Samarqand davlat universiteti psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti ijtimoiy fanlar kafedrasi

2-chizma. Iste`mol byudjeti va uning eng muhi
Me`yoriy byudjetga asoslangan moddiy ta`minlanganlik minimumi ish haqini differentsiatsiyalashni prognozlashda (boshqarishda) asosiy elementlardan biri bo’lib xizmat qiladi. Ish haqining eng kam miqdori jamiyatda mavjud resurslarga bog’liq bo’lmasa, moddiy ta`minlanganlik minimumini ta`minlash uchun boshqa manbalardan foydalaniladi (ijtimoiy iste`mol fondi, shaxsiy tomorqa xo’jaligi va shu kabilar).
Iste`mol savati - insonning salomatligini saqlash va uning hayot-faoliyatini ta`minlash uchun zarur bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlari, nooziq-ovqat tovarlari va xizmatlarning minimal to’plamidir. Aslida, iste`mol savati uchta savatga iborat: oziq-ovqat, nooziq-ovqat, xizmat savatchalari. Iste`mol savati kamida 5 yilda bir marta uslubiy tavsiyalar asosida aniqlashtiriladi. Iste`mol savatida oziq-ovqat savati muhim o’rin tutadi.
Oziq-ovqat savati - bir odamning bir oyda ovqatlanishi uchun ketadigan mahsulotlar to’plami (u mahsulotlar iste`molining minimal me`yori asosida hisoblab chiqilgan) va bu to’plam jismoniy ehtiyojlarga mos keladi, zarur kaloriyani ta`minlaydi, asosiy oziq moddalar mavjud va ovqatlanishni tashkil etishning an`anaviy ko’nikmalariga to’g’ri keladi (7.2.-jadval).
7.2.-jadval
Aholining turli ijtimoiy-demografik guruhlari uchun tavsiya etilayotgan oziq-ovqat mahsulotlari to’plami (yiliga kg hisobida)¹

Mahsulot turi	O’rtacha aholi jon boshiga	Erkaklar (16-59 yosh)	Ayollar (16-59 yosh)	Pensio-nerlar	Bolalar
					0-6 yosh	7-15 yosh
1. Non mahsulotlari	130,8	177,0	124,9	119,0	279,0	112,3
2. Kartoshka	124,2	160,0	120,0	90,0	85,0	135,0
3. Sabzavotlar	94,0	80,8	96,8	96,8	85,0	120,0
4. Meva–chevalar	19,4	14,6	12,6	10,6	34,4	44,4
5. SHakar va qandolat mahsulotlari	20,7	20,8	19,8	18,8	19,7	26,1
6. Go’sht mahsulotlari	26,6	32,2	25,0	19,8	18,7	33,5
7. Baliq mahsulotlari	11,7	12,7	10,7	12,7	8,7	12,5
8. Sut mahsulotlari	212,4	201,7	179,4	174,1	179,0	303,4
9. Tuxum (dona)	151,4	180,0	150,0	90,0	150,0	180,0
10. O’simlik yog’i va margarin	10,0	11,2	9,8	8,9	6,8	11,7

SHunday qilib, iste`mol savati va yashash minimumi insonning hayot faoliyatini to’laroq ta`riflash imkonini beradi va aholi turmush darajasi hamda daromadlar ko’rsatkichlari tizimining tarkibiy qismidir. Kishilar turmushining tobora yaxshilanib, yangi sifat darajasiga usib borishi kishilik jamiyati rivojlanishining barcha boskichlariga xos bulgan umumiy belgidir. Ishlab chikarishning ijtimoiy samarasi kishilar farovonligida, ya`ni darajasi va sifatida namoyon buladi. Xar kanday ishlab chikarishdan maksad insonlarni tirikchilik extiyojlarini kondirishdir.

Aholi jon boshiga yaratilgan milliy daromad turmush darajasini kursatuvchi muxim kursatkich. Aytaylik, umumiy milliy daromad xajmi jixatidan AKSH dunyo mikyosida birinchi urinda tursa, Aholi jon boshiga Lyuksemburg birinchi urinda turadi. Turmush farovonligining usishi uchun Lyuksemburgda kuprok potentsial imkoniyat mavjud. Jamiyat a`zolarining farovonligi muxim kursatkich. Unga karab, xar bir kishining moddiy, ma`naviy xayoti, ilmga va boshka extiyojlarni kondirish amalga oshadi. Farovonlikning usishi odatda real daromad bilan baxolanadi. CHunki pul shaklida xisoblangan milliy daromad narxlarni uzgarishini aks ettirmaydi.
Turmush darajasini moddiy natural kursatkichlari xam mavjud bulib, ular yordamida iste`mol uning tarkibi, uzgarishi tugrisida axborot omili va xulosalar chikarish mumkin. Bularga jon boshiga natural ulchamda iste`mol kilingan ozikovkat, kiyimkechak, uyjoy satxi, ruzgorda ishlatiladigan energiya mikdori, uzok muddat foydalanuvchi tovarlar mikdori kiradi.
