Samarqand davlat universiteti psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti ijtimoiy fanlar kafedrasi

3. Daromadlar tengsizligi va uning darajasini aniqlash
Dunyodagi barcha mamlakatlar aholi jon boshiga to’g’ri keladigan o’rtacha daromadlar darajasi bilan bir-biridan keskin farqlanadi. Bu esa daromadlar o’rtasida tengsizlik mavjudligi bildiradi o’rtacha daromadlar ham daromadlaridagi farqlarni bartaraf qilmaydi.
Daromadlar tengsizligi darajasini miqdoriy aniqlash uchun jahon amaliyotida Lorents egri chizig’idan foydalaniladi.
Daromad %
100 E
80
60
40
20 F
A holi %
0
20 40 60 80 100
CHizmaning yotiq chizig’ida aholi guruxlarining foizdagi ulushi tik chizig’ida esa bu guruhlar tomonidan olinadigan daromadning foizdagi ulushi joylashtirilgan. Nazariy jihatdan daromadlarning mutloq teng taqsimlanishi imkoniyati (burchakni teng ikkiga bo’luvchi) OE chiziqda ifodalangan bo’lib, u oilalarning har qanday tegishli foizi daromadlarining mos keluvchi foizni olishini ko’rsatadi. YA`ni aholining 20% barcha daromadlarining 20% ni, aholining 40% daromadlarining 40% ni, aholining 60% daromadlarining 60%ni olishini bildiradi va h.k.
Demak, OE chizig’i daromadlarining taqsimlanishidagi mutloq tenglikni ifodalaydi. Real xayotda mutloq tenglik va mutloq tengsizlik holatlari mavjud bo’lmaydi. Balki aholining ma`lum guruxlari o’rtasidagi daromadlarning taqsimlanishi notekis ravishda boradi. Bunda taqsimlanishini Lorents egri chizig’i deb nomlanuvchi OE egri chizig’i orqali kuzatish mumkin.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida daromadlar tengsizligini keltirib chiqaruvchi umumiy omillar mavjud. Bularning asosiylari quyidagilar:

1. 
   Kishilarning umumiy (jismoniy, aqliy va estetik) layoqatidagi farqlar;
   
2. 
   Ta`lim darajasidagi va malakaviy tayyorgarlik darajasidagi farqlar;
   
3. 
   Tadbirkorlik mahorati va tahlikaga tayyorgarlik darajasidagi farqlar;
   
4. 
   Ishlab chiqaruvchilarning bozorda narxlarni o’rnatishga layoqatli darajadagi farqlar (bozordagi hamkorlik darajasidan kelib chiqqan holda).
   

