Samarqand qishloq xo‘jalik instituti

3. Xalk iste’mol tovarlarini kodlash 
Keyingi paytlarda xalk iste’mol tovarlarini tamgalashda shtrix - kodlashga 
katta e’tibor berilmokda. Xush, shtrix-kodlar nima va kachon paydo bulgan. 
SHtrix-kodlarni maxsulotlarga nisbatan tadbik etish goyasi ilk bor 30-
yillarda AQShning Garvard biznes maktabida yaratilgan bulib, undan amalda 
foydalanish bir necha un yillardan sunggina, ya’ni 60- yillardan boshlangan. 
SHtrix kodlarni dastlabki kullovchilar temir yulchilar bulib, shu usul orkali temir 
yul vagonlarini identifikatsiyalashgan. Mikroprotsessor rivojlanishi 70-yillardan 
boshlab shtrix-kodlardan keng ravishda foydalanish imkonini yaratdi. Universal 
kodi (IPC) kabul kilinib, 1977 yildan boshlab esa Evropa Kodlash Tizmimi EAN 
(European Articli Numbering) ta’sis etildi va xozirda undan nafakat Evropada, 
balki boshka mintakalarda xam keng ravishda foydalanilmokda. 
SHtrix-kod ketma-ket almashinib yuruvchi kora (shtrix) va ok, (probel) 
rangli, turli kalinlikdagi chiziklardan iborat bulib, bu chiziklarning ulchamlari 
standartlashtirilgan. SHtrix-kodlar maxsus optik kurilmalar - skanerlar yordamida 
ukishga muljallangan. Uning vositasida, mikroprotsessorlar orkali shtrixlar 
rakamlarga dokoderlanib, maxsulot xakigi ma’lumotlar kompyuterga uzatiladi. 
Kupgina 
iqtisodiy 
rivojlangan 
davlatlarda 
maxsulotlning 
uramida 
(upakovkasida) shtrix-kodning bulishi majburiy sanaladi. Aks xolda savdo 
tashkilotlari maxsulotdan voz kechishlari mumkin. Bu xalkaro savdoga xam 
tegishlidir. Ushbu tizimning iqtisodiy jixatdan samaradorligi maxsulotning 85 
foizidan kupi kodlashtirilganda namoyon buladi. Bundan tashkari, maxsulotga 
nisbatan bulgan talab va extiyojlarni shakllantirish, jamlash, xisobga olish, 
maxsulotning kelib- ketishini xisob kilib borish, muxosiblik xisoblarida va 
xujjatlarni rasmiylashtirishda xamda maxsulotlarni sakdash va sotuvdagi 
nazoratlarni amalga oshirishda aloxida urin tutadi. 

---

12 
Asosan EAN ning ikki xil kodlashidan foydalaniladi: 13 razryadli va 8 
razryadli kodlar. Bunda eng ingichka shtrix birlik sifatida olinadi. XaR bir rakam 
(yoki razryad) ikki shtrix va ikki probeldan iborat buladi. 
13 razryadli kodning tarkibidagi quyidagilar ko‘rsatiladi: 
Davlat kodi (“davlat bayrog‘i”) – ikki yoki uch raqamli sonlarda. 
Korxona (firma)-tayyorlovchi kodi- 5 raqamli sonlarda. 
Mahsulot kodi- 5 raqamli sonlarda. 
Nazorat soni- 1 raqam bilan. 
EAN assotsiasi turli davlatlar uchun kodlar ishlab chiqqan bulib, ushbu 
kodlardan foydalanish uchun markazlashgan tarzda litsenziyalar tavsiya etadi. 
Masalan, Fransiya uchun davlat kodi sifatida 30-37, Italiya uchun 80-87 oraliqlari 
tavsiya etilgan. Ba’zi davlatlarning kodlari uch xonalari sondan iborat. Masalan, 
Gretsiya -520, Rossiya -460, O‘zbekiston-478. Braziliya-789. 
Mahsulotlarning shtrixli kodlanishi uchun ayrim davlatlarning EAN kodini 
quyidagi jadvalda keltiramiz. 
Tayyorlovchi korxonaning kodi har bir davlatda tegishli organlar tomonidan 
tuziladi. Odatda, bu kod beshta raqamdan iborat bo‘lib, dovlat kodidan keyin 
keladi. 
Mahsulot kodi tayyolovchi tomonidan tuziladi va u ham beshta raqamdan 
iborat bo‘ladi. Bu kodning rasshifrovkasi standart emas, u mahsulotga taallqli 
bo‘lgan muayyan xususiyatlarni yoki faqat tayyorlovchining o‘zigagina ma’lum 
bo‘lgan va shu mahsulotning qayd etish tartib raqamini ifodalash mumkin. 
Nazorat soni EAN algoritimi bo‘yicha kodni skaner vositasida to‘g‘ri 
o‘qilganligini tekshirish uchun xizmat qiladi. 
EAN-8 kodi uzun kodlarni belgilab bo‘lmaydigan kichik o‘ramlar 
(upakovkalar) uchun mo‘ljallangan. EAN-8 kodi quyiagi kodlar tartibidan iborat: 
A) davlat kodi (“davlat kodi”); 
B) korxona (firma)-tayyorlovchi kodi; 
V) nazorat soni. 
Ba’zan, tayyorlovchi korxona kodining o‘rniga maxslotning qayt etish tartib 
raqami keltirilishi ham mumkin. 
1-jadval 
Davlat 
kodi 
Davlat nomi 
Davlat 
kodi 
Davlat nomi 
93 
Avstraliya 
750 
Meksika 
90-91 
Astriya 
87 
Niderlandiya 
779 
Argentina 
64 
YAngi-Zelendiya 
54 
Belgiya va Lyuksemburg 
70 
590 
Norvegiya 
Polsha 
380 
Bolgariya 
560 
Portugaliya 

