Samarqand davlat universiteti psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti ijtimoiy fanlar kafedrasi

2. Ijtimoiy ta`minot xarajatlarning turlari.
Davlat byudjetini ijtimoiy madaniy xarajatlari bir kancha turlarga bulinadi. Bularga kuyidagilar kiradi:

• 
  maorif xarajatlari;
  
• 
  boshkaruv organlari xarajatlari;
  
• 
  soglikni saklash xarajatlari;
  
• 
  madaniyat va jismoniy tarbiya;
  
• 
  fan va ommaviy axborot vositalari xarajatlari;
  
• 
  ijtimoiy ta`minot xarajatlari va boshkalar.
  

Mamlakatimizda ijtimoiy soxani ustun darajada rivojlantirish, ayollar yili davlat dasturida, kadrlar tayyorlash milliy dasturida, soglikni saklash tizimini islox kilish davlat dasturida, kishlokning ijtimoiy infratuzilmasini rivojlantirish dasturida, shifokorlar va xomiylar yili davlat dasturida va respublika xukumatining boshka dasturiy karorlarida belgilab berilgan chora-tadbirlar doirasida amalga oshdi.
Ijtimoiy sugurta fondining shakllanish manbalari, moddiy asosi va ulardan foydalanish shakllari xam bundan mustasno emas.
Uzbekiston Respublikasining ijtimoiy sugurta jamgarmasi ixtisoslashtirilgan moliya-kredit muassasi bulib, ulan respublikada davlat ijtimoiy sugurtalash mablaglarini boshkarishi kerak. ISJning asosiy vazifalari vaktincha mexnat kobiliyatsizlik, xomiladorlik va tugish, bola bir yarim yoshga etguncha uni parvarishlash, xodimlar va ularning oila a`zolarini sanatoriy, kurortlarda davolanishini tashkil etish, konun-xujjatlarda nazarda tutilgan boshka maksadlar uchun davlat tomonidan kafolatlangan nafakalarni ta`minlashdan iboratdir.
Aholini ijtimoiy ximoya kilish siyosati - bu davlatning fukarolar shaxsiy xayotiga aralashishi emas, balki inson xak-xukuklarini, jumladan, inson xukuklari umumiy deklaratsiyasi xamda iktisodiy, ijtimoiy va madaniy xukuklar tugrisidagi xalkaro xujjatlarda yozib kuyilgan, xar bir kishining turmush darajasi etarli darajada yukori bulishini, ozik-ovkat, uy-joy, ish bilan ta`minlashni yaxshilashga, salomatligini tiklashlashga, madaniy-maishiy extiyojlarini kondirish va pensiya ta`minotini yulga kuyishga karatilgan tadbirlar majmuasidir.
YAlpi daromad buyicha Aholi katlamlarining tabakalanishi. Xalk xujaligi tarmoklaridagi yukori ish xaki kursatkichlariga ega sanoat va xizmat ko’rsatish soxalarida bandligi tadbirkorlik bilan shugullanuvchilar sonining oshib borishi bilan yukori daromad oladigan Aholi toifalari oshib boradi va ma`lum tabakalanish paydo buladi.
Ishsizlikning paydo bulishi va vaktinchalik ish bilan band bulmaganligi uchun tulovlarining joriy etilishi. Ba`zi bir korxonalarning maxsulot sifatsizligi okibatida bozor talabi va kon`yukturasiga javob berolmayapti, ishlab chikarish kiskarayapti. YAngi texnologiya joriy etilishi natijasida kul mexnatiga bulgan talab kamaymokda.
Ijtimoiy ximoya ob`ektini aniklab olish , ijtimoiy ximoyaning muxim shartlaridan xisoblanadi. Ijtimoiy ximoya ob`ektiga kuyidagi Aholi guruxlari kiradi:

1. 
   Nogironlar.
   
2. 
   Nafakaxurlar.
   
3. 
   YOsh bolalar.
   
4. 
   Bokuvchisini yukotgan oilalar.
   
5. 
   YOlgiz va xomilador onalar.
   
6. 
   Kashshoklik chegarasidan kam daromad oluvchi oilalar.
   
7. 
   Vaktincha mexnat kobiliyatini yukotganlar.
   
8. 
   Vaktincha va umuman ishsizlar.
   
9. 
   Ukituvchilar
   
10. 
    Talabalar.
    

Uzbekistonda Aholini ijtimoiy ximoyalashni yaxshilash, uning samarasini kutarish kuyidagi muxim vazifalarni xal etishga boglikdir.