Bunday sharoitda davlatning daromadlarni qayta taqsimlash vazifasiga daromadlar tengsizligidagi farqlarni kamaytirish va jamiyat barcha a`zolari uchun ancha qo’lay moddiy hayot sharoitini ta`minlashga qaratiladi.
Xozirgi tsivilizatsiyalashgan bozor iktisodi ijtimoiy yunalishi bilan 20-asr boshlaridagi iktisodiyotdan fark kiladi. Muljal ommaviy farovonlikni ta`minlash bulib, u aralash iktisodiyotning bosh konunidan kelib chikadi. Bu konun iktisodiy usish natijasida bozor va davlat mexanizmi orkali xammaning turmush farovonligini oshirish munosabatlarini ifodalaydi.
Ne`matlarni ishlab chikarishdan maksad - iste`mol kilishdir. Iste`mol kilish uchun esa avval taksimlash kerak.
Taksimot turli tarmoklar, soxalar, korxonalar, u yoki bu ijtimoiy guruxlar, oilalar, aloxida xodimlarning ulushini belgilaydi.
Taksimot eng avvalo mikroiktisodiyot mikyosida yuz beradi. Birlamchi taksimot natijasida birlamchi asosiy daromadlar shakllanadi. Sungra bu daromadlar kayta taksimlanadi. Taksimlash jarayoniga daromad yaratishda katnashmaganlar xam kushiladi. Taksimot makromikyosda, ya`ni ikkilamchi tarzda yuz beradi.
Xar bir kishi iste`mol kiladigan ne’matlarning ekvivalenti bulgan pul daromadi taksimot kategoriyasidir. Jamiyat a`zolari uz xissalarini kushib turlituman ne`matlar yaratadilar. YAratilgan ne`matlar iste`mol kilish uchun taksimlanadi. Xar bir jamiyat a`zosi uz ulushini pul shaklida oladi. CHunki mexnat taksimoti asosida u bironbir turdagi tovar ishlab chikarishi yoki xizmat ko’rsatish bilan shugullanar ekan, uning ulushi aynan shu tovar, xizmatda gavdalangan. Iste`mol uchun esa juda kup turdagi boshka tovar va xizmatlar kerak.
Xamma gap, xamma dikkate`tibor aynan shu ulush kancha bulishi kerakligiga karatilgan. Kishilik jamiyati bir tomon,dan, doimo ana shu ne`matlarni taksimoti adolatli bulishi uchun kurashgan.
Ikkinchi tomondan, xar bir inson manfaatidan kelib chikib taksimotda kuprokulush olish uchun kurashgan. Agar kishilik jamiyati boshidan kechirgan barcha urushlar, algovdalrovlarning sababini taxlil etsak uning asosiy sababi mavjud ne`matlarni kayta taksimlashga, usulini uzgartirishga karatilgan.
Adolatli taksimot tugrisidagi karashlarni turt guruxga bulish mumkin.
1. egalitar taksimot. U frantsuzcha egalite - tenglik suzidan olingan bulib, bu taksimot tarafdorlarining fikriga kura barcha jamiyat a`zolari urtasida ne`matlar teng taksimlanishi kerak.
2. Roulschasiga taksimot. Bunday taksimlash Amerika filosofi Jon Rouls nomi bilan bokiik. Uning fikricha, iktisodiy notenglik, daromadlarning tabakalanishi shunday bulishi kerakki, bunda eng kambagal katlam nisbatan normal xayot kechirishi ta`minlanishi kerak. Bunday taksimot tarafdordari eng kam ta`minlangan kishilarni xayot kechirishini normal darajada bulishini ta`minlagan taksimot adolatli taksimot deydilar.
3. Utilitar taksimot. Utilitar lotincha utilitas — foyda, naf suzidan olingan bulib xamma xodisa, faoliyat fakat naf keltirish, maksadga etish uchun xizmat kilishi nuktai nazaridan karaladi. Bunday taksimot tarafdorlarining fikricha, jamiyatning xamma a`zolarini nufuziga karab taksimlash adolatli xisoblanadi. Uning asoschisi ingliz faylasufi va sotsiologi Ieremiya Bentam bulib, uning fikricha, davlat iloji boricha uz fukarolarining kupchiligini baxtiyor bulishini ta`minlashi zarur. Bunda teng taksimlash bilan emas, balki ularning nufuziga karab proportsional tarzda taksimlash orkali adolat urnatish mumkin, kishilarning nufuzi esa jamiyatda tutgan urniga karab aniklanadi.
