalaniladi. “Umumxalq tili” esa “standart tili”va shevalar oralig’idagi til bo’lib, u turli xil shevada so’zlashadigan aholi uchun umumiy, tushunarli bo’lgan hamda standart til kabi qat’iy qoidalashtirilmagan, rasmiy holatlarda ishlatilmaydigan tilning ko’rinishi hisoblanadi. “Umumxalq tili” barcha shevadagilar uchun umumiy xususiyatlarini o’zida aks ettiradi.

“Dialekt” va “Umumxalq tili”ning o’xshash va farqli jihatlari mavjud. Quyida “ispan andalus” shevasi hamda “Umumiy til”ning xususiyatlarini Ferdinand de Saussure quyidagicha besh xil turini ko’rsatib o’tadi;

1. 
   Bir bo’g’inli so’zlarda;
   
2. 
   Talaffuzda farqlanish mavjud;
   
3. 
   Inkor vaso’roq shakllarda farqli talaffuz va yozilish jihatidan;
   
4. 
   Inkor shaklini tuzilishi adabiy tildan biroz farq qilishi;
   
5. 
   So’z shakllarining ifodalanishidagi farq;
   

Xulosa o’rnida aytish mumkinki, ispan tilida uch xil til shakli mavjud ekan.

“standart tili”, “umumxalq tili” hamda dialekt va shevalar. Adabiy til vazifasidagi “standart tili” va unga yaqin bo’lgan “umumxalq tili”ning dialekt-lardan farqi ham, o’xshash jihatlari ham leksik, Grammatik, fonetik jihatdan qisqacha tahlil qilinadi va ular orasidagi farqli va bog’liq jihatlari “ispan andaluz” shevasi misolida tahlil qilib aniqlanadi. Mazkur BMIda shevalar va dialektlarni tahlil qilishda adabiy til vazifasidagi “standart til” va “umumxaql tili” xususiyatlariga tayanildi.

Xulosa o’rinda aytish joizki, standart til qoidalri bir qancha qoliplarni o’z ichiga oladi, bular asosan ilmiy so’zlarda bilinadi.ilmiy so’zlarning barcha ko’rinishlari obrazsiz, nutqiy ravon, fonetik jihatdan jarangdor va umumiy fikrni bera oladigan leksik chuqur ma’noga ega bo’lishi kerak. Bundan tashqari ommaviy axborot vositalari orqali obrazlilik munosabati bilan insonga tezda ta’sir etadigan, ma’naviyatiga tasir etadigan, kuchli ta’sir kuchiga ega bo’lgan leksik barqaror so’zlar ham bo’lishi kerak, bunday vaqtda biz ko’proq dialectal so’zlarga e’tibor qaratsak, bunday so’zlar ham samimiy, ham ko’pchilikka tushunarli va aniq bo’lgan, ko’pchilikka tanish bo’ladigan so’zlardan foydalanilsa bu jarayon ham qiziqarli va aniqroq fikrni keltirib chiqaradi deb hisoblagan holda, ispan dialektlarining naqadar chuqur tarixga ega ekanligini bilish mumkin.

I bob yuzasidan xulosalar

Birinchi bob yuzasidan quyidagi umumiy xulosalarga kelindi; -“Dialekt” tushunchasi ma’lum bir hududdagi alohida shakllangan so’zlar “dialekt deb atalib, “adabiy til” va “umumxalq tili” bilan farqlanib turuvchi til shakli hisoblanadi. Yana boshqacha qilib aytganda dialekt- shevalar yig’indisi, Sheva esa ma’lum bir hududdagina xos bo’lgan so’zlarni anglatadi. “Dialekt” (sheva) tushunchasi ma’lum bir tilning ichida mavjud bo’lib, tilning qoidalashtirilmagan variant hisoblanadi.

-Dialektlarning “umumiy til” va “standart til” dan farqli jihatlari Grammatik, fonetik, leksik jihatdan farqlanadi. Aynan “Andaluz dialekti” misolida ko’rish mumkin.Birinchi bobga xulosa qilib shuni aytamanki, dialektologiya, jumladan dialekt va lahjalar iinsonlar nutqiy faoliyatining mahsuli bo’lib, doimiy rivojdagi til jamoasi nutqiy muloqot talablari bilan yangi mazmun yangi mazmunni ifodalash uchun xizmat qiladigan mavjud til vositalari qonunidir. U bir jamoa tomonidan amalga oshirilsa, alohida shahxslarning harakati samarasi sanaladi. Nutqiy muloqot alohida shaxslar tomonidan amalga oshirilsada, bu faoliyat boshqa bir insonlar tomonidan baholanadi v ava unda shaxsiy munosabat tuyg’ulari uyg’onadi sababi inson o’z gapirayotgan tilida o’zgacha susur va hissiyotlarini oshkora qilolmasada, uning so’zlari samimiy chiqadi. Bundan har xil xalq madaniy ssenariy asosida bir necha ming asrlik o’lmas va o’chmas merosini, avloddan-avlodga o’tib keladigan madaniyatini turli xil so’z usullarida ko’rsatib berishda harakat qiladi. Masalan so’zlarning faqatgina fonetik, grammatik jihatdan tashqari leksik jihatdan ko’proq e’tibor bersak, lahjalar va adabiy til o’rtasida ko’plab farqlar vujudga kela boshladi, bunga oddiy fraziologik jihatdan e’tibor beradigan bo’lsak, ikki millat vakili yoki ikki lahjada so’zlashadigan mehmon o’rtasida vujudga keladigan munosabatni olaylik, natijada agar ikkalasi bir-biriga moslashib gaplasha boshlasa, huddi bir-birini ustidan kulgandek vaziyatlar kelib chiqadi lekin buyerda boshqa masala ham vujudga keladiki, ular bir-birlarining so’zlariga tushunmasalarchi, natijada muommolar ko’paya boradi, ammo bir-biri bilan samimiy tarzda suhbat qursalar yoki adabiy til me’yorlarga rioya qilishsa ular o’z tillariga nisbatan xurmatlarini va o’zlashtirma so’zlarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi.
II BOB. QADIMGI ISPANIYA SHEVALARI VA HOZIRGI ISPAN TILI SHEVALARINING UMUMIY GURUHLARI.

2.1. Qadimgi ispan tili shevalari va Kataloniya shevasi.

Qadimgi ispan tili va dialektlari Peninseula Iberikaning roman tillaridan kelib chiqqanini bilamiz. Bu dialektlarning asosiy guruhlarini biz Ispaniyaning turli joylaridan topishimiz mumkin va geografik tomonlarning ham dialektlar asnosida o’rni kattadir. Quyidagi guruhlar orqali ispan tili kelib chiqishi va dialekt turlari bilan tanishib chiqamiz:

Turli xil sistemalarga ega bo’lgan ispan tili dialektlari davrlar mobaynida turli xil ko’rinishlarga ega bo’lib kelgan va zamonaviy ispan tili ko’rinishiga kelgunga qadar, lotin tilida so’zlarning evolyutsion ya’ni ko’tarilish qisqacha aytganda, so’z-larning to’liq shakllanishiga lotin tilining o’rni beqiyosdir, quyidagi guruhlarda keltirilgan ta’riflar orqali to’liqroq tanishib chiqamiz:

Dastlabki guruh shunday bosqichki, bunda kelib chiqish sabablari to’liq aytiladi: So’zlardagi ko’plab uchraydigan bog’liqlik ya’ni, so’zlardagi ko’plab ketma-ketlik orqali kelib chiqish;

-Ispan tilining boshqa yevropa tillari bilan bog’liqligi;

-Ispan tiliga boshqa yevropa tillarining kuchli ta’siri;

