Samarqand davlat universiteti қозон миллий тадқИҚотлар технология университети

Sistemani ifodalashda ikkita yondashuv. (1.10) funksiyalar 
ko„rinishiini ikki xil yondashuv yordamida o„rnatish mumkin. 
Birinchisini strukturali deb atash mumkin. Uning mohiyati quyidagicha. 
Sistemaning matematik modelini yaratish uchun avvalambor uning 
tuzilishi - sistemani tashkil etuvchi elementlar va ular o„zaro 
bog„liqligiining 
xususiyati 
o„rganiladi. 
Texnologik 
jarayonga 
qo„llanilisha kelsak, bu uning mexanizmini yoritishni anglatadi. Natijada 
jarayonning sxemasi - uning xayoliy modeli olinadi. Kimyoviy-
texnologik jarayon uchun fizik tildagi aqliy model, birinchi navbatda, 
reaksiyalar mexanizmlari, oqimlar harakatining tabiati, issiqlik va 
moddani uzatish jarayonlari va kimyoning o„zaro ta‟siri gidravlika, 
issiqlik va massa uzatish haqidagi g„oyalarni o„z ichiga oladi.
Ushbu sxemani matematika tilida yozib, jarayonni ifodalovchi 
ma‟lum tenglamalar sistemasi olinadi. Odatda, bu bosqichda tenglamalar 
umumiy shaklda olinadi - ularga noma‟lum bo„lgan koeffitsientlar kiradi 
(reaksiya tezligi konstantalari, issiqlik va massa uzatish koeffitsiyentlari 
va boshqalar). Bu koeffitsiyentlarga model parametrlari deyiladi. 
Parametrlarni aniqlash uchun tajriba qo„yiladi (modellarda, ba‟zan esa 
asl nusxada), ularning natijalari matematik tavsifni to„liq holda barcha 
koeffitsiyentlar bilan olish imkonini beradi. 
Sistemani tasvirlashga ikkinchi yondashuv empirikdir. Uning 
boshqacha keng tarqalgan nomi - qora quti usulidir. Faraz qilaylik, bizni 
qiziqtirgan sistemaning tuzilishi yashiringan (xuddi "qora qutiga" 
o„ralgan). Bu shuni anglatadiki, sistema haqida hech narsani o„rganish 
mumkin emas va uni boshqarish ham mumkin emasmi? Yo„q, unday 
emas. Qora quti qanchalik qora bo„lsa, sistema uni tahlil qilish va 
boshqarish uchun ishlatilishi mumkin bo„lgan muhim aloqalarga ega. Bu 
aloqalar sistemaning kirishi va chiqishidir. 
Kirish qiymatlari o„zgartirilganda javob qanday o„zgarishi 
aniqlanadi. Har bir bunday harakat - kirishni o„zgartirish va javobni 