4. Bozor iktisodiyotiga xos taksimot. Adolat bozor orkali urnatiladi. Xozirgi paytda iktisodchilarning asosiy kismi shunday taksimotni kullabkuvvatlashadi.
Bozor iktisodiyotiga xos taksimot konuniga kura moddiy ne`matlar va xizmatlar resurslar bergan pirovard natijasiga karab, ularning egalari urtasida taksimlanadi.
Rivojlangan bozor iktisodiyoti sharoitida nufuzli iktisodiy faoliyat konuni kelib chikadiki, bunda kishilar boy bulish uchun emas, kuprok obrue`tibor orttirish uchun xarakat kilishadi.
Bozor iktisodiyotiga xos taksimotning afzalligi shundaki, u birinchidan, daromadni cheklashni inkor etadi. Ikkinchidan, xar bir kishiga faoliyat yuritishni tanlash imkonini beradi. Bunda mulk va xujalik yuritish shakllarining turlitumanligi va teng xukukliligi muxim rol uynaydi. Mulkchilikning uzgarishi taksimotni xam uzgarishiga olib keladi. Taksimot iktisodiy jarayon sifatida karalsa, ishlab chikarish omillari xamda ishlab chikarish natijalarini taksimlash tarzida kurish mumkin.
Ishlab chikarish natijalari taksimoti tufayli yaratilgan YAMM taksimlanadi. Uning bir kismi sarflangan asosiy kapital xarajatlarini koplash uchun amortizatsiya tulovlari sifatida amortizatsiya fondiga utkaziladi. Milliy daromad esa ishlab chikarish omillarining ulushiga kura taksimlanadi va kayta taksimlanadi. Jamiyatning xar bir a`zosi kilgan mexnatiga kura ish xaki, tadbirkorlik shaklida daromad olsa, mulkidan dividend, kapitaliga foiz shaklida daromad oladi.
1. Daromadlarni funktsional taksimlash, Bunda jamiyat pul daromadining taksimoti olinadigan daromad bajaradigan funktsiyasi asosida taksimlanishi kuzda tutiladi. YAlpi daromadning ish xaki, dividend, foiz, foyda tarzida taksimlanishi urganiladi. Funktsional taksimot daromadlarni ishlab chikarish omillari urtasida taksimlanishini ifodalaydi. Resurs egalarining shaxsiy daromadlari ish xaki, renta, foiz, dividend, foyda tarzida namoyon buladi (u xakda avvalgi boblarda tuxtalib utganmiz).
2. Daromadlarning shaxsiy taksimoti. Bunda jamiyatning pul daromadi aloxida oilalar, shaxslar urtasida taksimlanishi kuzda tutiladi. Jamiyat daromadini aloxida oila guruxlari, tsgaxslar urtasida taksimlanishi fark kiladi.
Insonning daromadi fakat uning kobiliyati bilangana emas (akliy va jismoniy), balki uning mulki tufayli oladigan daromadi bilan xam farklanadi.
SHaxsiy daromad taksimotini vertikal taksimot deb xam yuritiladi. Daromadlarni bunday tarzda taksimlanishi uy xujaliklari kanday resurslarga ega, ularni kanday baxolarda olish, Aholining xayot kechirish darajasi kanday uzgarishi mumkinligini kursatadi.
Bozor iktisodiyotida taksimot:
1. Mexnat va uning natijalariga karab;
2. Mulk va kapitalga karab;
3. extiyojlarga karab;
4. Ishbilarmonlik kobiliyatiga karab;
5. Nufuziga karab;
6. Talab va taklif konuniga asosan taksimlanadi.
Taksimotning bu usullariga mos ravishda tashkil topishi xamda kelib tushish shakli jixatidan farklanuvchi, kuyidagi shaxsiy daromad turlari tizimi mavjud.
1. Kishining mexnati va mexnat natijalariga mos bulgan shaxsiy daromadlar.
2. Moddiy resurslarga egalik kilish natijasi bulgan shaxsiy daromadlar.
3. Muxtojlikni xisobga olgan xolda ijtimoiy fondlardan tushadigan shaxsiy daromadlar.
4. Kayta taksimlash jarayoni natijasida tushadigan shaxsiy daromaddar.
5. Moliya-kredit tashkilotlari va boshka mustakil tarkibiy bulinmalardan tushadigan shaxsiy daromadlar.
6. Merosga koladigan, bepul beriladigan, xadya kilinadigan, omad kelishidan va boshka turdagi shaxsiy daromadlar.
Umuman olganda, davlatning daromadlarni kayta taksimlashga aralashuvining minimal va maksimal chegarasini belgilash kiyin.