Birinchidan. Bu ishlab chikarishni barkarorlashtirish va muttasil rivojlantirish. Pul kadrsizlanishiga karshi samarali chora-tadbirlarni amalga oshirish, xalk iste`moli mollari ishlab chikarishni jadal rivojlantirish, milliy valyutani va ichki iste`mol bozorini mustaxkamlash natijasida isloxotlarning boshlangich boskichidayok turmush darajasini saklab kolish va uning keskin pasayib ketishiga yul kuymaslik imkoni yaratildi.
Iktisodiyotning barkarorlashuvi. Investitsiya faoliyatining kuchayishi, kichik va urta biznesni kullab-kuvvatlash yuli yangi ishchi urinlarini tashkil etish, ish bilan bandlik muammolarini xal kilish, ish xaki saklanib kolmagan yoki kisman saklanib kolgan xolda tuliksiz ish kunida ishlayotgan va majburan mexnat ta`tilida yurgan shaxslar sonini keskin kiskartirish uchun kulay zamin yaratadi.
Garchi Uzbekiston nufus soxasidagi vaziyat murakkab bulgan, ishga joylanishi muammolari xamma vakt keskin turgan mamlakat bulsa-daromad, xozir respublikada iktisodiyot barkaror rivojlanib borayotganligi tufayli bu erdagi ishsizlik eng past darajada deyish mumkin. Ayni chogda biz bundan buyon xam iktisodiyotda tarkibiy jixatdan uzgarishlar kilish, eng avvalo, kishlok joylarda ixcham ishlab chikarish korxonalari tashkil etish, kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni ragbatlantirish xisobiga Aholining ish bilan bandligini ta`minlash siyosatini faol amalga oshirmokchimiz.
Ikkinchidan: Bu davlat mablaglari bilan bir katorda mexnat jamoalari, jamoat va xayriya tashkilotlari va jamgarmalarining mablaglarini keng jalb etish.
Aholiga ijtimoiy yordam ko’rsatishda maxalliy xokimiyat va boshkaruv organlarining xukuklari ancha kengaytirilishi xamda ma`suliyati oshirilishi lozim. Ular mintakalarning imkoniyatlarini xisobga olgan xolda Aholini ijtimoiy kullab-kuvvatlash soxasida kushimcha chora-tadbirlarni amalga oshirishga xaklidir. Maxalliy organlarning asosiy vazifasi odamlarga uz farovonliklarini yuksaltirish maksadida mexnat kilish uchun keng imkoniyatlar yaratib berishdan iborat.
Ijtimoiy siyosat, uni alamga oshirish mexanizmlari odamlarning mexnatdagi faolligini va tadbirkorligini ustirish uchun shart-sharoitlar yaratishga karatilishi darkor.
Uchinchidan: Bu odamlarning kuch va kobiliyatlari tula-tukis faollashuvini ta`minlashga kodir bulgan kuchli mexanizmni vujudga keltirish. Bu mexanizmni birinchi navbatda, xar bir kishining iktisodiy erkinligi, uning va oilasining baxt-saodati uchun iktisodiy javobgarligi bilan uygunlashadigan shart-sharoitlarni yaratish xisobiga shakllantirish lozim. Uz kobiliyat va mexnatiga tayanib ish tutish farovonlikning birdan-bir va eng barkaror manbai bulib koladigan munosabatni vujudga keltirish. Buning uchun xususiy mulk institutining rivojlanishini tezlashtirish juda muxim.
Bozor sharoitlariga moslashishi xozirgi kunning uzidayok Aholi jami daromadining ancha kismi tadbirkorlik faoliyati xamda mulkdan kelgan daromad xisobiga vujudga kelishini ta`minlamokda.
Turtinchidan: Bu Aholining daromadlarida va turmush darajasida asossiz katta farklarga yul kuymaslik. Jamiyatda ijtimoiy barkarorlikni ta`minlaydigan katlamlarni shakllantirish.