-Ispaniyaning turli geografik tomonlari o’rtasidagi turli xil sheva va lahjalarning kelib chiqishi; Ispan tili tarixiga nazar solar ekanmiz,katalyan tili balki boshqa dialektlar ham albatta, boshqa til dialektlari ham o’z tarixiga ega.Ispan tili kelib chiqish tarixiga nazar solar ekanmiz, bu tilning sintaktik, leksik va grammatik shakllariga ham e’tibor berish kerak. Ispan tili so’zlari, albataa, lotin tilidan kelib chiqqan ekan, misol uchun so’zlarni tahlil qilishdan oldin ularni so’zlarini solishtirib chiqamiz chunki bilamizki, ba’zi shevalar tilning shaklini, uning kelib chiqishini ta’minlab beradi, masalan, puedo/podemos (frente a, por ejemplo, podo/podomos), quiero /queremos (frente a, cedo/cedemos), yoki fuego y hogar. Bu yerda, tovushlar ya’ni fonetik jihatdan va leksik jihatdan tahlil qilish mumkinki, bu yerda p harfi ispan tiliga anchagina tanish, chunki ispan tili tovushlari ko’pincha p va h harfi (undoshlarda), a va o harfi (unlilarga) ga muhtojlik bor. Bu yerda shuni aniqlash mumkinki, ispan tili artiklning beqaror ishlatilishi roman tillarining guruhiga leksik jihatdan mansub ekanligini ifodalasa, harflarning qo’llanilish darajasi esa fonetik jihatdan mansub ekanliginin ifodalaydi.Natijada tillararo o’xshashliklar kelib chiqaveradi,endi bir tilga mansublik darajasini tahlil qilishga harakat qilamiz, bir-biriga o’xshash so’zlar,masalan, quiero va queremos kabi so’zlar ham o’zakdosh ham fonetik jihatdan yaqin ma’noga ega. Bunday so’zlar esa adabiy tilning eng asosiy ko’rsatkichi bo’lib, dialektlarda esa ba’zi so’zlarning tushib qolishi yoki orttilishi yoki umuman yangi so’z hosil bo’lishi bu dialektlarning ham asosiy o’rnini belgilaydi. Dialektlarga qaytadigan bo’lsak, ispan tilidagi h harfi alohida xarf hisoblanadi, ammo ba’zi vaqtlarda talaffuz qilinmaydi, shu holatdan kelib chiqadiki, bir xil so’zlar bilan talaffuzdosh so’zlarga to’g’ri kelib qoladi, shunday vaqtda matn ma’nosiga qarab tarjima qilinadi va ma’nosiga anglashiladi.Masalan, huele yoki olor buyerda tarjimalari har xil ammo talaffuz qilinganda bir xil chiqishi mumkin. Ispan tili shevalari ham davrlar o’tishi bilan zamonaviylashib boravergan, o’tmishdan ma’lumki, ispan iya tarixi biroz achinarli, birinchi jahon urushigacha arablar bosqini bo’lsa, ikkinchi jahon urushigacha Angliya va AQSH tahdidi ostida qolib ketgan natijada har taraflama siquvda qolgan ispanlar o’z madaniyati, ijti-moiy holatiga hamda madaniy-siyosiy hayotiga butunlay o’zgarishlar kirita bosh-lagan. Natijada butun hayotga ta’sir ko’rsatgan bu davr albatta, tilga ham ta’sir qilmasdan qolmaydi. Ispan tili yevropa tillari tarkibiga kiribgina qolmay, ularning ba’zi shevalari ham ispan tiliga, ispan tili shevalari ham yevropa tillarriga o’tib ketadi, natijada dialektlarni zamonaviy ko’rinishlari paydo bo’la boshlaydi. AQSH da va Buyuk Britaniya dunyoning eng ko’zga ko’ringan va rivojlangan davlatlar hisoblansada, hattoki bir tilda so’zlashsalarda, ularni tillarini faqat zamonaviy dialektlar ajratib turadi. Chunki qadimdan nafaqat davlatlar balki insonlar o’rtasida ham tabaqa degan tushuncha mavjud bo’lgan. Shuyerda ko’rinib turbdiki, Amerika shevalari Buyuk Britaniya shevasalaridan butkul farq qiladi bunga sabab esa, taba-qalash tushunchasi deb hisoblayman, ammo talaffuz jihatdan, ham sintaktik jihatdan ham bir xil va bu jarayon ispan tiliga ham ta’sir etmasdan qolmadi. Olaylik, ispan shevalari ham ko’p qismlarga bo’linib, ular ham o’rtasida tabaqaviy muommomi yoki zamonaviy bosqichmi shuning hisobidan lahjalar mavjud bo’la boshladi. Ispan tili ham o’zining tuzilish jihatdan ham ba’zi ko’rinishlari amerika shevalariga o’xshash jihatlari mavjud bo’lsa, ba’zi dialektlari lotin amerikaasi shevalariga yaqin, va ular orasida ham Brazilian shevasiga ham o’xshash tomonlari bo’lib, ular bosqichma-bosqich turlarga ega va tahlil qilish jihatdan o’xshash tomonlari ham mavjud. Lotin tili bosqichma-bosqich davrlarga ega, natijada o’lkan tarixiy jarayonlar vujudga kela boshladi, tillar o’rtasida va dialektlar o’rtasida o’zgarishlar ro’y bera boshladi. Ispaniya davlati tasarrufidagi davlatlardan biri bu Kataloniyadir.Kataloniya janubiy yevropaning ko’p sonli xalqlaridan biri bo’lib, ular asosan ispaniya hududida istiqomat qilib kelishgan. Mamlakat shimoliy-sharqida Kataloniya viloyatida yashovchi katalanlar ham bir necha asrlardan beri o’z yurtlarining mustaqil bo’lishini istaydi.

Katalanlar tili, tashqi ko’rinishi, urf-odat va an’analari bilan ispanlardan keskin ajralib turadilar. Kataloniya viloyati 32 114 kvadrat klometr maydonga ega, bu viloyatda ayni vaqtda yetti yarim milliondan ortiq aholi istiqomat qiladi, 1871-1930- yillarda Kataloniya Ispaniyadan ajralib chiqishga o’ringan, ammo rasmiy Madridning qat’iy pozitsiyasi sabab bu maqsad amalga oshmadi.

Ispan tili kelib chiqishi lotin tilidan va natijasi esa alifbo va so’zlashuv uslubiyati ham lotin tiliga bog’liq va roman tillari guruhiga qarab o’tamiz, roman tillari ham lotin tilidan kelib chiqqan bo’lib, asosan ular tarkibida portugal, katalan, fransuz (ba’zi fransiyaning janubiy qismlari oksitan shevasi ham kiritilgan bo’lib, bu sheva ham uzoq tarixga ega va hozirda bu shevani provansal deb ham atashadi), italyan, rumin va hokazolardir.

Kataloniya hududi haqida gapirishdan avval, uning tili bilan tanishib chiqamiz:

Katalan tili-roman tillarining iber-roman guruhiga mansub. Ispaniyaning Kataloniya, Valensiya muxtor viloyatlarida, Balear orollarida, Fransiyaning Russilon tarixiy viloyati, Sharqiy Tereney departamentida, shuningdek, Andorra davlati hamda Sardiniya orol (Italiya)ning Algero shahrida tarqalgan. Katalan tilida taxminan 8 mln.dan ortiq kishi gaplashadi,Ispaniya (ispan tili bilan bir qatorda), Andorra davlatlatlarining ( ispan va fransuz tillari bilan bir qatorda) rasmiy tili. Sharqiy (barselon, balear, russimon, alger) va g’arbiy (leridan, valensi) dialektlarga bo’linadi. Fonetikasida murakkab konsonantizm ( undoshlar tizimi) hamda fonemalarning nutqda nihoyatda o’zgaruvchanligi bilan uchrab turadi. Mazkur tilning leksikasi va sintaksisiga ispan tilining ta’siri katta bo’lgan. Katalan tiliga oid yozma yodgorliklar XI-XII asrlar³da paydo bo’lgan. XIII asr o’rtalaridan adabiy katalan tili shakllana boshlagan. Hozirda adabiy katalan tili XIX-XX asrlarda shakllangan. Uning asoschisi XIX asrda yashahb o’tgan atoqli yozuvchi J.Verda-ger asos solgan va katalan tilining yozuvi lotin alifbosidir. Milliy nomi catala[katala] va valencia [valensi]. Mamlakatlari Ispaniya, Fransiya, Italiya, Andorra. Rasmiy holati Andorra, Kataloniya, Balear orollari, Valensiyalar mamlakati.So’zlashuvchilarning umumiy soni 9,9 mln. kishi, ularga Kataloniya, Valensiyalar mamlakati, Balear orollari, Aragon, Mursiya, Shimoliy Pireney, Algero shaharlari kiradi, turkumlanishi yevroosiyo tillariga mansub.

