Samarqand davlat universiteti yusupov r. K. Ijtimoiy ishga kirish

7.2. Oiladagi muammolar. 
7.3. Oilada ijtimoiy ish (oila muammolariga aralashish, 
mulkka oid munosabatlarni taqqoslash, oilaviy terapiya).
Oila va oilaviy o‘zaro munosabatlar. Oila muhim ijtimoiy tizim 
hisoblanadi. Oilada uning a’zolari o‘zaro mustahkam ishonch 
munosabatlari bilan bog‘liq holda shakllanadi. Oila shunday muqaddas 
qo‘rg‘onki, bu maskanda inson tarbiya topadi. Shuningdek, inson o‘z 
oila a’zolaridan muhabbat va qo‘llab-quvvatlash kabi tuyg‘ularni his 
qiladi. Biroq bu zamonaviy tez o‘zgaruvchan dunyoda, oila katta 
qiyinchiliklar bilan ham to‘qnash kelmoqda. Ayniqsa, ba’zi zamonaviy 
oilalarda bolalar moliyaviy etishmovchiliklar oqibatida azob 
chekyaptilar, hammadan ko‘proq holatda,ota-onalarining doimo ish 
bilan bandliklari tufayli bolalarda, jismoniy yoki ruhiy zo‘ravonlikni 
qanday yengishni bilmaydigan vaziyatlar paydo bo‘lmoqda.
Oilaviy muammolarni bartaraf etishni bilmasdan, oila a’zolarining 
ba’zilari alkogol yoki narkotiklar ta’siriga uchramoqdalar, buning 
ayanchli oqibatlari esa oilalardagi zo‘ravonlikni keltirib chiqarmoqda,
shu kabi nizolar uzoq davom etishi oilalarda ajralishlarga olib kelyapti. 
Ba’zi ota-onalar o‘z psixo-ruhiy holatlaridan kelib chiqib, bola va 
yoshlarning hayot kechirish bosqichlarida ular bilan qanday murosa 
qilish yo‘llarini bilmasdan, o‘z farzandlarini to‘liq moddiy-ma’naviy 
ta’minlamasdan, ularning ehtiyojlarini qondira olmayaptilar. Ayniqsa, 
bunday holatlarni oilaviy inqirozlar vujudga kelgan paytlarda, oila 
azolarining jiddiy kasal bo‘lganlarida yoki ota-onalardan birining 
o‘limi holatlarida yaqqol sezilmoqda.
Tabiiyki, har qanday oila boshqa oilalar bilan yaqin do‘stona yoki 
qon-qardoshlik aloqalarida bo‘ladi. Shu sabab, ular orasida yaxshi 
munosabatlar o‘rnatilsa, oilalar bir-biridan ibrat olib, qo‘lidan 
keladigancha ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish yo‘llarini o‘rganadi. 

---

133 
Namunali va yaxshi turmush kechiruvchi, ibratli oilalar atrofidagi 
boshqa oilalarga ijobiy ta’sir qiladi. Bunga mahalladagi oilaviy tinch-
totuv yashash namunalari keng misol bo‘la oladi. Mahalla tizimidagi 
rahbarlar, oqsoqollar, xotin-qizlar qo‘mitalari yosh oilalardagi ijtimoiy 
vaziyatga ijobiy ta’sir ko‘rsata oladi. Eng asosiysi, oiladagi 
muammolarga befarq bo‘lmaydi. Bunday holatni chuqur tadqiqot bilan 
o‘rgangan bir qator chet el olimlari va mutaxassislari ham o‘z ilmiy 
tadqiqotlarida alohida ko‘rsatib o‘tishadi
33
. 
Hozirgi kun nuqtai nazaridan qaraganda oila nima? Bu murakkab 
ijtimoiy munosabatlarni o‘zida jamlagan aniq tizim: nikoh va 
qarindoshlik munosabatlarini, jamiyatdagi ijtimoiy muhitni o‘zida aks 
ettiruvchi muhim ijtimoiy borliqdir. Shunga qaramasdan, oila haqidagi 
tushunchaning turlicha izohlari ham mavjud. Bunday qarashlarda oilani 
ijtimoiy institut deb qabul qiluvchilar, shu bilan bir qatorda, oilani kichik 
ijtimoiy guruh deb e’tirof qiladiganlar ham bor. Masalan, ingliz 
tadqiqotchilaridan bir guruhi oilani faqat “nikoh aloqalari va yagona uy-
ro‘zg‘or munosabatlari birlashtiradi” degan tushunchani o‘z 
tadqiqotlarida yoqlab ko‘rsatishadi
34
. Ba’zilar oilada faqat uy-ro‘zg‘or 
xo‘jaligining birligi birlamchi va muhim rolni egallaydi deb 
hisoblashadi
35
.
Biz ushbu ta’riflarning barchasi oilaning to‘liq mohiyatini ochib 
bera olmaydi deb o‘ylanmiz. Oila - bu nafaqat uy-ro‘zg‘or xo‘jaligi 
munosabatlari, balki farzandlar tarbiyasi uchun ham o‘ta muhim deb 
o‘ylaymiz. Jamiyat farzand kamoli bilan yashaydi, rivojlanadi. Bu 
esa,ota-onalar bilan va bolalarning o‘z akalari,ukalari va opa - singillari 
33
Berkes, F., Golding, J., & Folke, C. (Eds.). (2002). Navigating social-ecological systems: 
Building resilience for complexity and change. New York: Cambridge University Press; Duncan, 
S. F., & Goddard, H. W. (2005). Family 
life education: Principles for effective outreach. Thousand Oaks, CA: Sage Publications.; 
Ambrosino R., AmbrosinoR., Heffernan J., Shuttlesworth G. Social Work and Social Welfare: 
An Introduction. SixthEdition. – ThomsonBrooks/Cole, 2008. – Р.320-321. 
34
James W. Coleman and Harold R. Kerbo, Social Problems, 8th ed. (Upper Saddle River, NJ: 
Prentice Hall, 2002), p. 634 
35
Charles Zastrow. Introduction to Social work and social welfare. Empowering People.George 
Williams College of Aurora University.Printed in Canada: Brooks/Cole, Cengage Learning, 
2010.– С.177. 