Aholini ijtimoiy- ximoyalash borasida kurilgan chora-tadbirlar Aholining daromadlar darajasi buyicha keskin. Agarda ijtimoiy ishlab chikarish jarayoni tabiiy ofatlar yoki boshka favkuloda xodisalarning (yonginlar, portlashlar, epidemiyalar ) salbiy okibatlari ta`sirida tuxtasa yoki buzulsa, u xolda jamiyat avvalo turli oldini olish tadbirlarini amalga oshirishga, maboda ular kuzlangan natijani bermasa, u xolda etkazilgan moddiy zararni koplashga, ishchi kuchini takror ishlab chikarishning normal sharoitlarini kayta tiklashga majbur buladi.
Beshinchidan: Kashshoklikka karshi kurash. Aholi eng muxtoj katlamining davlat tomonidan kullab-kuvvatlanishini kuchaytirish.
Xozirgi jamiyatning asosiy illatlaridan biri kashshoklikdir. Jaxondagi bironta xam mamlakat, xatto eng boy mamlakat xam xozircha undan kochib kutula olmagan. BMT Bosh Assableyasi 1996 yilni kashshoklikni tugatish Xalkaro yili deb e`lon kilganligi bejiz emas.
Bozor iktisodiyotiga utish davrida kashshoklik muammosi yanada chukur xis etiladi. Bu xol eng avvalo, kambagallar toifasiga ijtimoiy nosor guruxlaridan tashkari, Aholining ilgari ular jumlasiga kirmagan guruxlari, shu jumladan daromadlari urtacha yoki urtadan yukori darajada bulganlar guruxiga mansub kuplab kishilar xam kirib kolishi bilan boglikdir.
Qashshoqlikni tugatish muammolarini xal etishda aholining vujudga kelgan vaziyatlar tufayli kambagallik darajasiga tushib kolishi mumkin bulgan «nochor guruxlari»: nogironlar, yolgiz onalar, etim bolalar, keksalarga aloxida e`tibor berish talab kilinadi. Birok bunda kursatilayotgan ijtimoiy yordamning anik maksadga yunaltirilganligi yakkol kurinib turishi lozim.
YUkoridagi fikrlarni umumlashtirgan xolda, zimmasiga olgan vazifalarni amalga oshirishda Aholining siyosiy va ijtimoiy faolligini kuchaytirish juda muxim axamiyat kasb etayotganligini aloxida ta`kidlash lozim.
Respublikada xozirgi ijtimoiy axvolini va shu nuktai nazardan baxolab dadil aytishimiz mumkinki, xalkimiz chekiga tushgan va utish davrida mukarrar bulgan eng kiyin sinovlar ortda koldi. Tor fikr yuritish, mafkuraviy maxdudlik bilan boglik bulgan xamma xolatlar utmishga aylanmokda. Mamlakat ichidagina emas, balki uning tashkarisida xam yuz berayotgan barcha xodisalarga daxldorlik xissi kuchayib bormokda. Mustakillik yillarda nafakat uzimizning, balki boshka mamlakatlar misolida tuplangan oz, ammo achchik tajriba kup masalalarda odamlarning kuzini ochdi, ularni yanada donorok va sabr-tokatlirok kilib kuydi.
Inson ma`naviyatining, yuksak axlok va madaniyatining, guzal milliy an`analari kayta tiklashning muazzam katlamlari ochildi.
Bugungi kunda Aholining moddiy farovonligiga salbiy ta`sir kursata oladigan omillar deyarli yuk. Aksincha, barkarorlashtiruvchi, Aholining turmush darajasi usishi uchun shart-sharoit va ishonchli kafolatlar yaratib beruvchi omillar tobora ortib bormokda.
eng muximi esa mamlakatimiz fukarolarining fikrlashin va dunyokarashi uzgarmokda,siyosiy va ijtimoiy ongi, uning tafakkur saviyasi tuxtovsiz usib bormokda. Bugun biz bundan oldingi utgan yillar bilan solishtiradigan bulsak uzgarish ijobiy tarafga keskin uzgarib borayotganini kurishimiz mumkin.
Pensiya fondi. Uzbekistonda Aholini ijtimoiy kafolatlash borasida juda katta uzgarishlar sodir buldi. Bizda an`anaviy shaklda bulgan ijtimoiy ta`minot urniga xorijda uz yutuklariga ega bulgan pensiya sugurtasi joriy kilindi. Amaldagi konunchilikka binoan pensiya mugurtasini mustakil moliya - kredit muassasasi, ya`ni pensiya fondi amalga oshiradi.
Pensiya fondini shakllantirish manbalari kuyidagilar xisoblanadi:

• 
  ish beruvchilarning sugurta badallari;
  
• 
  ishlovchilarning sugurta badallari;
  
• 
  davlat byudjetidan
  
• 
  vaktincha bush pul mablaglarini kimmatli kogozlarga yunaltirishdan olinadigan daromadlar;
  
• 
  fukarolar va xukukiy shaxslarning ixtiyoriy badallari;
  
• 
  karz mablaglari;
  
• 
  boshkalar.
  

Pensiya fondini shakllantirishning asosiy manbalari sugurta badallari xisoblanadi. Uning tulovchilari kuyidagilar:
1.Ish beruvchilar:
mulk shakli va tashkiliy xukukiy shaklidan kat`iy nazar, korxonalar, tashkilotlar va muassasalar; dexkon fermer xujaliklari.
2.Boshka badal tulovchilar:
yuridik shaxs bulmagan, tadbirkor sifatida ruyxatdan utgan fukarolar; ishlovchi fukarolar.
Sugurta badallarini tulashdan nogironlar va turli jamoatchilik tashkilotlari, xamda ularning ixtiyoridagi korxonalar birlashmalar va muassasalar.
Sugurta badallari tulovchilari PF vakilliklarida ruyxatdan utishlari kerak. PF ga sugurta badallarining kuyidagicha tariflar mavjud:

• 
  xukukiy shaxslar uchun ulardagi ish xaki fondiga nisbatan 36%;
  
• 
  xukukiy shaxslar uchun yalpi daromadidan 0,5 %
  
• 
  ishlovchilar uchun ish xaklaridan 2,0 %
  

ish beruvchilar badallar buyicha xarajatlarni maxsulot tannarxiga kiritadilar. Xukukiy shaxslar badallarni bir oyda bir marta, tulash oyga xak olish uchun belgilangan muddatda tulaydilar. SHunday tartibda ish beruvchilar ishlovchilardan majburiy sugurta badallarini xisoblaydilar va ushlab koladilar. Ortikchacha tulangan badal summalari keyingi tulovlar xisobiga utkaziladi yoki tulovning arizasiga binoan ariza berilgan kundan boshlab un kunlik muddat ichida uning xisob rakamiga kaytariladi.
Fondning mablaglari kuyidagi yunalishlar buyicha sarflanadi:

• 
  pensiyalar tulash;
  
• 
  ikki yosh va undan kata yoshdagi bolalar uchun nafakalar tulash;
  
• 
  nogironlar va kariyalarga moddiy yordam ko’rsatish;
  
• 
  nogironlar, pensionerlar, balalarni ijtimoiy kullab-kuvvatlash buyicha dasturlarni moliyalashtirish;
  
• 
  chernobilchilarga kompensatsiya tulash ;
  
• 
  vaqtincha mexnatga layokatini yukotish buyicha nafaka tulovlari;
  
• 
  xomiladorlik va tugish bilan boglik nafakalar;
  
• 
  bola tugilgandagi bir martalik mukofot puli;
  
• 
  bola ikki yoshga tulguncha tarbiyalash bilan boglik ta`til davridagi oylik nafakalar;
  
• 
  dafn uchun ijtimoiy nafakalar;
  
• 
  sanatoriya, kurortlarda davolanish va dam olish uchun yullanmalarga tulash;
  
• 
  sug’urtalanuvchilar balansidagi sanatoriya-profilaktoriyalarni bolalar va usmirlar uchun sanatoriya va soglomlashtirish oromgoxlarni saklash.
  