Katalancha (valensiyacha) tili Hind-yevropa tillari oilasining roman guruhining okstian-roman ostguruhiga mansub hisoblanadi, bu tilda taxminan dunyo bo’yicha 11 mln. kishi gaplashadi. Ispaniyaning kataloniya yerlarida ( Kataloniya, Valensiya, Balear orollari), Fransiyada (Shimoliy Pirenei), Andorra va italiyada (Sardiniya orolidagi Algero shahri) bu til rivojlangan. Yuqorida sanab o’tilgan Ispaniya provinsiyalarida va Andorrada bu til rasmiy til hisoblanadi. Bu tillarga yaqin tillar-dialektlar ham mavjud bo’lib, ularga Galisiya va Sard tillarini kiritish mumkin.Shuni aytib o’tish joizki, Ispaniya hududida odam quyi paleolit davridan yashaydi. Leridadan Kadisgacha bo’lgan hududlarda mezolitga oid qoyatosh suratlari ko’p bo’lib bu menda savol to’g’dirdi, demak o’sha vaqtida ham ispanlar qaysidir til orqali gaplashishgan olaylik dialektlarda, ammo bu hozir yo’qolib ketgan bo’lishi mumkin deb qaraladi. Demak o’sha vaqtga oid hech bo’lmasa so’zlarga ulanib qaysidir so’zlar qolib ketgan bo’lishi mumkin va ispanlar asosan qaysi hududdagi shevalardan foydalanganligini bilib olishimiz mumkin va natijada geografik jarayonlarga oid savollarga javob ham topishimiz mumkin. Aytaylik, hozir bir qancha qadimgi ispan shevalarini solishtiramiz va geografik o’rnini ham topib olib, bu biroz tahlil ham qilib ko’ramiz:

-Latin: la palabra de ” Farina ”

-Castillano medieval: la palabra de “ Harina ”

-Espanol moderno: la palabra de: “Harina”

-Latin: la palabra de “Filu”

-Castillano medieval: la palabra de “hilo”

-Espanol modern: la palabra de: “hilo” [ilo]

-Latin: la palabra de: “ Faba”

-Castillano de medieval: la palabra de “ haiba”

-Espanol modern: la palabra de: “ haba” [aba].

Endi o’qilish holatiga e’tibor beramiz, lotin tilida “ farina” so’zi shunday yoziladi va shunday talaffuz qilingan holda o’qiladi, masalan farina- farina , o’rta asrlardagi kastiliya shevasida esa harina deb yoziladi va harina deb talaffuz qilinadi, ammo hozirgi ispan tilida esa harina deb yoziladi ammo arina deb o’qiladi ya’ni h harfi o’qilmaydi, demak farqiy jihatlari shuki talaffuz qoidalari tomonidan ya’ni fonetik jihatdan o’zgarishga o’chrayapti, shuni aytib o’tish kerakki, dunyodagi yevropa va g’arb mamlakatlarida so’zlashuvchi ispanlar o’z shevalarini rivojlantirish bilan birga borgan sari huddi Amerika va Britaniya shevalaridek judayam katta o’zgarishlarga o’chramoqda, demak yevropa tillarida bu holat yangi ko’rsatkich emas faqat hududiy jihatdan ajralib turish uchun bunday jarayonlarni qo’llashadi degan fikrga kelib qo’yaqolish m⁴umkin. Ammo sintaktik, morfologik jihatdan tahlil qilganda esa tilning umumiy tarixi kelib chiqadi. Jumladan, Katalan dialektlari ham ispaniyaning qadimiy shevalariga xosdir. Katalan tarkibida ham bir qancha dialektlar mavjud, bu dialektlar aytib o’tganimizdek, bir qator tillar mavjud bo’lgan bo’lib ular quyidagilarga ajratiladi: Katalan tili rasmiy til hisoblanib, ispan va katalan tillariga ham ajratiladi, mahalliy tili esa katalan va ispan, boshqa yevropa tillari bilan asosan ingliz va fransuz tili bilan o’zviy bog’liq bo’lib, tarqalgan hududlari Ispaniya hududida. Joylashgan ammo hozirda bu hudud alohida o’z-o'zini rivojlantirish tizimida ish olib bormoqda.dialektlarning kelib chiqishiga quyidagi holatlarda kelib chiqadi:

-xalqona so’zlashuv jarayonidan ya’ni kichik vaqtdan o’zlashtirgan yoki so’zlarni o’rganish maqsadida aytilgan so’zlardan bir qanchasi kelib chiqadi va shunga moslashib qoladi.

-boshqa tillardagi shu tilga o’xshash so’lar bir-biri bilan birikishi natijasida paydo bo’ladi va natijada o’zlashma so’zlar paydo bo’ladi.

-hududiy joylarga ham taalluqli bo’lib, tog’li va qishloq sharoitidan kelib chiqadi-gan va shahardan kelib chiqadigan hududiy shevalardir.

Katalan dialekti asosan hududiy shevalar guruhiga mansub bo’lib, Peninsiula Iberika hududiga oid bo’ladi.Dialektlardagi farqlar grammatikada ham, lug’atda ham, fonetikada ham kuzatiladi. Shu jihatdan barcha turdagi shevalarni o’z adabiy tilidan qiyoslash orqali bilib olish mumkin. Bu farq ayniqsa dialektni “ klassik” Kastiliya versiyasi bilan taqqoslashda ko’rinadi. Masalan ba’zi grammatik jihatlar lahjalarda juda soddalashtirilgan, so’z birikmalarida ko’plab sinonimlar qo’llaniladi, Lotin Amerikasida esa ko’plab dialektlar keng tarqalgan: Argentina, Kuba, Meksika va boshqalar. Bask galisian va katalan tillariga kelsak, bu alohida tarixga ega bo’lgan alohida tillar. Ispan tilini o’rganish odatda kastiliya milliy ispan versiyasiga asoslanadi va unda qo’llanmalar nashr etiladi, umuman olganda ispan tili kastiliya tili va katalan tilida rivojlangan. Ispaniya yarim oroli Rim hukmronligidan tushgandan keyin mustaqil dunyoqarashga va jamiyatga eaga bo’la boshladi, bunday vaqtda mustaqil til tizimi ham rivojlanish tarixini boshdan kechira boshladi, har bir hudud o’z dialektlariga va lahjalariga ega bo’lgan bir vaqtda ispan adabiy tili ham kastiliya va katalancha tillar lahjasidan standart til maqomiga o’ta boshladi, bu esa o’z navbatida barcha shevalarning yig’indisi natijasida ispan adabiy tilini shakllantira boshladi. Hozirgi ispan adabiy tili ham bir yusinda to’xtab qolgai yo’q, ma’lumki, ispan tilida dunyo miqyosida ko’plab davlatlar rasmiy til sifatida foydalanishadi. Lotin tili yevropa tillarining asosini tashkil etsa, undagi qoliplar ham til madaniyatiga, rasmiy uslublariga va dialectal xususiyatlariga ta’sir qiladi, ko’rinib turibdiki, barcha tillarning dolzarb ko’rinishi uni tahlil-tasnif holatlarida namayon bo’ladi. Lotin tili tuzilish tizimi ham ispan tilining zamonaviy tilga almashishida o’z hissasiga ega.

2.2. Andalusiya shevasi va zamonaviy ispan tili shevasi o’xshashliklari

Andalusiya shevasi haqida yoritar ekanman undan oldin ispan dilektiga oid bo’lgan andalus shevasining tarixi bilan qisqacha tanishib chiqamiz, Andalusiya geografik jihatdan Ispaniyaning janubiy, eng serhosil viloyati, avtonom jamoatdir. Markazi –Sevilla shahri, aholisi 8 424 102 kishi, mamlakati Ispaniya, rasmiy tili ispan tili. Ma’muriy jihatdan 8 provinsiya – Al-meriya, Granada, Kadis, Kordova, Malaga, Seviliya, Uelva, Xaenga ga bo’linadi. Eng yirik portlari Seviliya va Kordova (Qurtuba), Malaga, Kadis. Andalusiya janubiy-g’arbda Atlantika okeani (Kadis qo’ltig’i), janubiy-sharqda O’rta dengiz bilan o’ralgan, janubida Gibraltar bo’g’ozi uni Afrika qit’asidan ajralib turadi.