Minimal chegara uzgaruvchan, u iktisodiyotning rivojlanish darajasiga, mamlakatdagi turmush darajasi, iktisodiyotni tartibga solish modeli asosida tashkil topadi.
Davlatning daromadlarni kayta taksimlashga aralashuvining maksimal darajasi:
Birinchidan, ijtimoiy tulovlar xajmi davlatning moliyaviy imkoniyatlari, uning byudjetiga muvofikyaashgan, moslashgan bulishi kerak. Agarda bunday bulmasa inflyatsiyaning kuchayishiga olib keladi.
Ikkinchidan, solikdar mikdori, ishlab chikarish omillari egalarining iktisodiy manfaatdorligiga putur etkazmasligi kerak.
Uchinchidan, ijtimoiy tulovlar xajmi va muddatini belgilaganda negativ effekt, ish kuchi bozori umuman bozor mexanizmini deformatsiyalashi mumkinligini xisobga olishi kerak.
Daromaddar taksimlanishi yunalishi ishlab chikarishning rivojlanishiga turtki bulishi yoki unga tuskinlik kilishi mumkin. Bozordagi rakobat daromadlar tashkil topishiga ta`sir kiladi, ishlab chikarishning usishiga, takomillashuviga olib keladi.
YAratilgan YAMM taksimlanishi va kayta taksimlanishi natijasida Aholining daromadi shakllanadi.
Daromad - bu forscha suz bulib, kirim, kirish degan ma`noni anglatadi. U biror faoliyat evaziga olinadigan pul, foyda, boylik ma`nosini anglatadi.
Iktisodiy adabiyotlarda "daromad" tushunchasi sotilgan tovarlar va kursatilgan xizmatlar tushumidan ishlab chikarish uchun ketgan xarajatlardan ortikchasi tarzida talkin etiladi. Odatda, daromad pul bilan ulchanadi. Bozor iktisodining afzalligi shundaki, rakobat kurashida eng ishbilarmon kam xarajat kilib yaxshi sifatli maxsulot ishlab chikaruvchi xizmat kursatuvchi yutib chikadi. Olingan natijasiga karab kishilarning daromadlari xam turlicha buladi.
Totalitar rejali iktisodiyotda tanlash imkoni bulmaganidan daromadlar tekis taksimlanib, kishilarni iktisodiy jixatdan baravarlashtirishga intilish etakchi urinda turadi.
Davlat eng yukori va past daromad urtasidagi tafovutni nazorat kilib turadi, uni kattalashib ketishiga yul kuymaydi. Buning uchun taksimot me`yorini davlat bir markazdan turib belgilaydi. Aloxida xujalik sub`ektlarining daromadni belgilashdagi, taksimlashdagi ishtiroki minimal darajada buladi. Buning natijasida:
1. Ishlab chikarishni ustiruvchi kuchli ragbat yukligidan ne`matlar tukinchiligi xosil bulmaydi.
2. YAshirin tarzda gayrikonuniy yul bilan daromad topishga intilishi paydo buladi.
Kishilarning minimal tarzda, lekin bir tekisda ta`minlanib turilishi ularni iktisodiy faollikka, binobarin, daromad topishga undamaydi, bokimandalik, lokaydlik tugdiradi.
Bozor iktisodiyotining eng muxim belgisi, afzalligi daromadlarning cheklanmasligidir. Bu inson tabiatiga mos keladi. CHunki inson doimo farovon yashashga intiladi. Farovon yashash manbai esa daromad. Demak, kancha daromad yukori bulsa, shuncha farovon yashash mumkin. YUkori daromadga ega bulishning uzi kishi faoliyatini doimiy ravishda ragbatlantirib borilishini bildiradi.
Bozor mexanizmi xech kachon farovon turmush darajasini kafolatlamaydi. Lekin, xar bir insonning aklizakovati, farosati, bilimi, xullas imkoni kadar daromad topishning alternativ (mukobil) variantlari mavjud bulishi uchun sharoit yaratib beradi.
Daromad unsurlarining uzaro munosabatda va ularning ma`lum nisbatda bulishi daromadning tarkibiy tuzilishini bildiradi. kanday tarzda olinishiga karab, Aholi daromadlari tarkibini 4 guruxga bulish mumkin:
a) ishlovchilarni mexnat kilib topgan daromadlari (ish xaki, maosh, mukofot va boshkalar);
b) tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromad (foyda);
v) ijtimoiy daromadlar, mexnat kilib kushgan xissalaridan kat`iy nazar olinadigan daromadlar (ijtimoiy iste`mol fondlardan tulovlar, transfert tulovlari, ishsizlik nafakalari va boshkalar);
