Samarqand Veterinariya medicinasi Instituti Nukus filiali Zoo-injeneriya fakulteti Asalarichilik yonalishi 1-kurs 213-gruh talabasi
Download 208.5 Kb.
|
abu ali ibn sino(1)(1)
|
Kinomatografiyada
• “Avitsenna” filmi (1956), rejissyor Komil Yormatov. • Avitsennaning yoshlik va o‘spirin yillariga bag‘ishlangan O‘zbekfilm hamda Tojikfilm kinostudiyasi tomonidan ishlangan “Donishmandning yoshligi” filmi (1982). Film rejissyori Elyor Ishmuhamedov. • Olimning yoshlik yillaridan to vafot etguncha hayotidan hikoya qiluvchi 1987 yil suratga olingan “Avitsenna” («Bu-Ali Sina») teleseriali. • 2013 yil N. Gordonning kitobi asosida («The Physician») Filipp Shtyolsning “Shifokor: Avitsennaning shogirdi” filmi ekranga chiqdi.
Ibn Sino "Tib qonunlari"ning 1kitobini Goʻrgonda, qolganlarini esa Ray va Hamadonda yashagan vaqtida yozgan (1015— 1024). Ibn Sino "Tib qonunlari"ni yozishda yunon tabiblaridan Gippokrat, Dioskorid, Galen, Oribaziy, Pavel, Hindiston tabiblaridan Charaka asarlarining arab tiliga tarjimasidan; Oʻrta va Yaqin Sharq mamlakatlaridan yetishib chiqqan Abu Jurayj, Masih adDimashqiy, Ibn Mosavvayh, Sobur ibn Sahl, Sahorbuxt, Abu Bakr ar Roziy, Abu Sahl alMasihiy kabi olimlarning tibbiy asarlaridan manba sifatida foydalangan. "Tib qonunlari"ning har bir kitobi, oʻz navbatida, qismlarga (fan), boʻlimlarga (jumla), maqolalarga (maqola) va paragraflarga (fasl) boʻlingan. 1-kitobda tabobatning nazariy asoslari hamda amaliy tabobatning umumiy masalalari, tabobat ilmining taʼrifi, uning vazifalari, xilt va mizoj haqidagi taʼlimot bayon qilinadi. Keyin odam tanasining "oddiy" aʼzolari — suyak, togʻay, asab, arteriya, vena, pay, bogʻlam va muskullar haqida qisqa anatomik ocherk keltiriladi. Kasalliklarning kelib chiqish sabablari, koʻrinishlari, turlari hamda ularni davolashning umumiy usullari keltiriladi. Ovqatlanish, hayot tarzi va hayotning hamma bosqichlarida sogʻliqni saqlash haqidagi taʼlimot yoritiladi. Surgi qilish, qayt qildirish va qon olish masalalariga ayrim boblar ajratilgan. 2-kitobda oʻsha davrda oʻsimlik, hayvon va maʼdanlardan olinadigan 800 dan ortiq doridarmonlar taʼrifi, ularning davoli xususiyatlari va qoʻllanish usullari bayon qilingan. Muallif Oʻrta Osiyo va Yaqin Sharq hamda Oʻrta Sharq mamlakatlaridan chiqadigan doridarmonlardan tashqari Hindiston, Xitoy, Yunoniston, Afrika, Oʻrta dengiz atrofi va boshqa joylardan keltiriladigan koʻplab dori va moddalarni ham koʻrsatib oʻtadi. Ibn Sino tavsiya qilgan koʻpgina dorilar farmakopeyada hozirgi ham qoʻllanadi. 3-kitobda odam gavdasining boshidan tovonigacha boʻlgan aʼzolarida yuz beradigan "xususiy" yoki "mahalliy" kasalliklar haqida maʼlumot beriladi. Boshqacha qilib aytganda, bu kitob xususiy patologiya va terapiyaga bagʻishlangan. Unda bosh miya (shu jumladan, asab kasalliklari va ruhiy kasalliklar), koʻz, quloq, burun, ogʻiz boʻshligʻi, til, milk, lab, tomoq, oʻpka, yurak, koʻkrak, qiziloʻngach va meʼda kasalliklari, soʻngra jigar, oʻt pufagi, taloq, ichak, orqa chiqaruv yoʻli, buyrak, qovuq, erkak va ayollarning jinsiy aʼzolari kasalliklari haqidagi maʼlumotlar keltiriladi. 