Aholi daromadi tabakalashar ekan albatta turmush darajasi xam tabakalanadi. Jaxon mikyosida karaydigan bulsak, bu tabakalanish katta fark kiladi. Masalan: AKSHda 5000 dollar olgan oila kambagal xisoblansa, Osiyo, Afrikadagi kam tarakkiy etgan mamlakatlarda bu daromad eng badavlat oila daromadiga tugri keladi.
Rivojlangan bozor iktisodiyotiga milliy daromadda iste`mol xissasining usib borishi xos, ya`ni milliy daromadning tobora kuprok kismi farovonlikka karatiladi. Bunga sabab:
a) Milliy daromadning kamrok (10-15%) kismini jamgargan xolda barkaror iktisodiy usishni ta`minlashi mumkin, chunki investitsiyalar yangi texnika va texnologiya uchun sarflanib, oxirokibat iste`molni kengaytirishga xizmat kiladi.
b) Iktisodiy usishda inson omilining axamiyati bekiyos ortadi, bu iste`molni ortishi orkali yuz beradi. Ilgor texnikatexnologiya malakali ish kuchini talab kiladi. Ish kuchi malakasini oshirish uchun iste`molni kupaytirishi zarur.
v) Iktisodiyot rivojlangan sari Aholining, binobarin, iste`molchilar sonining kupayishi sustlashadi.
g) Bozor iktisodiyoti rivojlanib, ijtimoiy tus olgan sari yoki ayrim iktisodchilar ta`biri bilan aralash iktisodiyot shaklini olgan sari, Aholining extiyojlarini kondirib, uning farovonligini oshirish kabi insonparvarlik tamoyili kuchayib boradi.
Sotsial siyosatning asosiy vazifasi Aholini samarali sotsial ximoyasini shakllantirishdir.
U asosan uch yunalishda olib boriladi. Birinchi yunalish Aholining eng kam ta`minlangan, odatda uzi mustakil xayot kechirishni minimal darajasini ta`minlay odmaydigan (kasal, nogiron, kariyalar, kup bolali oilalar)larni kullab kuvvatlash.
Sotsial ta`minot turli sotsial xizmatlar shaklida amalga oshiriladi (nafaka berish, bepul xizmatlar ko’rsatish, bepul ozikovkat, kiyim kechak berish kabilar, turli imtiyozlar berish va xokazo).
Sotsial ximoyalash dasturlari davlat byudjeti va maxsus nobyudjet fonddardan moliyalashtiriladi. YOrdam maxalliy xukumat organlari, ijtimoiy va xayriya fondlari tomonidan amalga oshiriladi.
Respublikamizda davlatning Aholini sotsial ximoya kilish uchun choratadbirlari xozirgi paytda adresli bulib, asosiy dikkat Aholining eng yordamga muxtoj katlamlariga beriladi.
Ikkinchi yunalish - mexnat kilish xukukini kafolatlashni ta`minlash. Davlat mexnat bozorida barcha sub`ektlarni teng xukukligini erkin kasbxunar egallash, ish joyi va soxasini tanlashni kabilarni ta`minlashni kafolatlashi kerak.
Bu xukuklardan fukarolar foydalanishlari uchun xamma urta, maxsus, oliy ta`lim olish imkoniyati, mexnat kilish sharoiti, minimal ish xaki, ish xaftasi, ta`til vakti, ishga yollanish, ishdan bushash kak^ida konuniy normativlar ishlab chikiladi. Bu munosabatlar Uzbekistonda "Mexnat" kodeksi asosida tartibga solinadi.
Bu erda shuni ta`kidlash kerakki, kupincha fukarolarimiz uz xukuklarini bilishmaydi, bilishsa xam ximoya kilishmaydi.
Uchinchi yunalish, birinchisini mantikiy davomi — Aholi bandligini tartibga solish. Unga iktisodiyotni davlat va nodavlat sektorida yangi ish joylarini yaratish dasturlarini ishlab chikish va amalga oshirish kiradi. Ish bilan bandlik va ishsizlarga yordam dasturlari ishlab chikiladi. Bu dasturlarni mexnat birjalari amalga oshiradi.
Ular ishchi kuchini kayta tayyorlash, ish kuchi, migratsiyasi, bozordagi konyukturaga ish kuchini moslashtirish undan tashkari ishsizlik nafakasi berishni.
Uzbekistonda xam akolini asosiy massasi uz daromadlarini mexnat va tadbirkorlik faoliyati evaziga kupaytirish kuzda tutiladi.
Aholini sotsial ximoya kilish.
Milliy daromadni kayta taksimlash:
1) Markazlashgan tarzda davlat byudjeti;
2) Korxonalar foydalari xisobiga tashkil etilgan fondlar;
3) Maxalla va xayriya fondlari orkali amalga oshiriladi.
Aholini sotsial ximoya kilish dasturlariga muvofik mablaglar 3 yunalishda taksimlanadi.
Birinchi yunalish. Aholining kuliga tushadigan mablag ularni kilgan mexnati bilan boglik, lekin shu bilan birga iste`molning kondirilishi darajasi xisobga olinadi.
Ikkinchi yunalish. Tulanadigan yordam pullari mexnat bilan boglik emas, iste`mol darajasi xisobga olinadi xolos. Bular kup bolali oilalarga, yolgiz onalarga yordam, maxsus davolash, bolalar uylari, maktabinternatlar uchun dotatsiyalar va boshkalarni uz ichiga oladi.
Uchinchi yunalish. Noishlab chikarish soxasi orkali imtiyoz va xizmatlarni asosiy kismi natural shaklda etkaziladi. Bu daromadlar oila byudjetidan utmaydi. Ma`lum sharoitda jamiyat imkoniyatlaridan, manfaatlarvdan kelib chikib belgilanadi.
Bozor iktisodiyoti sharoitida Aholining eng kam iste`mol darajasini aniklash muxim rol uynaydi. Bozor iktisodiyoti sharoitida Aholining eng kam iste`mol byudjeti muxim urin tutadi. U ish xaki, nafaka, stipendiya va boshka daromadlardan tashkil topib, turli uslublardan foydalanib xisoblanadi.
Ular kuyidagilar:
1. Iste`mol savati asosida xisoblash.
2. Regressiv model: turli xarajatlar va daromadlar, eng kam iste`mol kiymati buyicha aniklash.
3. ekspert baxolash uslubi.
4. Sotsiologik uslub.
Ulardan nisbatan eng tugrisi iste`mol savati asosida xisoblash. U boshkalarga nisbatan mexnatni kup talab kilsada eng kam iste`mol darajasini anikrok ifodalaydi. Iste`mol savati insonning muayyan extiyojlarini kondirish uchun zarur bulgan tovarlar va xizmatlarning mikdori bulib, u bozordagi joriy narxlar buyicha xisoblanadi.
"Iste`mol savati" 2 xil:
1. Jamiyat tomonidan ma`lum bir rivojlanishi boskichida eng kam darajada zarur bulgan, mikdori eng kam "iste`mol savati.
2. Jamiyat a`zolarining okillik bilan xar tomonlama kamol topishini xisobga olgan xolda zarur bulgan "iste`mol savati"dan iborat.
Iste`mol savatini xisoblashning 3 asosiy uslubi (normativ, statistik, kombinatsiyalashgan) bulib, ular asosida iste`mol savati "narx"i kisoblab chikiladi. Iste`mol savati unga kiritiladigan eng zarur tovarlar va xizmatlar asosida xisoblanadi. Iste`mol savatining 70% dan ortigini odatda ozikovkat, kiyimkechak, poyabzal tashkil etadi.
"Iste`mol savati" narxi yashash minimum chizigini belgilaydi. Bu chizikdan past daromad oluvchilar kambagallarni tashkil etadi.
Iste`mol savati asosida eng kam ish xaki va nafaka belgilanadi. Iste`mol savati vaktvakti bilan kayta kurib ; chikiladi. Masalan, ovkatlanishning sifat belgisi — bu uning | balanslangan bulishi, ya`ni kishi organizmi uchun zarur bulgan barcha kimyoviy modda va elementlarni ozikdan olishi, tetik, soglom bulish, xayotda faollik ko’rsatishni ta`minlashi kerak.
Buning xammasi aylanib kelib, mamlakatda yaratilgan YAIM va uning usish sur`atiga takaladi.
Daromadlar tabakalashi turmush darajasini xam tabakalashuviga olib keladi. Bu fark, eng avvalo, shaxar bilan kishlok Aholisi urtasida, ayrim kishilar, oilalar, jamoalar, xududlar va mamlakatlar urtasida yuz beradi.
Tabakalashuv turmush darajasi kursatkichlarining farklanishidan iborat. Bu fark tabakalashuv jon boshiga tugri keladigan iste`mol darajasi buyicha yuz beradi. Ammo bu tabakalashuv umumiy turmush darajasi yukori bulib, ozikovkat muammosi xal etilgan sharoitda mikdor jixatidan fark tarzida yuzaga chikadi.
Aholining turmush farovonligi darajasi "Turmush sifati indeksi"da uz ifodasini topadi. Turmush sifati indeksi kuyidagi kursatkichlar buyicha xisoblanadi:
1. Soglikni saklashdagi axvol.
2. Ta`lim darajasi.
3. Urtacha yashash yoshi.
4. Aholining ish bilan bandligi.
5. Siyosiy xayotga yul berilishi.
Turmush sifati indeksi eng yukori mamlakatlar YAponiya, Kanada, Norvegiya, SHveytsariya, AKSH bulib, respublikamiz xozircha dunyo mamlakatlari ichida 80urinda turadi. Mustakillikka erishganimizni uncha kup bulmaganini nazarda tutsak, bu natija yomon emas.
Inson kamoloti indeksi kuyidagilar asosida belgilanadi:
1. Jon boshiga tutri keladigan yalpi ichki maxsulot.
2. Kutilayotgan yashash yoshi.
3. Ta`lim darajasi (25 yosh va undan kattalar).
Bu kursatkich buyicha dunyodagi eng yukori natijaga erishgan Kanada, SHveytsariya, YAponiya, SHvetsiya, Norvegiya, Frantsiya, Buyuk Britaniya kabi mamlakatlarda inson kamoloti indeksi 0,9 dan yukori.