g) mulkdan olinadigan daromadlar (omonat pullariga olinadigan foizlar, renta va boshkalar).
Kupgina garb mamlakatlarida xamma daromadlar 2 guruxga bulinadi:
1. Mexnat va tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromadlar (ish xaki, foyda va boshkalar).
2. SHartli ravishda "mexnat kilmay" mexnatning natijasi bilan boglik bulmagai, lekin konuniy yul bilan topiladigan daromadlar (dividend, protsent va mulkdan olinadigan, davlat tomonidan takikyaanmagan boshka daromadlar).
Bu daromadlar tarkibi va dinamikasi turli mamlakatlarda turlicha. Ular xar bir mamlakatning tarakkiyoti, xujalik kon`yunkturasi, mamlakatda yuritilayotgan siyosat, tadbirkorlik faoliyati natijasi va boshkalarga boglik.
80-yillarning xususiyati shundaki, bu yillarda Aholining moliya-kredit tizimidan oladigan daromadlari usgan. Bunga eng avvalo Aholining turli katlamlari urtasida aktsiya egalarining turli tulovlarning kupayishi sababdir.
Aholining moliya-kredit tizimidan oladigan pul daromadlari kuyidagilar:
Aktsiyaga - dividendlar, obligatsiya, zayomlarga - yutuk.
Davlat sugurta tulovlari.
YOsh oilalar, kooperativ a`zolariga individual uy-joy kurish uchun berilgan bank ssudalari.
Omonatga kuyilgan mablaglarga foizlar.
Lotereyalarga yutuk.
Kam ta`minlangan oilalar, nogironlarga berilgan turli xil tovarlar.
Aholining komission magazinlar orkali sotilgan buyumlaridan olgan pullari va boshkalar.
Respublikamizda xam xozirgi paytda mulkdan olinadigan daromadlar ortib borish tendentsiyasi kuzatilmokda. CHunki korxonalarni xususiylashtirilishi tufayli Aholining aktsiyalari mikdori, muvofik ravishda dividendlar mikdori ortib borayapti.
Real daromad - ma`lum bir vakt ichida shaxs ixtiyoridagi daromadga sotib olish mumkin bulgan tovarlar va xizmatlarning mikdorini ifodalaydi, u esa narxlar uzgarishiga boglik.
SHunday kilib, Aholining real daromadi miktsori birinchidan, nominal daromad xajmiga, ikkinchidan, soliklar va tulovlar miktsoriga, uchinchidan, bozordagi narxlar darajasiga boglik.
Aholining nominal daromadi esa yukorida kurib utganimshdek turli manbalardan tashkil topib, unda mexdsht orkasidan daromad topishi bilan bir katorda, mulkdan oladigan daromadlar xamda turli ijtimoiy dasturlar tufayli oladigan daromadlar xam muxim rol uynaydi. Aholining real daromadlari oxirokibat uning turmush darajasini ifodalaydi,
Aholi daromadlarining tabakalanishi ikkiga bulinadi.
1) Aholining daromad topishi va unga egalik kilishdagi tabakalanishi.
2) Mavjud daromadlarni realizatsiya kilish, ya`ni iste`molda tabakalanishga bulinadi.
Bozor iktisodiyotida taksimot munosabatlari tenglikni emas, balki tengsizlikni keltirib chikaradi. Umuman jamiyat tarakkiy kilgan sari daromadlarning absolyut miktsori usib boradi. Lekin nisbiy mikpori, undan farkli ravishda doimo sakaanib koladi. Ma`lumki, bozor iktisodiyoti sharoitida taksimotning 2 usuli bulib:
1) Bozor mexanizmiga xos taksimot daromad tengsizligini chukurlashtiradi.
2) Taksimotning nobozor usuli, muayyan darajada tenglikni keltirib chikaradi. Lekin umumiy daromadlarda Aholining turli tabakalari urtasida notenglik saklanib koladi. Daromadlardagi tengsizlik real xodisa. Aholi daromadlari doimo birbiridan fark kiladi. Bozor iktisodiyoti sharoitida bu fark yanada chukurlashadi.
Daromadlardagi notenglikning sababi nima?
Bozor mexanizmi bu ayovsiz mexanizm, u axlokiy normalarga rioya kilmaydi. SHuning uchun xam daromadlardagi notenglikni xakdi deb xisoblaydi.
Daromadlar tengsizligiga kup omillar ta`sir kursatadi: *