4-kitob kishi aʼzolaridan birontasiga xos boʻlmagan "umumiy" kasalliklarga bagʻishlangan. Bunday kasalliklarga turli isitmalar (kasallik davridagi buhronlar), shishlar (shu jumladan, rak), toshmalar, yarachaqalar, kuyish, suyak sinishi va chiqishi, asablarning jarohatlanishi, bosh suyagi, koʻkrak qafasi, umurtqa va qoʻloyoqlarning shikastlanishi kiritilgan. Shuningdek, mazkur asarda uzoq choʻziladigan va oʻta yuqumli kasalliklar: chechak, qizamiq, moxov, vabo va quturish haqida soʻz boradi; zaharlar va zaharlanish haqidagi taʼlimot (toksikologiya)ning asosiy masalalari ham bayon qilinadi. Kitobning maxsus boʻlimi inson husni va chiroyini saqlashga va pardozandoz vositalariga bagʻishlangan. Jumladan, Ibn Sino sochni toʻkilishdan saklaydigan hamda haddan tashqari semirib yoki ozib ketishning oldini oladigan vositalarni ham tavsiya qiladi. 5-kitob farmakopeya boʻlib, unda murakkab tarkibli doridarmonlarni tayyorlash va ulardan foydalanish usullari yoritilgan. Uning birinchi hemila turli taryoklar (ziddizaharlar), maʼjunlar, habdori, kulcha dori (tabletka), elaki dori, sharbatlar, qaynatmalar, sharob, marham va h.k. tavsifi berilsa, ikkinchi qismda muayyan aʼzolar — bosh, koʻz, quloq, tish, tomoq, koʻkrak qafasi va qorin bushligi aʼzolari, boʻgimlar va turli teri kasalliklarini davolash uchun ishlatiladigan hamda sinalgan doridarmonlar keltiriladi. 11-asrning boshlarida yozib tugatilgan "Tib qonunlari"ning koʻp sonli qoʻlyozma nusxalari tarqalib, tib ilmi boʻyicha eng mukammal asarga aylanadi. U Sharkda naqadar mashhur ekanligini jahonning turli kutubxonalarida saklanayotgan qoʻlyozmalarning koʻpligidan ham bilsa boʻladi. Eron olimi Yahyo Maxdaviyning "Fihristi nusxahoi musannafoti Ibn Sino" nomli kitobining oʻzida "Tib qonunlari"ning 130 nusxasi keltirilgan. Oʻz FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik intida ham "Tib qonunlari"ning 3 qoʻlyozmasi sakdanadi. Shulardan eng qadimiysi 1308 yilda koʻchirilgan toʻliq nusxadir. Sharkda koʻp olimlar, xususan, Muhammad Iloqiy Fahriddin Roziy, Muhammad Naxchivoniy, Ibn anNafis, Qutbiddin Sheroziy, Mahmud Chagʻminiy, Abdulloh Oqsaroiy, Sadididdin Kozaruniy, Abdurahmon Misriy, Hakim Ali Jiloniy, Ishoqxon ibn Ismoilxon, Hakim Shifoiyxon va boshqa "Tib qonunlari"ga sharxlar yozdilar, uni qisqartirib "Qonuncha" nomi bilan kichik qoʻllanmalar tuzdilar. "Tib qonunlari"ning arabcha matni birinchi marta 1593 y. Rimda, keyinchalik Qohira (1873, 1877, 1879), Tehron (1889), Laknav (1906) va Lohurda (1905) qam chop etildi, "Qonun" koʻp oʻtmay Gʻarb mamlakatlarida ham shuhrat topdi. 1130 y. tarjimonlar guruhi tashkil qilinadi va kremonalik Gerard (1114—1187 y.) "Tib qonunlari"ni arab tilidan lotin tiliga tarjima qilishga kirishadi, biroq bu ishni keyin 13-asrda yashagan Gerard oxiriga yetkazadi. Umuman "Tib qonunlari" lotin tilida 40 martadan ortiq toʻla holda nashr etilgan. Ayrim qismlarining nashri esa sonsanoqsizdir. 