---

13 
460-469 
Rossiya 
789 
Braziliya 
00-09 
AQSH va Kanada 
50 
Buyuk-britaniya 
869 
Turkiya 
599 
Vengriya 
64 
Finlyandiya 
759 
Venesuela 
30-37 
Fransiya 
400-440 Germaniya 
859 
CHexiya 
489 
Gongkong 
780 
CHili 
520 
Gretsiya 
73 
SHvetsiya 
57 
Daniya 
76 
SHvetsariya 
729 
Isroil 
860 
YUgoslaviya 
539 
Irlandiya 
880 
Janubiy Koreya 
569 
Islandiya 
45-49 
YAponiya 
80-83 
Italiya 
80-83 
Italiya 
529 
Kipr 
529 
Kipr 
690 
Xitoy 
690 
Xitoy 
850 
Kuba 
850 
Kuba 
Raqamlar qatori skaner uchun emas, balki xaridorlariuchun mo‘ljallangan. 
Talabgor (xaridor) uchun ma’lumot faqat maxsulot tayyorlangan davlatni bildiradi, 
chunki davlat kodi maxsus nashrlarda va ma’lumotnomalarda keltirib turadi yoki 
ma’lumot bazalarda va banklarida saqlanishi mumkin. 
Hozirgi kunda Respublikamiz ham shtrix kodlaridan keng foydalanishga 
katta e’tibor berilmoqda. 1999 yil O‘zdavstandart qoshida metrologiya 
standartlashtirish va sertifakatlashtirish sohasidagi mutaxassislarlarni tayyorlash va 
malaka oshirish institutida shtrix-kodlar masalalari bilan shug‘ullanuvchi markaz 
tashkil etildi. Ushbu markazning ta’sis etilishidan maqsad-mahsulotlarni 
avtomatlashtirilgan tarzda identifikatsiyalash borasidagi muammolarni hal etish va 
bu faoliyat keng ravishda targ‘ib etishdir. Albatta, bunda xalqaro me’yoriy 
xujjatlarni hisobga olgan holda kodlashning standartlashtirilishi alohida 
ahamiyatga egadir. 
O‘zbekiston Respublikasida shtrixli kodlashning tadbiq etilishi eng avvalo, 
1996 yilning 29-aprelida qabul qilingan “Istemolchilarning xuquqlarini himoya 
qilish to‘g‘risida” nomli qonunning 4-moddasida ko‘rsatilgan –iste’molchining 
xarid qilinayotgan mahsulot haqida zarur va ishonchli ma’lumot olish xuquini 
amalga oshirishda katta ahamiyat kasb etadi. 
SHtrixli kodlash ishlab chiqarish korxonalari uchun quyidagi imkoniyatlarni 
yaratadi: 
a) avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarining tadbiq etilishini osonlashtiriladi; 
b) ishlab chiqarish, mahsulotni saqlash va realizatsiya qilish kabi faoliyatlardagi 
hisob-kitob ishlarining samaradorligini oshiradi; 
v) resurslarni chuqur tahlil qilish imkoniyatini beradi; 

---

14 
g) xujjatlar aylanishini tezlashtiradi; 
d) mahsulotni realizatsiya qilish va harakati haqidagi ishonchli ma’lumotlarni 
muntazam ravishda yig‘ishni yo‘lga qo‘yish mumkin; 
e) boshqaruv va nazorat organlariga tezkor ravishda mahsulot xususidagi 
ma’lumotlarni tavsiya etish va boshqalar. 
Umuman shtrixli kodlashni yanada takomillashtirish asosida xaridorlarning 
mahsulot haqidagi to‘la ma’lumotlarni olishiga sharoit yaratilish mumkin.