---

24 
aniqlash - bu tajribadan boshqa narsa emas. Muayyan miqdordagi 
tajribalarni o„tkaziladi, ularning natijalari empirik tenglama yoki empirik 
tenglamalar sistemasi bilan ifodalanadi. Ushbu tenglamalar berilgan 
sistemani modellashtirish uchun ishlatilishi mumkin bo„lgan matematik 
modeldir. 
Uzoq vaqt davomida ilm-fan faqat strukturaviy yondashuv 
haqiqatan ham ilmiydir, empirik yondashuv - bu to„liq bo„lmagan, 
ikkinchi darajali, yordamchi, amaliy masalalarda, shuningdek, ilmiy 
tadqiqotning dastlabki bosqichida mos keladigan narsa degan fiklar 
hukmron edi. Haqiqiy fan jarayon mexanizmini, strukturani o„rnatishdan 
boshlanadi. Kibernetikaning eng samarali holatlaridan biri bu ko„p 
masalalarda qora quti usuli tadqiqotning asosiy usuli bo„lishi 
mumkinligidir. Usul to„liq ilmiy va har bir holatda ikkala 
yondashuvning afzalliklari va kamchiliklarini baholash zarur. 
Quyidagi eng muhim holatni qayd etish lozim. Bir-biriga qarama-
qarshi bo„lgan ikkala yondashuv ham yaxlit birlikni tashkil qiladi. 
Bundan tashqari, har qanday holatda ham har ikkala yondashuvning 
elementlari mavjud. Mutlaq struktura ham, mutlaqo empirik tavsif ham 
mumkin emas. 
Jiddiy holatda ob‟ektning butun tavsifi, u qanchalik yaxshi 
o„rganilmasin, faqat nazariy asosda qurilishi mumkin emas. Ba‟zi 
parametrlar har doim eksperimentlar asosida va modelning adekvatligini 
tekshirish uchun empirik tarzda aniqlanishi kerak. Shu bilan birga, quti 
qanchalik qora bo„lmasin, uning tuzilishi haqida aniq tasavvurga 
egamiz. Busiz nazorat qilinadigan kirishni ajratish va sistemadan qanday 
javob kutish mumkinligini tushunish mumkin emas.
Har qanday empirik ifoda jarayonning mexanizmini bilvosita 
bo„lsa ham aks ettiradi. Ba‟zida bu aks ettirish shunchalik harakterli va 
aniq bo„lib chiqadiki, empirik tenglamani tahlil qilish to„g„ridan-to„g„ri 
jarayon mexanizmning ochilishiga olib keladi. Ma‟lumki, Kepler yoki 
Balmer tenglamalari Nyuton va Bor ishlarida tushuntirilmaguncha, faqat 
empirik edi. Empirik tenglama, albatta, tuzilishni o„z ichiga oladi, lekin 
struktura shifrlanmagan. Shuning uchun ham har ikkala yondashuvning 
qarama-qarshiligi uslubiy bo„lib, amaliy emas.

---

25 
Amaliy muammolarda qo„llaniladigan usullarning tuzilishlik 
darajasi va empirikligi o„rtasida turli xil munosabatlar kuzatiladi. 
Gidromexanik muammo xususiy holat uchun Nave-Stoks tenglamasini 
yechish orqali yechilishi mumkin. Bu eng strukturli variant bo„ladi, 
lekin bu erda ham empirik tuzatishlar kiritish kerak bo„ladi. Nave-Stoks 
tenglamalari faqat o„xshashlik mezonlarini olish uchun ishlatilishi 
mumkin, undan keyin esa jarayon eksperimental o„rganiladi. Bu 
tenglamaga 
umuman 
murojaat 
qilmaslik, 
balki 
o„lchovlar-
tuzuluvchanlik uslubiga asoslangan o„xshashlik mezonlarini keltirib 
chiqarish bundan ham kuchsizroq bo„ladi. Nihoyat, eksperimental 
ma‟lumotlarni qayta ishlashda mezonli shakldan voz kechish mumkin, 
shu bilan yondashuvning empirikligi kuchayadi. 
Shunga qaramay, ko„pincha ma‟lum bir muammoni hal qilish 
yondashuvini asosan strukturli yoki empirik deb ta‟riflash mumkin. 
Shuning uchun ikkala yondashuvning kuchli va zaif tomonlarini 
baholash maqsadga muvofiq. 
Empirik yondashuvning asosiy afzalligi – uning soddaligidir. Bu 
juda murakkab jarayonlarni o„rganishda ayniqsa muhimdir. Uning 
asosiy zaifligi - ekstrapolyatsiya ishonchliligining pastligidir. 
Tajribalarda o„rganilgan o„zgaruvchilarning o„zgarish chegarasida, 
odatda, jarayonning hatti-harakatini bashorat qilish (interpolyatsiya) 
juda aniq amalga oshirilishi mumkin. Ammo javob funksiyalarining 
o„rganilgan chegaralardan tashqaridagi o„zgaruvchanlik qonunini 
bilmaymiz va bu jarayon majburiy ravishda olingan empirik 
tenglamalarga bo„ysunadi deb o„ylab, jiddiy xatoga yo„l qo„yishimiz 
mumkin.