---

134 
bilan va boshqa qarindoshlari bilan birgalikda farovon umrguzaronlik 
qilishini belgilaydi. Qolaversa, oila muhitida katta ota va onalarning 
farzand tarbiyasida, oila rivojidagi o‘rni va roli ham nihoyatda muhim. 
O‘zbekistonda oila milliy qadriyat hisoblanadi. O‘tkazilgan 
tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, O‘zbekistonda aholining o‘ndan to‘qqiz 
foizi oilada istiqomat qiladi.Moddiy narsalar odamga jismoniy oziq va 
quvvat bersa, ma’naviyat unga ruhiy oziq va qudrat bag‘ishlaydi. Faqat 
moddiy jihatdan ta’minlanish bilan kifoyalanish – ongsiz va ruhsiz 
mahluqotga xos, ma’naviyatga intilish esa ruh va ong egasi bo‘lmish 
odamzotgagina xos fazilatdir. 
Haqiqatan ham jamiyat hayotida oila asosiy o‘rin egallaydi. Oila 
va jamiyat bir-biriga chambarchas va uzviy bog‘liq bo‘lib, jamiyatning 
o‘zi ham oilalardan tashkil topadi. Oila ham, o‘z navbatida, jamiyat 
bag‘rida vujudga keladi, rivojlanadi. Ayni paytda oilaning ham 
jamiyatda o‘z vazifalari mavjud. Ular oilaning avlod yaratish, 
farzandlarni tarbiyalash, ularni kamolga yetkazish, oiladagi iqtisodiy 
muammolarni hal etish, oila a’zolarining dam olishini va salomatligini 
tiklash, 
tabiatga, 
jamiyatga 
bo‘lgan 
o‘zaro 
munosabatlarni 
shakllantirishdan iborat. Har bir inson, har bir oila, jamiyatning 
muqaddas vazifasi, eng avvalo, qobiliyatli farzandlarni o‘stirish, ularni 
jismoniy va ma’naviy jihatdan yetuk, vatanparvar insonlar qilib 
tarbiyalashdan 
iborat. 
Shuning 
uchun 
ham 
mustaqil 
O‘zbekistonimizning birinchi Konstitutsiyasi 63 - , 64 - , 65 - , 66 - 
moddalarida “oila-jamiyatning asosiy bo‘g‘ini, onalik va bolalik davlat 
tomonidan himoyalanadi, voyaga yetgan, mehnatga layoqatli bolalar 
ota-onalariga g‘amxo‘rlik qilishlari shart”,
36
deb ko‘rsatib o‘tilgan. Bu 
ishonchli, huquqiy kafolatlarda xalqimiz bosib o‘tgan uzoq va yorqin 
tarixiy yo‘lning betimsol sabog‘i, qadim ana’analarimiz aks etib turadi. 
Ota-onalar va farzandlar o‘rtasidagi huquqiy munosabat, ularning 
bir-biriga bo‘lgan mehr-oqibati, birinchi navbatda oilada namoyon 
bo‘ladi. 
Aksari hollarda, ayrim oilalarda maishiy buzuq, spirtli ichimliklar 
yoki giyohvandlik moddalarini suiiste’mol qiluvchi, shuningdek, boshqa 
36
Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Т.: Ўзбекистон, 2019. – 12 бет. 