Andalusiya dialektlarining kelib chiqish tarixiga quyidagicha ta’rif berish mumkin, Andalusiya tarixi uzoq o’tmishga borib taqaladi va bir qancha xulosalarni beradi. Ispaniya tilining lahjalari andaluz dialekti umumiy qismlarga alohida bo’lib o’rganiladi sababi Ispaniyaning janubiy qismini o’z ichiga oladi bu o’z navbatida Afrika davlatining ma’lum bir hududi bilan chegara bo’lgan Andalusiya o’zining dialektik tuzilmasini quyidagicha o’z ichiga oladi:

Tilshunoslar ko’plab tadqiqotlar olib borib quyidagicha ta’riflarni berib o’tishgan: “ barcha til o’rganuvchilar uchun tilning asosan dialektlari va shevalari muhim o’rin tutadi, ularning kelib chiqishi va tarixi, solishtiruv tahlillari barcha o’rganuvchilar uchun bir qancha savollarni ham keltirib chiqaradi, bunday savollarni hisobga olgan holda navbat bilan barcha javoblarni keltirib beramiz, andaluz shevasi qanday shevaki uni tushunishda muommolar ko’p bo’ladimi, qaysi davlat tillari bilan dialektik yaqinliklari mavjudmi, rasmiy til bilan dialektlar o’rtasida katta farqlar mavjudmi? Shuni bilamizki, andalus shevalari castiliya tilining bir qismini tashkil etadi va andaluz dialekti kastiliya shevasining rivojlangan qismi deb ta’kidlashadi ko’plab olim-tilshunoslar, andalusiya dialektik castiliya tilining fonetik jihatdan yaqin shakli hisoblanadi. Andalusiyaliklar bir shevada bir tilda gaplashishgan lekin rasmiy til sifatida castiliya tilidan qisman foydalanishgan. Shuning uchun andaluz shevasini kastiliya shevasiga bog’lashadi va ikkalasi deyarli o’xshash tomonlari ko’p.

Leksik, grammatik va ayniqsa fonetik jihatdan kastiliya shevasiga yaqin bo’lgan, qadimgi xalqlar asosan o’zlarining shevalarida so’zlashishgan,masalan, Ispaniyada dastlab yangi kastiliya dialekti vujudga kela boshladi, kastiliya shevasi vujudga kela boshladi. Demak andaluz shevasining asosini kastiliya dialektlari tashkil etar ekan shu jihatdan andaluz va kastiliya dialektlarining grammatik jihatdan va so’zlashish tuzilishi o’xshashdir. Biz bilamizki, Granada hududi Andalusiya avtonomiga qarashlidir, bu hudud Almeriya va Malaga hududlari ham Granada provensiyasiga yaqin va bu hududlar deyarli bir xil dialektda so;zlashadilar, bu hududlarning eng markaziy qismi Andalusiya hisoblansada, biroq Xaen provensiyasi Andalusiyaga qarashli bo’lsada kastiliya shevasiga unchalik yaqin emas, chunki aytib o’tganimizdek geografik hudud va tarixiy jarayonlar dialekt va shevalarga o’zaro ta’sir ko’rsatadi.

Andalus shevasi ispan tilidan unchalik ajrab ketadigan darajada murakkab emas faqat o’zining shakl tamoyillariga ega holos. Boshida aytib o’tganimizdek, yevropa tillari tarkibiga kiruvchi ispan tilining dialektlari ham turlicha va roman guruhining negizlaridan biri hisoblanadi. Arablar bosqinidan keyin ispan tilining kelib chiqishi arabik ya’ni mozarabis guruhlari ham mavjud bo’lib, ispan tilida asosan dialektlarning katta qismini mozarabis shevasi tashkil etgan. Ispan tilida asosan, Kastiliya, Mursiya va Andalusiya shevalarini qo’shib nomlasak mozarabis nomi bilan ataladigan termin kelib chiqadi, o’sha davrlarda ispan xalqi mozarabis dialektlarida gaplashishgan bu degani andalusiya, murciya va kastiliya shevalari bir-biriga yaqin hisoblanadi chunki boya aytib o’tganimizdek, ushbu dialektlarning negizi kastiliya dialekti hisoblansada, kastiliya shevasining kelib chiqish tarixi arablar bosqini bilan bog’lanib, 1400-yillarga borib taqaladi.XII asrga kelib kastiliya tilidan Administratsion milliy til sifatida foydalanilgan. Biroq XI asrda Andalusiya o’zining dialektiga ega bo’lishi bilan birga arablarga qarshi chiqishning o’ziga xos javobi ham bo’ldi.

XV asrga kelib kastiliya tilining asossini tashkil etadigan yangi dialekt andalus dialekti to’liq qo’llanila boshlandi. Andaluz dialektlariga ta’rifberar ekanman, uning tuzilish jihatiga alohida e’tibor qaratamiz,biz bilamizki, ispan tili butun dunyo bo’ylab xitoy, hind va ingliz tillaridan keyin to’rtinchi o’rinda turadi. Bugungi kunda butun dunyo bo’ylab ispan tilida so’zlashadigan 50 milliondan ortiq odamlar, shu jumladan ona tilida so’zlashadiganlar va ikkinchi til sifatida qaraydiganlar ham mavjud. Hisob-kitoblarga ko’ra yil davomida 2,045 dunyo aholisining 10 foizi ispan va AQSHda yashaydi. Bu dunyodagi eng katta ispanzabon mamlakatga aylanadi degani, va endi ispan tili tariciga nazar solsak albatta ajablanarli holatga tushib boraveramiz, chunki ispan tili boshqa tillarga qaraganda uzoq tarixga ega va eng boy tillar sirasiga kiradi va bu o’rinda eng yuqori o’rinni egallaydi desak mubolag’a bo’l-maydi.Ispaniyaliklar lotin tilini Rim ko’chmanchilaridan o’rganishgan, ular sirasiga savdogarlar, hunarmandlar va askarlarni kirgizish mumkin, natijada esa ispan tili dialektini rivojlangan holatini ko’rishimiz mumkin.

Keyingi asrlarda shimoliy xristian qirolliklari mamlakatni qayta egallab olish va Murlarni boshqarish uchun Reconquest deb nomlangan salib yurish boshladi, ular janubga qarab borishganida Ispaniyaning si-yosiy, diniy va tiliy jihatdan tikladilar. Lotin Vulgar yarimorolining yana bir dominant tiliga aylandi, yakka tartibda uning ispan lahjalaridan biri bo’lib, bu Ispaniya tarixida hal qiluvchi omil bo’lib xizmat qiladi. XIII asrning o’rtalariga kelib, maishiylar Iberiya yarimorolining ko’p qismini tikladilar, Granada hududida kichik Morish qirolligi qoldi. Endi hukmronlik qilayotgan monarx qirol Alfonso X ispan lahjasiga asoslangan standartlashtirilgan tilni o’zlashtirib, mamlakatni juda qimmatga tushira boshladi. Alfonso X rasmiy hujjatlar va boshqa ma’muriy vazifalar uchun ispan tilidan foydalana boshlanadi, deb qaror qabul qiladi. Ilmiy va huquqiy hujjatlar, adabiy asarlar va hikoyalarni ispan tiliga tarjima qilish uchun bir qancha akademiklarni tayinlaydi, bu esa ispaniya tilshunosligi tarixidagi eng muhim nuqtalardan biri bo’ladi, chunki ispan lahjalarining to’liq rivojlangan nuqtasi XIV asrga borsa, bu davrda esa birdan ispan tilini rivojlanishiga asos slogan Alfonso X o’zining bu qarori asosida arbalrning ham orqaga chekinishiga sabab bo’lgan desak xato bo’lmaydi. Ammo andalusiya shevasida boya aytib o’tganimizdek, mozarabik tushunchasi saqlanib qolishi ham bor, bu o’xshashlik asosan grammatik jihatdan bo’lib, fonetik va leksik holatni keltirib chiqaradi.