• 
  Insonlardagi biologik jixatdan fark. Tabiat xar bir insonga turlicha kobiliyat, kuchkuvvat, aklidrok, saloxiyat ato etgan. Tabiatda bir xil toifali odam yuk.
  
• 
  Ijtimoiy jixatdan shu kobiliyatni ishga solish imkoniyati.
  
• 
  Bilim va malakadagi fark.
  
• 
  Egallagan kasbxunari, tavakkal kilishga bulgan ishtiyoki, ishbilarmonligi.
  
• 
  Mulkka egalik kilishdagi fark.
  
• 
  Bozorda xukmronlik kilish imkoniyati.
  
• 
  Omad, boshkalar bilan mulokotga kirishish ta`sir doirasi keng kishilar bilan aloka, omadsizlik.
  

Daromadlarning tabakalashuvi ish bilan band bulishga xam boglik. Albatta ishsiz va ish bilan ta`minlanganlar daromadi farklanadi.
Turli tabakalar urtasida yalpi daromadni taksimlanishidagi notenglikni ifodalovchi kursatkich sifatida iktisodiy nazariyada Lorens egri chizigidan foydalaniladi.
Lorents egri chizigi orkali turli kasb egalari, turli vakt va mamlakatlardagi daromadlar tafovutini xam takkosdash mumkin. Lorend efi chizigidan shunday xulosa chikarish mumkin.
1. Daromadlarni taksimlashda absolyut darajada tenglik xam, notenglik xam bulmaydi.
2. Xar doim real taksimot xar ikkisining urtasida buladi. YA`ni mutlak (absolyut) tenglik chizigiga nisbatan egri chizikning utishiga karab, daromadlar taksimlanishidagi notenglik darajasi ifodalanadi.
Respublikamizda oila daromadlarining viloyatlar buyicha tabakalanishi fakat ularning iktisodiy xolati bilangina emas, balki ularda bozor isloxotining kay darajada borayotganligi bilan xam belgilanadi. Oila daromadlari respublika mikyosida urtacha darajadan yukori bulgan viloyatlarda mulkdan keladigan daromadlar va mayda tadbirkorlik rivojlanib, mustakil ish olib borayotgan sub`ektlar daromadlari tez sur`atlar bilan usib boryapti.
Oila daromadlarini tabakalanishida shaxsiy tomorka xujaligidan olinadigan daromadlar xam muxim rol uynaydi.
Daromadlarning tabakalanishidan viloyatlar mikyosida ish bilan band bulish darajasi, oilada ishlovchilar soni xam katta ta`sir kiladi. Ijobiy ta`sir etuvchi omillarning ustun bulishi, viloyatlar mikyosida Aholi daromadlarining urtachadan yukori, aksincha ularning kamligi urtachadan past bulishiga olib keladi.