19-asrga kelib Yevropada "Tib qonunlari"ga boʻlgan qiziqish orta boshladi va uning ayrim qismlari nemis, fransuz, ingliz tillariga tarjima qilindi. Asarni hozirgi zamon tillariga tarjima qilishni Oʻzbekiston sharqshunoslari oʻz zimmalariga oldilar, ular "Tib qonunlari" ning 5 kitobini arabchadan oʻzbek va rus tillariga tarjima qilib, 1954— 61 yillari Toshkentda shifokorlar bilan hamkorlikda nashr etdilar. "Tib qonunlari"ni arabchadan oʻzbek tiliga tarjima qilishda sharqshunos olimlardan A. Rasulev, S. Mirzayev, U. Karimov, A. Murodov, A. Qayumov, A. Urinboyev va Q. Munirov qatnashgan. Ruscha tarjimasida M. A. Salye, U. Karimov, Yu. N. Zavadovskiy, P. G. Bulgakov, S. Mirzayev va A. Rasulevlar ishtirok etganlar. 1980 yilda Ibn Sino tavalludining shamsiy hisobda 1000 yilligi munosabati bilan "T.k,."ning qayta ishlangan oʻzbek va rus tillaridagi U. Karimov tomonidan tayyorlangan toʻliq nashri 1979—1983 yillarda chop etiddi. Shundan soʻng "Tib qonunlari." oʻzbek va rus tillarida muxtasar shaklda (3 jildli va 1 jildli) yana 4 marta, rus tilida toʻliq stereotip shaklda yana 2 marta (10-jildli) nashr boʻldi. Bu tarjimalar asosida zamonaviy tibbiyot va dorishunoslikning turli sohalariga oid ilmiy makala va kitoblar nashr etish hozir ham davom etmoqda. "Tib qonunlari" kitobi koʻp ayerlar davomida tibbiyotdan asosiy dastur boʻlib kelgan, hozir ham bir qancha dorilfununlarda urganiladi. Abu Ali ibn Sino. Axloq, taʻlim-tarbiya haqida Har bir tabiiy narsa o‘lchangan bo‘ladi, lekin har bir o‘lchangan narsa tabiiy bo‘lavermaydi. * * * Qanoat deb, o‘ziga kifoya qiladigan narsaga erishishga aytiladi; buni bo‘shashganlik ham deyishadi. Qanoat kamtarlik va uncha-muncha narsani nazarga ilmaydigan xislat bilan hirs o‘rtasida bo‘ladi. * * * Sabr deb, inson boshiga tushgan alam va chidab bo‘lmaydigan og‘riqni to yengunga qadar ushlab turishga aytiladi. * * * Kishini qabih va bemaza ishlarga qadam qo‘yishdan tutib turadigan va uni yaxshi xulq va ishlarga yo‘llashiga hayo deyiladi. * * * Iffat esa yomonlik bilan shahvat hamda bunga o‘xshagan narsalar o‘rtasida turadi. Yana u serhafsalalik bilan behafsalalik o‘rtasida turadi. * * * Saxovat esa baxil hamda ziqnalik bilan sarf qilish o‘rtasida turadi. * * * Shijoat — dovyuraklik esa qo‘rqoqlik bilan qo‘pollik o‘rtasida bo‘ladi. * * * Yaxshi va yomon xulqning hammasi sharoit, tarbiya, odatlanish natijasida vujudga keladi. Yaxshi xulqqa ham odat tufayli erishiladi. Haqiqat mantiq ilmidan talab qilinsin! Ichki quvvatlarning taʻsirlari va taʻsirlanishlari takrorlanaversa, ular uchun kuchli bir malaka hosil bo‘ladi. Axloq ham shunday vujudga keladi. * * *
His ichki ruhga qattiqroq taʻsir etadi va uni harakatga solishda aqldan kuchliroqdir. * * *
Yaxshilik hammaga bevosita sevimli. Agar shunday bo‘lmaganda edi, har kim o‘z istagan yoki orzu qilgan va yoki o‘zicha yaxshilik deb tasavvur qilgan biror narsani o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ymagan bo‘lardi. * * *
To‘g‘rilik, agar u to‘g‘riligi isbotlanayotgan narsaning bevosita o‘zida topilsa, u holda u o‘sha narsani mustahkamlaydi, yaxshilaydi. * * *
To‘g‘ri deb o‘ylanilgan qanchadan-qancha narsalar bo‘ladiki, ular aslida to‘g‘ri bo‘lmay, balki faqat xatolardan iborat bo‘ladi. * * *
Xulqning muvozanatda bo‘lishi badan salomatligini saqlaydi. * * *
Kek aslida aziyat bergan narsaning fikrda takrorlanishi bilan hamda undan o‘ch olish orzu-xayolining takrorlanishi bilan paydo bo‘ladi. Uning paydo bo‘lishiga g‘azabning bir qadar davom etishi ham sabab bo‘ladi. * * *