Ularni tahlil qilishda asosan fonetikaga e’tibor qaratish lozim bo’ladi. Alfonso X ning bu siyosati ispan tilini rasmiy tilga aylantirishga yordam berdi va natijada adabiy til, standart til va lahja tushunchalari konkretlashtirila boshlandi. Biror tilni o’rganganimizda, ba’zi so’zlar mavjud bo’lib, ular sizga ko’proq o’rganishni talab qiladi va “jarangli” holatni keltirib chiqaradi, bu faqat odamlar bilan gaplashishga va umuman ispanlar bilan yashashga imkon beradi. Agar biz Andalusiyaga borsak, “quillo”, “kusha”, “qizarib pishgan baliq”, “to’plangan “, “la kalo”, “kacharro” va shunga o’xshash so’zlarga duch kelamiz, bu esa o’z navbatida andalus shevasining o’ziga xosligi, argo va jargonlarning mavjudligiga e’tibor qaratamiz, demak har qanday tilning bir-biriga o’xshash tomonlaridan tashqari betarafligi ham mavjud ekanligini yaqqol dalilini kuzatish mumkin.

Yuqorida keltirilgan Andalusiyaning dialekt urg’usi va jarangli so’zlarini eshitish bilan birga o’ziga xos ko’rinishga ega ekanligini ham ko’rishimiz mumkin. Bu ispan tili dialektlarining eng mashxur shevalaridan ekanliginiyam sezish mumkin. Yuqorida aytib o’tganimdek, tillarning shevalari ularning hududiy joylashuvlariga bog’liqdir, masalan, O’rta yer dengizida ( Barselona yoki Valensiya) da “paraeta”, “nano”, “che”, “kollons”, “finca”, “ noi”, “nen” yoki “tejanos” kabi so’zlarni boshqalar orasida eshitasiz, janub va shimol o’rtasidagi dialektik tafovutlar va ularning lahjalari o’rtalaridagi grammatik tuzilishlar ularning qanchalik rivojlanib, adabiy til o’rnida ko’plab qo’llanishiga guvoh bo’lamiz va bu holat hozirgi vaqtda ko’plab mamlakatlarning o’ziga xos ko’rinishi talabiga kelib qolyapti desak xato bo’lmaydi, sababi lahjalarning rivojlanib ketishida insonlarning zamonaviy dunyoqarashlari muhim rol o’ynaydi. Ispan tiliga o’xshah bu selviya tomonlari tili o’qituvchisi tomonidan yozilgan ajayib taktlarni keltirib o’tish joizki, “biz aslida ispan tilining grammatik va semantik qoidalarini o’rganamiz, bu qoidalar soxtalashtirilgan paytda Ispaniyada gapirilgan tile di va kumush bilan gapirish, agar kimdir ispan tilida to’g’ri gapirishni istasa, kastiliya tili qoidalariga rioya qilishi kerak. Va shuni nazarda tutish kerakki, bu Ispaniyaning biron-bir aholisidan aksincha shu qoidalarga ko’p rioya qilinishi kerak bo’lgan grammatik shakllarning asosiylari shuki, talaffuz qoidalariga va boshqa ko’plab grammatik sintaktik qoidalarga e’tibor berishimiz kerak, yo;qsa ispan tili yo’lib ketish xavfiga egadir, yo’qolib borayotgan ispan shevalarini nazarda tutishimdan maqsad shuki, oldinlari ispan shevalari judayam ko’pchilikni tashkil etgan va brogan sari har xil inqloblar va urushlar bu shevalarning yo’qolib borishiga sabab bo’lgan. Hozirda esa o’sha lahja va dialektlarni boshqa tilga aylanib borayotganini ko’rish mumkin.Shunga o’xshash narsa

Yevropada lotin yozuvi bilan aloqada sodir bo;lgan voqealar ham o’chrab turadi. Lekin bu albatta kengroq miqyosda va bugungi kunda Kastiliyadan juda ajralib turadigan lahjalar aslida ispan tilida ma’lum bo’lgan tillardir. Mustamlakadan keyin Amerikada nima sodir bo’ldi, xo’sh nimalar yuz berishi kutilgan hodisalar bo’ldiki, bularga misol qilib ispan tilidagi katalan lahjasi boshqa alohida til bo’libgina qolmay, asrlar davomida AQSHga va boshqa lotin Amerikasining hududlariga tarqab ketgan til hamdir, jumladan aytish kerakki, dunyoning boshqa tomonlariga ham tarqab ketdi lekin tilning yuqolib ketish sabablari shuki, lahja va shevalar brogan sari sayqallashadi, keyinchalik o’zining jozibadorligi va mukammallashib borganligi bilan alohida til sifatida ajralib chiqa boshlaydi. Kastilian lahjalarida olaylik tilida ya’ni katalan tilida kuchli fonemalari, Grammatik ma’nolari va imlo qoidalarining qat’iy qoidalariga rioya qilganligini ko’rish mumkin”, deydi tilshunos olim.

Kataloniyaning bunday sharoitga kelib qolish sabablari bor ya’ni til lahjalarining tarqab ketishi yoki alohida til sifatida ajralib chiqishiga jug’rofiyot ham sabab bo’ladi albatta, chunki Ispaniyada Kataloniya, Valensiya jamoasida esa Balear orollari va Aragonning bir qismida ispan va katalan tilida so’zlashadi.Fransiyada XVII asrga kelib Portugaliya grafligi Le qirolligidan mustaqil ajralib chiqdi.Natijada Galisiya ikki xil tilde gaplasha boshladilar, ya’ni hozirda gapirilayotgan ispan adabiy tili va galisiya lahjasida so’zlashish urf bo’lgan edi. Ispan tili butun dunyo bo’ylab xitoy, hind va ingliz tillaridan to’rtinchi til hisoblana boshlangan vaqtda ikki xil usulda ya’ni lahja gaplashadigan vaqtda tilshunoslikka oid tushunmovchiliklar ham paydo bo’la boshladi.

Ispanlar o’z tillarini boshida aytib o’tganimdek, lotin tilidan olgan bo’lib, ispanlar lotin tilini Rim ko’chmanchilaridan o’zlashtira boshlaganlar, Rim ko’chmanchilari asosan, dehqonlar, hunarmandlar va savdogarlar bo’lishgan tez orada esa VII asrlarda ham bir yangi til paydo bo’lib o’tgan degan xulosalar mavjud bo’lib uning yo’qolib ketishga sabab asosan ispan tilining lahjalari ko’pligida va tilning aralashib ketishi natijasida shunday jarayonlar uchrab turgan. Bu til Lotin va Celtiberiya tillarining aralashmasi bo’lgan yangi til paydo bo’ldi. Bu Ispaniya tarixining boshlanishi edi. Yangi aralash til odatiy lotin tiliga o’xshash edi, ammo boshqa tillardan ham ko’p so’zlar ishlatila boshlagan hozirda esa bu til sayqallanib bora hozirda judayam chiroyli tilga aylanib bora boshladi. IV asrda Ispaniyada Visigotlar va Sharqiy Yevropaning german qabilalari bostrib kirishgan, Ispan monarxiyasini katolotsizmga o’zgartirgan Visogitlar edi.