Mazkur xarajatlar sugurtalanuvchi buxgalteriyasi orkali amalga oshiriladi. P.f ning moliyaviy manbasi Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan tasdiklanadi.
Davlat bandlik fondi. Bozor iktisodiyoti sharoitida davlat xar bir ishchi va xizmatchini ma`lumotiga karab, malakasiga karab ish bilan ta`minlab berishni uz kafolatiga olmaydi. SHuning uchun davlat iktisodiyotda va ijtimoiy xayotda nomutanosiblik bulmasligi uchun va xar bir shaxsni mexnat kilishga xakliligi va erkin soxa shakllanishiga xukuki boligini xisobga olib maxsus moliyaviy muassasa yaratdi. Ushbu tadbirlarlarni xayotga tadbik kilishni davlat bandlik fondi amalga oshiradi. Bandlik fondi vazifasi:

• 
  iktisodiy tizimga malakali ishchi va xizmatchilar bilan ta`minlash;
  
• 
  bir tarmokdagi ortikcha mexnat resurslarini kayta malakasini oshirish;
  
• 
  maxsus mexnat birjalarini tashkil etish;
  
• 
  ishsizlarni moddiy ta`minlash.
  

Davlat bandlik fondini shakllantiruvchi asosiy moliya manbalari:

• 
  xujalik sub`ektlarini majburiy tulovlari;
  
• 
  maxalliy va respublika byudjetini mablaglari;
  
• 
  xorijiy va respublika ichidagi xujalik sub`ektlari xamda jismoniy shaxslarni ixtiyoriy ajratmalari.
  

Ushbu manbalar ichidagi xujalik sub`ektlari majburiy tulovlari asosiy moliyaviy manba bulib xisoblanadi va kariyib 80 % ni tashkil etadi.
SHakllangan bandlik fondi kuyidagi yunalishda foydalaniladi:

• 
  fukarolarning mexnat joyi bilan ta`minlash;
  
• 
  ishsizlik uchun nafakalar berish;
  
• 
  kadrlarni kayta ukitish vakayta tayyorlash ishlarini tashkil etish uchun;
  
• 
  bandlik fondini boshkaruv organini ish xakiga binoan ta`minlash.
  

1


^ Қаранг. М.вебер. Избранные нроизаедениа. М., !1990 й. 644-645-бетлар,

2


^ қаранг: Современный экономический словарь. М., 1997г. 318 бет.

3


^ И.А. Каримов «Ўзбекистон иқтисодий ислощотларни чуқурлаштириш йилида». Т.: «Ўзбекистон», 1995, 9-бет.

22
²² Qarang: Kadomtseva S.V. sotsialnie reformi v stranax s perexodnoy ekonomikoy. – M.:IKS “Dis”, 1997. S.131

23
²³ Qarang: Sahovat. 1997 yil, 6-son, 15-bet.

24
²⁴ Qarang: O’sha manba, 18-bet.

25
²⁵ Qarang: Sotsialneye prava: Rossiya i Yevropa // Sotsialnaya zashita -.,1998.№3. S. 65.

26
²⁶ Qarang: Majidov I. Pensiya tizimi va uni isloh etish zarurati. // Sahovat, 2002, 1-son,28-29-betlar.

27
²⁷ Qarang: Sahovat. 1998.8-son,14-bet.

29
²⁹ Qarang: Mirzaqulov Z., Sodiqov A. Ijtimoiy siyosat. // Ishonch. 1998 yil 2 aprel.

30
³⁰ Qarang: Boboyev H., Qo‘ldoshev Q. Yaponiyada ijtimoiy ta’minot. // O‘zbekiston ovozi, 2002 yil 16 iyul.

28
²⁸ J.Spinnarke Soziale Sicherheit Heidelber Huthig 1993. P.21-55.

4


^Mirzaqulov Z., Sodiqov A. Ijtimoiy siyosat. // Ishonch. 1998 yil 2 aprel.

5


^ Абу Наср Фаробий. Фозил одамлар шаҳри. – Тошкент, 1993. – Б. 167.

6


^ Алишер Навоий. Маҳбуб ул Қулуб. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1983. – Б.3.

7


^ Global employment trends 2013: Recovering from a second jobs dip / International Labour Office. Geneva: ILO, 2013.

8