Bilginki, agar g‘azab tez o‘tib ketsa, uning surati xayolda takrorlanmaydi va yo‘q bo‘lib ketadi, natijada kek hosil bo‘lmaydi. * * *
Maʻrifatchi (orif) botir odam bo‘ladi, shunday bo‘lmay ham bo‘larmidi! U o‘limdan ham qo‘rqmaydigan, saxovat egasi bo‘ladi. Shunday bo‘lmay ham bo‘larmidi! U barcha behad narsalarga hirs qo‘yishdan uzoq va barcha adashganlarga mehribondir, shunday bo‘lmay ham bo‘larmidi! U o‘z nafsoniyati bilan ulug‘vor bo‘ladi, shunday bo‘lmay ham bo‘larmidi! * * * Tabiatda bekorchi narsalar bo‘lishining o‘zi bo‘lmagan narsadir. * * * Maʻruf va mashhur bo‘lmagan narsalarni odat etishga ko‘proq intilinadi. Chunki odat bo‘lgan narsalar ko‘pincha sezilmaydi. * * * Hujum qilib kelayotgan qo‘shinlardan qo‘rqib qochish, insonlardagi qo‘rqoqlikni boshqalar tomonidan fosh etilishi, boylikni yerga ko‘mish, adolatsizlikning ko‘rinishlari, ifloslikka befarq qarash, shubhali joylarda bo‘lish, razillikni istash, axloqiy tubanlikka borish, kambag‘alni talash, o‘liklar kafanini qazib olish, gadoychilik qilish, haddan tashqari ziqnalik qilish, sudxo‘rlik qilish, kechirim so‘raganlar iltimosini rad etish, sud oldida turishgacha borish, muruvvatsizlik kabilar sharmandalikka kiradi. * * * Insonlarni doimiy tobe bo‘lib yashashlari, boshqalar tomoni-dan o‘z nafsini masxara qilinishga chidash, jabr-zulmga toqat qilish, yetishmovchilik kabilar kishini qiziqqon bo‘lishiga sabab bo‘ladi. * * * Ulug‘lik insonga eng yomon hodisalarni yaqinlashishiga yo‘l qo‘ymaydigan bir matonatni jamlovchi kuchdir. * * * Farosat — sezgidan keladigan ishoraning asl maʻnosiga tezda yetishmoqqa aytiladi. * * * Ilm — narsalarning inson aql yordami bilan o‘rganilishidir. Bilim deb, narsalarni idrok qilishga aytiladi. Bu shundayki, inson aqli uni xato va yo‘ldan toymasdan turib unga erishishi kerak bo‘ladigan narsadir. Bordiyu bu dalillar ochiq-oydin bo‘lsayu, isbotlar chinakamiga bo‘lsa, u holda bunga hikmat — donishmandlik deyiladi. * * *
Bayon — inson fikriga kelgan maʻnoni yaxshi ifodalanishidir. * * *
Har bir tabiiy narsa o‘lchangan bo‘ladi, lekin har bir o‘lchangan narsa tabiiy bo‘lavermaydi. * * *
Barvaqt aytib qo‘yib, oshkor qilish zarar keltiradigan bir narsani aytishdan o‘zni tiyib turish ishini inson vijdoniga havola qilinganiga sir saqlash deb aytiladi. * * *
Insondagi sir saqlay bilish xislati oshkor qilish xavfi tug‘ilganda uni ushlab tura biluvchi kuchdir. * * *
Boshqalarda ko‘rganni juda qattiq istamaslik ham qanoat hisoblanadi. * * *
O‘z kuchini zarur bir meʻyorda ushlab turish ham qanoat sanaladi. * * *
Ochko‘zlik, yaxshi ovqat, ichkilik, xotin-xalajga berilishdan o‘zni tutish iffat sanaladi. * * *
Kishini qabih va bemaza ishlarga qadam qo‘yishdan tutib turadigan va uni yaxshi xulq va ishlarga yo‘llashiga hayo deyiladi. * * *
Xijolat va tortinchoqlik qayg‘u va yomonlik tufayli tinchlikning buzilishidir. Bundan inson o‘zining o‘tmishi, hozirgi payti va kelajakdagi mavqei qanday bo‘lishidan qatʻi nazar, o‘zini o‘zi koyiydi. Download 208.5 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|