2.2. Andalusiya shevasi va zamonaviy ispan tili shevasi o’xshashliklari.

Dastlabki ikki til ya’ni katalan va andalus tillari lotin tilidan kelib chiqqani uchun ular Grammatik jihatdan va o’zlashma so’zlardan tarkibiy jihatdan o’xshashliklari natijada ular o’rtasida bog’liqlik katta hisoblanadi. Rim Iperiyasining parchalanishi boshlanganda va o’z tillarining qo’pol variantlari dolzarb bo’lib qolgan vaqtda ular o’z hududida ular o’z hududlarida rivojlana boshlanadi. Keyinchalik janub tomon g’arbiy g’arbiy qirg’oq bo’ylab tarqala boshladi.Galisiya yarim orolining shimoliy qismida turlicha shevalarda gapirila boshlandi Portugaliya bilan birgalikda asrlar davomida Galisiya-Portugal lajhasini shakllantirdi. XII asrga kelib Portugal grafligi Le Qirolligidan mustaqil bo’ldilar, keyin Galisian ikki xil tilga aylanib ketdi, hozirda Galisiya, Andalusiya va Kataloniya tillarida so’zlashayotgan tillar asosan ispan tili adabiy konkretlashgan tili hisoblanadi. Biz bilamizki, boshqa tillaridan kelib chiqqan, ammo umumiy kelib chiqishga ega bo’lganlarga nisbatan yetarlicha tafovut bo’lmagan lingvistik tizim dialekt deyiladi. Shunday qilib, dialektlar odatda umumiy magistralning o’z tarkibiy qismlariga ega harakterlar yuzaga chiqiladi. Dialektlarning yana bir ta’rifi tilning ijtimoiy toifasiga kirmaydigan til tuzilishini anglatadi.

Dialektlar til xilma-xilligi va shuning uchun til xilma-xilligi bilan bog’liq. Dialekt odatda quyi toifadagi tizim turiga kiradi yoki tilga qaraganda soda bo’lishiga qaramay, aslida dialektlar ma’lum bir tilde gapirish yoki yozishning o’ziga xos usullaridir. Doimiy ravishda bir lahjani farqlash uchun bir qator mezonlar mavjudligini aniqlash qiziqarli albatta. Shu ma’noda shuni ta’kidlash kerakki, ular orasida yozma an’anaga ega emasligi, dominant tilga nisbatan juda ko’p Grammatik tafovutlarga ega emasligi, aytilgan lahjada gapiradiganlar o’z millatiga ega emasligi, shuningdek ularning so’zlovchilarga ham tegishli holat ekanligini aytish mumkin. Bularning barchasini unutmasdan, lahjalar atamasi tez-tez aniq ifodalangan ma’noda ishlatiladi, chunki u rasmiy tilga nisbatan “past” bu doimiy ravishda gapiradiganlarning ijtimoiy yoki madaniy ahamiyatsizligini namoyish etadi. Ispaniya misolida biz aniq ikki xil dialekt guruhlari mavjudligini aniqlaymiz.

Shunday qilib, bir tomondan, shimoliy bor, ularmamlakatning shimoliy yarmida aytilganlar, boshqa tomondan, janublar ham bor, ular millatning janubiy tomoni yarmida ishlatilgan. Birinchi ishning misollari Austrian, La Rioja Castillian yoki Valensian Jamiyati hududida yuz beradigan Churro Castillian lahjalari ham mavjud. Ikkinchi holatda janubiy lahjalar uchun biz juda muhim ahamiyatga ega bo’lgan misollarni topamiz, masalan, Madrid lahjasi voqeasi, lismo, leysmo yoki loismo bilan ajralib turadigan, shuningdek, eng muhim lahjalar yana biri bu Andalusiya va Galisiyadir, u Mozzarabik, Ruminiya yoki Arab kelib chiqishi leksikasi jihatidan juda xilma-xildir. Shu ma’noda, dialektlar geografik xilma-xillikdan kelib chiqishini ko’rib chiqdik, masalan, ispan tilida, Ispaniyaning lahjada “kompyuter” yoki “gugurt” kabi so’zlar qo’llaniladi, lotin Amerikasida bu atamalar ishlatilmaydi (ular “kompyuter” va “gugurt” bilan almashtiradi).

Mutaxassislar nufuzli lahjalar haqida shunday fikrlarni almashganlar, bu eng obro’li odamlar tanlagan yoki bir nechta dialektlar birga yashaydigan ma’ruzachilar jamoasida eng yuqori ijtimoiy sinfga tegishli bo’lgan lahjani anglatadi.ikki til tizimining dialektlari yoki mustaqil tillarmi yoki yo’qligini ko’rib chiqishda uchta mezon hisobga olinadi: dialektlar oldindan o’rganmasdan o’zaro tushunarli bo’lishi kerak, siyosiy jihatdan birlashtirilgan hududning bir qismi bo’lishi keark va umumiy yozish tizimiga ega bo’lishi kerak. Kastiliya va Andalusiya shevalari haqida gap ketar ekan, biz b til dialektlari, lahjalariniga doir ma’lumotlarni ko’rib chiqamiz,lotin kastellanusidan Kastiliya shahriga va Ispaniyaning ushbu mintaqasiga tegishli yoki unga tegishli bo’lgan joyni anglatadi, boshqa tomondan Kastiliya va Andalusiya so’zlari kelib chiqishi ham bir-biriga juda yaqindir, Kastiliya so’si ispan tilining sinonimi sifatida ishlatiladi, ayniqsa Ispaniya hududida gaplashadigan boshqa tillar o’rtasidagi farqni belgilash uchun manbalar mavjud. Shu ma’noda ispan tili Iberian guruhining rim tilidir. Bu Birlashgan Millatlar Tashkilotining (BMT) oltita rasmiy tillaridan biri bo’lib, bu ona tiliga ega bo’lganlarsoniga ko’ra dunyoda ikkinchi o’rinda turadi. Boshqa tomondan, ispan tili eng ko’p o’rganiladigan til bo’lib, ingliz tilidan keyin ikkiinchi o’rinda turadi. Ispaniyada saqlanib qolgan tillar va lahjalar davom etadi, ya’ni Garsiya Mouton “buni ispanlar bilan birga yashash sharoitida, ijtimoiy e’tibor va rasmiy himoya nuqtai nazaridan, hozirgi zamonga qaraganda ancha qattiqroq qildilar”.

Hamma mualliflarning fikriga ko’ra, “O’layotgan so’zlar “(2011) Aleks Girjelmo bilan bir qatorda, mahalliy tillar “juda xavfli bo’lishi mumkin, ammo hamma narsa ularning ma’ruzachilariga bog’liq”. Jamiyatlar bugungi globallashgan dunyoga qaraganda bir-birlaridan alohida yashaganlarda, ular yaxshiroq saqlanib qolgan. “Ommaviy axborot vositalari va ta’lim muqarrar ravishda ma’ruzachining eng “ foydali” lingvistik qo’llanmalarini umumlashtirishga moyildir va turizm va yaxshi aloqa kabi hod5salar Pireney kabi mahalliy navlarini gapiradigan ba’zi bir ajratilgan hududlarni ajratishga yordam beradi”, deydi Pilar. Garsiya Mouton, lekin shu bilan birga uning ijtimoiy ahamiyati o’zgarib, uni saqlashga hissa qo’shdi. “Spikerlar sonining kamayishi tendentsiyasi, ammo ularni o’z merosining bir qismi deb hisoblaydigan hamjamiyat tomonidan qo’llab-quvvtlashga tayyor ma’lumot bor.Andalus lahjalari va dialektlari haqida gap borar ekan uning ispan adabiy tiliga qanchalik yaqin, o’xshashlik tomonlari borligini va albatta bu dialektlar haqida ma’lumot berishga harakat qilaman.

Tilshunos olim Alvar ko’p mehnat tufayli Andalus tilshunoslari orasida magnit kuchidan foydalana biladi, uning Andalusiya tilshunoslik uslubini nomlash uchun u “dialekt” atamsini Afzal ko’radi. U “transport nutqi “ atamasini rad etadi va “janubiy ispan” atamasi unchalik ishonarli emas, qolgan ikkita atama –“ janubiy ispancha” va “dialekt” –Andalustilning modalizatsiyani nazarda tutish uchun ishlatiladi. Umuman olganda, janubiy ispan nafaqat Andalusiyalik emas. Murcian va Karaniya ham Ispaniyaning janubidir. Andalusiya lahjasini chiqarish yaxshidir. “Dialekt “ so’zi biz nimani anglatishini juda yaxshi aniqlaydi”, deydi Alvar o’zining Madriddagi uyning mehmonxonasida chuqur o’yga tolgan holda ushbu fikrlarni aytib o’tgan edi. Dialekt so’zini pejorative hisoblaydigan odamlar bor. Alvarning fikriga ko’ra, bu turdagi fikrlar emas, balki axmoqona pastlik komplekslari deb baholanadi. Alvar Andalusiya dialektlarining eng zamonaviy til ko’rinishida foydalanishni targ’ib qilgan holda, adabiy tilga moslashtirib foydalanishni maslahat bera boshlaydi, sababi shuki, lahjalar adabiy tilga yaqin bo’lsa-da, adabiy til mezonlariga to’g’ri kelmasligini bilamiz.