---

135 
salbiy sabablari bilan ota-onalik nomiga dog‘ tushirayotganlar ham yo‘q 
emas. 
Bu kabi noxushliklarning oldini olish yoki ularga muayyan ta’sir 
choralari ko‘rish maqsadida qonunchiligimizda bir qator tarbiyaviy 
choralar nazarda tutilgan. Ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan 
bolalarning huquqlarini himoya qilish ana shunday choralar jumlasiga 
kiradi. 
Ota-onalar bolalarining jismonan va ruhan yetuk, barkamol bo‘lib 
voyaga yetishlari uchun ularga hech qanday tazyiq, ruhan ta’sir 
yetkazishlari mumkin emas. Aks holda, “voyaga yetmagan, muomalaga 
layoqatsiz bola ota-onaning unga bo‘lgan qo‘pol munosabatidan, uning 
huquqi poymol etilishidan aziyat chekib, bir umrga ruhan nosog‘lom 
bo‘lib qolishi mumkin”
37
. Bolaga yetkazilgan ma’naviy azob uchun ota-
onalar qonun oldida javobgar hisoblanadilar. Oila – kishilarning nikoh 
yoki qon-qarindoshlik rishtalari, umumiy turmush tarzi, axloqiy 
mas’uliyat hamda o‘zaro yordamga asoslanuvchi kichik guruhi. 
“Jamiyat” va “oila” tushunchalari bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Bu 
bog‘liqlik jamiyatning oilalarsiz mavjud bo‘lmasligi hamda, o‘z 
navbatida, oilaning ma’lum bir jamiyat tarkibida vujudga kelishi va 
yashovchanligida ko‘rinadi. Oila hamda jamiyat o‘rtasidagi ijtimoiy 
munosabatlar ikki tomonlama aloqadorlik xususiyatiga ega. Har bir 
oila umumjamiyat talablari asosida faoliyat yuritadi. Jamiyat 
taraqqiyotining rivoji esa uning bag‘rida mavjud bo‘lgan oilalarning 
ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy qiyofasining shakllanganlik darajasiga 
bevosita bog‘liqdir. Chunonchi, ijtimoiy borliqning oilalar zimmasiga 
qo‘yadigan talablari ularning manfaatlariga zid bo‘lmasa, aksincha, 
oilalar farovonligi, tinchligini ta’minlashga yordam bersa, oilalar 
tomonidan ijtimoiy talablarning qo‘llab-quvvatlanishi, ularning 
amaldagi ijrosini ta’minlash ko‘rsatkichi shuncha yuqori bo‘ladi. 
Ilmiy-pedagogik, demografik, psixologik, fiziologik hamda tarixiy-
falsafiy asarlarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, oila bola uchun eng 
asosiy tarbiya muhiti bo‘lib, bu muhitda shaxs kamoloti uchun muhim 
hisoblangan xulq-atvor, iroda, xarakter va dunyoqarash shakllanadi. 
37
Нечаева А.М. Правонарушения в сфере личных семейных отношений. -М.: 1991.–C. 45. 

---

136 
Bola oila timsolida jamiyatning ijtimoiy-ma’naviy qiyofasini ko‘radi, 
jamiyat talablari mohiyatini ilk bora shu kichik jamoa orasida, oilaviy 
munosabatlarni tashkil etish jarayonida anglaydi. 
Oilaviy munosabatlar–ota-onalar yoki bolaning kamoloti uchun 
mas’ul bo‘lgan shaxslar (buva-buvilar) hamda farzandlar o‘rtasida turli
yo‘nalishlarda tashkil etiluvchi munosabatlardir. Oilaviy munosabatlar 
farzandlarning aqliy, ruhiy kamolotini ta’minlab, ota-onalarda o‘ziga 
xos faollikni ham yuzaga keltiradi. Xususan, farzandlarning bevosita 
ta’siri tufayli ularning qiziqishlari hamda faoliyat doirasi kengayadi, 
o‘zaro aloqalari mazmunan boyib boradi, real hayot mohiyatini 
chuqurroq anglash, ya’ni, farzandlar kamoloti, kelajagi timsolida o‘z 
umri davomiyligini ko’rish holati ro‘y beradi. Shaxsning ma’naviy 
sifatlarga ega bo‘lishi, unda ma’naviy bilimlarni egallashga nisbatan 
ehtiyoj va qiziqishning paydo bo‘lishida oila tarbiyasi asosiy rol 
bajaradi. Oilada qaror topgan sog‘lom ma’naviy ruhiy muhit 
farzandlarning yetuk, barkamol bo‘lib voyaga yetishlari uchun beqiyos 
ahamiyatga egadir.