Filolog Elio Antonio de Nebriya (1441-1522) katolik xatolarini to’g’rilashga o’z hissasini qo’shadi. Kastiliya grammatikasining shakllanishida olim ko’plab tadqiqot ishlarini olib boradi. Andalusiyalik (vulgarizmdan uzoq ammo Andalus fonetikasini saqlaydigan) haqida fikr unchalik haqiqatga to’g’ri kelmagan paytda ko’plab tadqiqotlar olib borilayotgan bir davrda olimlar turlicha fikrlarga kela boshlab ko’pincha fikrlar ichida chalkashmovchiliklar yuzaga kelaboshladi. Ma’muriy jihatdan sakkizinchi provinsiya hisoblangan Andalusiyada quyidagi hududlar mavjud. Al-meriya, Granada, Kadis, Kordova, Malaga, Seviliya, Uelva, Xaenga bo’linadi. Bu hududiy joylar lahjalar tomonidan ham guruhlarga ajratiladu,eng yirik portlari Seviliya va Kordova, Malaga va Kadis dialektik jihatdan bir-biriga yaqin hududlar hisoblanadi. Andalusiya Yevropaning eng janubiy nuqtasi hisoblanadi. Andalusiya janubiy-g’arbida Atlantika okeani mavjud bo’lib bu hudud bilan qo’shni davlatlar bilan chegaradosh hisoblanadi bu degani esa, lahja dilaketlarning boshqa tillar bilan ham uzviy bog’liqligini ifodalaydi.

Ispaniya tilining bir necha dialektlari mavjudligini ko’rib chiqdik, ammo kastiliya haqiqiy asl ispan tili hisoblanadi. Kastiliya, Kataloniya, Bask va Galisiya dialektlari Ispaniyada keng tarqalgan, Janubiy Amerikada esa beshta asosiy lahjalar guruhi mavjudligini bilamiz bu ispan madaniyatining ham o’ziga xos ta’sirini bildiradi. Ispan adabiy tili, katalan lahjasi va andalus dialektlarga bir neecha misollarni ko’rib chiqamiz:

Masalan:

Latin Kat.medieval espanol moderno

Farina Harina Harina[arina]

Filu Hilo Hilo [ilo]

Faba Haba Haba [haba]

Ko’plab holatlarda ushbu fonetik jihatdagi o’zgarishlar va ularning o’qilish qoidalariga e’tibor beradigan bo’lsak, har bir tilning o’ziga yarasha tuzilmalarini ko’rish mumkin. Hozirgi ispan adabiy tilida h harfining gap boshida o’qilmasligi ammo yozilish morfologik jihatdan to’g’ri ekanligini ko’rishimiz mumkin. Ispan tilining lahjalari ko’pligidan ular o’rtasida ko’plab farqlarni topishimiz mumkin, lekin barcha tillarni solishtirganimizda ham ular o’rtasida uzviy bog’liqlik vujudga kelaveradi, olaylik, ona so’zi nafaqat yevropa tillarida balki qardosh tillar o’rtasida ham o’xshash talaffuz qiladigan tillar mavjud yoki bo’lmasa, predmet sifatida qo’llay oladigan, o’zbek dialektologiyasida ham qo’llanadigan, o’zlashtirma so’z hisoblangan ushbu stol so’zi ham boshqird tillar oilasidan tashqari boshqa yevropa, hind-ugor oilalarining ba’zi lahjalaida uchratishimiz mumkin.

Zamonaviy ispan dunyosida kastiliya, andalusiya,galisiya kastiliya shevalari shimoliy tillar qtaoriga mansub, geografik jihatdan ular orasida hududlarning joylashuvi anchagina farq qilsada, ularni ko’pchilik alohida til deb bilishadi, buning sababi shuki, lahjalar o’ta darajada eskirib ketmaganligi va ulardan adabiy til sifatida ko’plab qismlari olinganligi va yana boshqa tarafdan bir tillar qatoriga kirishi hisoblanadi, kastiliya lahjasi va ispan adabiy tilining farqi bor-yo’g’i fonetik jihatdan ekanligi isbotlangan.

2.3. Ispan “ Adabiy til”, “ standart til” va “ umumxalq tili”ga o’tgan Kataloniya, Andalusiya va Galisiya tillarining dialektlari

Izpan tili ona tili va rasmiy til bo’lgan xalqlar va davlatlar o’zlarini ko’p millatli birlahsma kabi his qiladilar va Ispancha deyishadilar. Ispan xalqlariini madaniy birlashma sifatida tushunish XVIII asrning boshlarida boshlangan. 1713- yilda Ispan tilining qirollik akademiyasi tashkil etilgan, uning vazifasi butun dunyoda ispan tilini standartlashtirish edi. XIX asrda k’opgina ispan koloniyalari mustaqillikka erishdilar yoki boshqa davlatlar nazorati ostiga o’ta boshladilar, ammo ispan tilida so’zlashuvchilarning jamiyat sifatida o’z-o’zini anglashi yo’qolmadi va hanuzgacha mavjud. Ba’zi ispan tilida so’zlashadigan mamlakatlarda ispan tilida so’zlashadigan xalqlarning birligi Dia de la Hispanidad milliy bayram sifatida nishonlanadi bu o’z navbatida tillarning o’zaro yaqin qardosh ekanligini ko’rsatadi. Ispaniyaning rasmiy tili –Kastiliya lahjasi. Qirq milliondan ortiq odamlar ushbu turdagi ispan tilida gaplashadi.

Rasmiyga qo’shimcha ravishda, Ispaniyada uchta yarim rasmiy til ham mavjud bo’lib bular Katalan, Bask va Galisiy tillaridir, lekin bu yarim rasmiy tillarning dialektlarida ko’plab dialektlar mavjud bo’lib, ularning eng mashhuri ispan tilining asturik lahjasi hisoblanadi. Tahminan o’n mikkiondan ortqi kishi Katalon tilida so’zlashadi: valensiya, Balear orollari va Kataloniya aholisi. Ispan tilining Galisiy lahjasi Portugaliyaga tutashgan mintaqalarda keng tarqalgan va Portugal va ispan tillarining aralashishi natijasida paydo bo’lgan. Grammatik tuzilish jihatidan Galisian Portugal tiliga yaqin, uning fonetikasi esa ispan tiliga o’xshashdir. Galisiya tilini dunyo bo’ylab Galisiya va galisiyadag jamoalarda 3 milliondan ortiq kishi biladi. Ispan tilining lotin lahjalari ba’zi Grammatik shakllarni soddalashtirish bilan ajralib turadi. Masalan, Kastiliya lahjasiga qaraganda, zamonlarning shakllanishi shakllari ancha osonlashadi. Ispan tilining lotin lahjalarining so’z birikmasi va talaffuzi ham juda farq qiladi. Chet tili sifatida ipan tilini o’rganishlar har yili tobora ommalashib bormoqda.

Ispaniyaning bugungi kunida biznes va biznes hamkorligidan sayohat va shaxsiy muloqotgacha ko’plab sohalardakerak. Va qanday qilib bu yarim milliondan odamlar gapiradigan til bilan boshqacha bo’lishi mumkin, Rossiyaning yetakchi gumanitar universitetlari o’qituvchilaridan o’qish uchun eng istiqbolli tillarni tanlash so’ralganda, ular keying o’n yil ichida birinchi navbatda ingliz, ispan, xitoy va arab tillarini o’rganish kerakligini aytishdi. Har yili ushbu tillar tobora ommalashib boraveradi va albatta, har qanday chet tillar maktabi bugungi kunda tirli xil usullarga asoslangan juda ko’p sonli ispan kurslarini taklif qiladi. Ispan tilini o’rganishning eng samarali va ommabop usullaridan biri mutaxassislar tomonidan kommunikativ deb hisoblanadi. Bu darslar faqat ispan tilida olib borilishiga asoslanadi. Bu til tusig’ini yengib o’tishi uchun til muhitiga va talablariga to’liq kirib borishga yordam beradi. O’z ona tili darajasida bo’ladigan adabiy tillar ham mavjud bo’lib ular doim bir-birlari bilan uzviy aloqada bo’ilishadi.

Ispan tilida sinonim so’zlar va antonym so’zlar ro’yxati judayam yirik hisoblanadi. Tilshunoslikda ma’lumki, qaysi tilida sinonim, antonym va fraziologizmlar ko’p bo’lsa, o’sha tile ng boy til hisoblanadi. Shuningdek qaysi tilda omonim ya’ni shakldosh so’zlar ko’p uchrasa o’sha til kambag’al til hisoblanadi. Jamiyat tilsiz bo’lmaydi va aksincha til ham jamiyatsiz bo;lmaydi. Til eng kichik bir qabila yoki kamroq sonli millat bo’ladimi yoki xalq bo’ladimi, barchasi uchun zarur bo’lgan muhim muloqot vositasidir.

Tildagi turli hodisa va vositalar, belgilar va xusuiyatlar o’zgaradi, biri yo’qoladi, boshqasi hosil bo’ladi. Biz bilamizki, tillarning ichki tuzilishiga nutq a’zolarining harakati bilan havo titrashi va uni quloq bilan eshitib, miya bilan his etish natijasida insonlar bir-birlari bilan muloqot qiladigan Grammatik jarayonlarni tushunamiz. Bu o’rinda aytish joizki, bu tuzilish tarkiba biz, albatta, fonetik jarayonlarni ham qo’shishimiz mumkin. Tildagi belgilar murakkab tuzilishi, ifoda va mazmun jihati bilan farqlanadi. Har bir til bosqichi o’zining birligiga egadir. Quyi bosqich birliklari bir-biriga birikib yuqori bosqich birliklarini hosil qiladi. Tilning eng quyi bosqichini aytib o’tish kerakki fonologiya hisoblanadi, uning birligi esa fonemadir. Fonema biryoqlama faqat ifoda jihatiga egadir, morfema esa tilning ifoda va mazmun jihatlariga ega bo’lgan eng kichik belgidir. Grammatik jihatlarni tarkiblarga ajratib chiqar ekanmiz, ularning ahr birini alohida ta’kidlab o’tish kerak.

Sheva va lahjalarga keladigan bo’lsak, tilning ma’lum hududida og’zaki qo’llanilishi xususiyatlarini o’zida aks etadigan shakl bu dialektlardir. Bu farqlanish endi Grammatik jihatdan bir turkum tarkibida kirsada leksik jihatdan ma’nodosh hisoblanadi. Til va dialektlarning tafovuti unda so’zlashadiganlarning madaniyati, psixologiyasi, urf-odatlari va milliy xususiyatlarining o’zgachaligi bilan izohlanadi. Bir-biriga hududiy yaqin bo’lgan shevalar o’sha tilga o’xshash alomatlari mavjud. Bilamizki, tilning turli xil hududlardagi tarqalgan shevasi va lahjalari shu xalqning tarixi, urf-odati, madaniyati va san’ati bilan bog’liqdir. Odatda dialektologiya regional yoki mahalliy joy bilan bog’liqligini ham yuqorida ko’rib chiqdik.

Dialektologiya lingvistik geografiya bilan bog’lanadi. Turli shevalardagi xususiyatlar jamlanib lingvistik atlaslar tuziladi. Sheva va lahjalarning hududiy joylanishiga doir xaritalar tuziladi. Endilikda turli tillardagi ayrim xususiyatlarning tarqalishiga doir xarita va atlaslar tuxilmoqda. Bunday lingvistik ko’rsatkichlar til va uning shevalaridagi tarqalgan turli xususiyatlarining dialektologik xaritada ko’rsatilish chegarasi izoglosslar lotincha izo-o’zaro, gloss-til deb yuritaladi. Bunday izoglosslarni aniqlash shevalar tarixini o’rganishda yordam beradi. Endilikda ispan adabiy tili va standart tiliga e’tibor qaratamiz, adabiy til va uning mezonlari haqida to’xtalib o’tmoqchiman, adabiy til biror millatnig tarixiy jihatdan shakllangan umumxalq tiliga asoslanadi. Ispan adabiy tili barcha hududlari uchun rasmiy til hisoblanadi. Bu umumxalq tili deb han yuritiladi.

Adabiy tilda o’zlashma so’zlar ham bo’lishi ham mumkin va o’zlashma so’zlar standart til qoliplariga to’la javob beradi. Bundan tashqari adabiy tilni yozma tildan farqlash zarur, adabiy til og’zaki va yozma shaklda bo’ladi. Adabiy tilnin og’zaki shaklida uning talaffuz normasi o’z ifodasini topadi. Adabiy tilning o’z Grammatikasi va leksikasi mavjud. Bular ham o’z adabiy normasiga ega. Adabiy tilda turli sohalarga doir terminlar, dialektizmlar (shevalarga xos so’zlar), kasb-hunar, madaniy-maishiy va boshqa sohalarga tegishli so’zlar mavjud bo’ladi.

Adabiy tilning og’zaki shakli yozma shakldan avval hosil bo’lishi mumkin. Adabiy tilning shakllanishi va rivojlanishida buyuk shoir va adiblarning xizmati juda kattadir. Ular qo’llagan so’z va ibolar maxsus uslub (stil) adabiy tilning nufuzini ta’minlaydi. Adabiy til milliy tilning asosida shakllanadi. Milliy tilning yozma va og’zaki shakllari unda so’zlovchi xalq uchun tushunarli va umumiy bo;lgan mezonlarga egadir. Shu sababli uni davlat tili yoki rasmiy til sifatida qabul qilinadi. Davlat tili ommaviy axborotda, matbuotda, sud va prokuraturada, barcha davlat tashkilotlari, o’quv maskanlari va boshqa muassasalarda qo’llanadi. Tilni xalq yaratgan va uning adabiy va davlat tili sifatida qo’llovchi ham xalqdir. Davlat tilining erkin rivojlanishini va uning xalq xo’jaligining turli sohalarida qo’llanilishini ta’minlash til siyosatining asosiy vazifasi hisoblanadi. Adabiy tilning ma’lum situatsiyada qo’llanuvchi variant uning funksional stili deb ataladi. Funksional stillar tilshunoslikning ifodali vositalarini o’rganuvchi bo’limi bo;lgan stilistikada o’rganiladi.

Tilning funksional stillari: rasmiy-ish stili, kundalik og’zaki nutq stili, ilmiy tehnik stili,diniy stil, badiiy stil (u poetik, (nazmiy) stil, nasriy stilni o’z ichiga oladi). Ba’zan badiiy stilga nisbatan neytral stil farqlanadi. Tillarning o’zaro tasiri ispan tili va hududiy shevalarining o’zaro ta’sirini ko’rish mumkin, odatda ma’lum hududda yashovchi ko’pchilik xalqning tili umumiy tili deb ham atalishini, tarixda yunon tilining Afina antik dialekti umumxalq tili sifatida qabul qilingan. Bunda afina shahri Gretsiyaning madaniy, siyosiy va iqtisodiy markazi ekani ham hisobga olingan. Bunday umumiy tilni koyne (grekcha koine – dialektos – “umumiy nutq”) deb ataladi. Ispan tilida VII asrda milliy xalq tili ya’ni “umumxalq tili” qabul qilindi, bu davrda hali arablar bosqinidan ham oldin, arabismos so’zlari kirib kelmasidan oldin, kichik ispaniya hududi o’zining umumxalq tilini qabul qiladi. Bu til aslida kastiliya, katalancha tilining umumxalq tili deb hisoblangan.

Quyidagi jadval orqali siz “ standart tili” va “umumxalq tili” o’xshash tomonlarini ko’rib chiqamiz.

Kastiliya tilida quyidagi holatlar uchraydi: