Sanli texnologiyalar ministrligi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ
SANLI TEXNOLOGIYALAR MINISTRLIGI


MUHAMMED AL-XOREZMIY ATINDAǴÍ
TASHKENT INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ UNIVERSITETI
NÓKIS FILIALÍ


Kompyuter injiniringi fakulteti
Ózbek tili hám shet tilleri kafedrası
Kompyuter injiniringi baǵdarı
1-kurs 301-22 topar studenti
Kurbanbaev Asadbektıń
Akademiyalıq jazıw páninen




ÓZ BETINSHE JUMISI

Tema: IKT tarawındaǵı túsindirme sózlikler tuwralı maǵlıwmat (ilimiy bayanat)

Tayarlaǵan _________________ A.Kurbanbaev


Qabıllaǵan _________________ U.Jaksimova
Nókis –2023

Tema; IKT tarawındaǵı túsindirme sózlikler tuwralı maǵlıwmat

Joba:

1. 
   Kirisiw
   

2.IKT tarawındaǵı túsindirme sózlikler tuwralı maǵlıwmat
3.Juwmaqlaw
Házirgi waqıtta ekonomika hám onıń ishinde ishinde iskerlik kórsetip atırǵan sociallıq-ekonomikalıq sistemalar nomerlestiriw procesi menen baylanıslı úlken ózgerisler júz berip atır. Transformaciya procesi kárxananıń pútkil sistemasına shekem rawajlanıwdıń barlıq basqıshlarında júz beredi. Bul processtiń ózine tán ózgesheligi sociallıq-ekonomikalıq sistema qatnasıwshılarınıń nomerlashtiriwdi rawajlandırıw ushın óz iskerligine texnologiyalardı engiziwge kúsh beriw bolıp tabıladı, biraq bul basqarıwda innovaciyalıq aktivlikti xoshametlew ushın nátiyjesiz qurallardan paydalanıw menen tosqınlıq jasap atır. Bul mashqalanı saplastırıw ushın innovaciyalıq infrasistema qatnasıwshılarınıń aktivligi hám óz-ara tásirin esapqa alıw kerek hám de bunda cifrlı ekonomikanı qurıw tezligi olardıń óz iskerligin jaqsılawǵa bolǵan qızıǵıwshılıǵına baylanıslı ekenligin esten shıǵarmaw kerek.
Búgingi kúnde IKT texnologiyaları tarawı nomerlestiriw menen tuwrıdan-tuwrı baylanıslı bolǵanı menen, bul tarawda da ámelge asırıw kerek bolǵan jumıslar kóp. Atap aytqanda, IKT tarawına tiyisli atamalardıń onlayn platformasın jaratıw, yaǵniy atamalardıń cifrlı bazasın qáliplestiriw júdá áhmiyetli jumıslardan esaplanadı. Álbette, IKT tarawına tiyisli atamalardıń cifrlı bazası qáliplestirilgeni jetkilikli emes, sebebi bul jerde tekst kórinisindegi maǵlıwmatlardı qayta islew máselesi kelip shıǵadı.
Búgingi kúnde elektron hújjetlerdiń úlken kólemi sebepli tekstli maǵlıwmatlardı qayta islewge, tekstti qayta islewdiń ámeldegi usıllarınıń sapası hám natiyjeliligin asırıwǵa mútájlik artıp barmaqta. Atap aytqanda, tekstli maǵlıwmatlardı qayta islewdiń aktiv rawajlanıp atırǵan tarawlarına informaciyanı izlew, filtrlew, klassifikaciyalaw hám gruppalaw, sorawlarǵa juwap izlew, hújjet hám hújjetler toparına avtomatikalıq túsindirme beriw, uqsas hújjetler hám dublikatlardı izlew sıyaqlı wazıypalar tekstlerge qayta islew beriwdiń eń aktual máselelerine aylandı.
Sońǵı jıllarda informacion-kommunikaciya texnologiyaları (IKT) tez pát penen rawajlanıp atırǵanlıǵı sebepli, olardı iyelew oqıw hám jazıwdı biliw zárúrli bolǵan sawatlılıq belgisine aylanıp barıp atır.
Mámleketimiz basshısı tárepinen IKTnı turmısımızdıń barlıq iskerlik tarawılarına keńlew engiziw hám olardan paydalanıw nátiyjeliligin asırıw boyınsha anıq wazıypalar belgilengenligi sebepli, bul tarawda mámleketimizde bir qatar unamlı nátiyjelerge erisiw gúzetilip atır. Usınıń sebebinen, IKT tarawındaǵı atamalar islew, olardıń elektron bazaların qáliplestiriwge talap hám mútajlik artıp barmaqta.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2020 jıl 5–oktyabrdegi «Informaciya texnologiyaları tarawında tálim sistemasın jáne de jetilistiriw, ilimiy izertlewlerdi rawajlandırıw hám olardı IT-industriya menen integraciya qılıw ilajları haqqında»ǵı PQ-4851 sanlı qararında «Informatika hám informaciya texnologiyaları» pánin nátiyjeli oqıtıwdı hám olarǵa oqıw–metodikalıq járdem kórsetiwdi muwapıqlastırıw, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2021 jıl 17–fevraldaǵı «Jasalma intellekt texnologiyaların tez pát penen engiziw ushın shárt-shárayatlar jaratıw ilajları haqqında»ǵı PQ-4851 sanlı qararında jasalma intellekt texnologiyaların qollanıwshı programmalıq támiynat islep shıǵıwshılarǵa cifrlı maǵlıwmatlardan paydalanıw ushın sharayat jaratıw, sonıń menen birge, mámleket organları hám shólkemleriniń tiyisli maǵlıwmatların operativ nomerlestiriwdi támiyinlew rejelestirilgen. Sonıń menen birge, aldıńǵı xalıq aralıq tájiriybeni esapqa alǵan halda jasalma intellekt tarawındaǵı termin hám táriyplerdi qáliplestiriw ilajları belgilengenligi hám IKT tarawı boyınsha terminler óz ishine jasalma intellekt tarawındaǵı termin hám táriyplerdi qamtıp alıwın sanap ótiw múmkin.
Bul sózliklerde IKT nıń túrli iskerlik tarawılarında, atap aytqanda, programmalıq támiynattı islep shıǵıw, apparat infratuzilmasi, networking, kiber qawipsizlik, maǵlıwmatlar bazaları hám basqalarda qollanılatuǵın tariypler, túsindirisler, sinonimler hám texnikalıq atamalar, qısqartpalar hám qısqartpalarǵa mısallar keltirilgen. Bul sózliklerde keltirilgen tariypler jaqsı qáliplesken hám texnikalıq tárepten tuwrı bolıp, olar kóbinese diagrammalar, suwretler yamasa illyustrativ mısallar menen birge keledi, bul olardı hátte texnikalıq bolmaǵan oqıwshılarǵa da túsinikli etedi.
IKT tarawı boyınsha túsindirme sózlıq online-platformasın proektlestiriwde jasalma intelekt texnologiyaların paydalanıw» temasındaǵı dissertaciya boyınsha alıp barılǵan izertlewler nátiyjesinde tómendegi juwmaqlar usınıldı:
1. Maǵlıwmatlardı nomerlestiriw menen baylanıslı bolǵan máseleler qarap shıǵıldı.
2. WEB qosımshalar arxitekturalıq ulgisin islep shıǵıwdaǵı áhmiyetli máseleler hám programmalıq qurallardı jaratıwda tiykar etip alınatuǵın arxitekturalıq úlgiler salıstırmalı analizi júritildi.
3. Túsindirme sózlik onlayn platformasın qurıwda MVC arxitekturalıq úlgisin tańlaw tiykarlandı.
4. WEB qosımsha arxitekturasın qurıw menen baylanıslı processler, koncepciyalar hám usıllar izertlendi.
5. WEBda islewge mólsherlengen programmalıq qurallar paydalanıwshı interfeysine bolǵan ulıwma talaplar islep shıǵıldı.
6. Túsindirme sózlik platformasına shaqırıwlardı klassifikaciyalaw modulı funkcional strukturası islep shıǵıldı.
7. Atamalardıń keri maǵlıwmat chastotası hám chastotalar kombinaciyaları tiykarındaǵı salmaq anıqlandı.
8. IKT tarawı boyınsha online-sózlikti proektlestiriwde DM usıllarınan paydalanıwdıń áhmiyeti, qanday usıllardı paydalanıw áhmiyetliligi bayanlandı.
9. Gibrid modellerdi jaratıwdıń tiykarǵı baǵdarları kórip shıǵılıp, semantikalıq hám neyron tarmaq sistemalarınıń salıstırmalı analizi tiykarında islep shıǵılǵan gibrid modeldegi oqıtıw procesin obyektler ortasındaǵı aldınan belgilengen semantikalıq múnásebetler menen azmaz almastırıw zárúrligi tiykarlandı..
Anıqlama berngen sózlikler IKT tarawinda túrli maqsetlerge xizmet etiwi múmkin. Olardan izertlewshilerdiń hám akademikler bul tarawdaǵı sońǵı terminologiya hám islenbeler haqqında túsinikke ıyelew, sonıń menen birge, ilimiy maqalalar yamasa joybarlar talapların qandırıw ushın paydalanıwları múmkin. IT-qánigeleri tiykarǵı túsiniklerdi tereńrek túsiniw hám eń jańa tendentsiyalar hám texnologiyalardan xabarlı bolıw ushın túsindirme sózliklerden paydalanıwları múmkin. Studentler de rásmiy tálim, de óz-ózin úyreniw kontekstlerinde texnikalıq bilimlerdiń bekkem tiykarın jaratıw hám ITning túrli tarawlarında óz ilmiy tájriybelerin asırıw ushın túsindirme sózliklerden paydalanıwları múmkin.
Ulıwma alǵanda, túsindirme sózlikler ulıwma texnikalıq tildi rawajlandırıwǵa hám IKT tarawindag’i baylanıs boslıqların saplastırıwǵa járdem beretuǵın qımbatlı derekler bolıp tabıladı. Olar sanaatda nátiyjeli baylanıs, sheriklik hám innovatsiyalar ushın zárúr bolǵan tolıq, anıq hám aktual maǵlıwmatlardı usınıs etedi.
Bizge sır emes, búgingi kúnde IKT texnologiyaları tarawı nomerlestiriw menen tuwrıdan-tuwrı baylanıslı bolǵanı menen, bul tarawda da ámelge asırıw kerek bolǵan jumıslar kóp. Atap aytqanda, IKT tarawına tiyisli atamalardıń onlayn platformasın jaratıw, yaǵniy atamalardıń cifrlı bazasın qáliplestiriw júdá áhmiyetli jumıslardan esaplanadı. Usılardı esapqa alǵan halda bul dissertaciya jumısında IKT tarawına tiyisli atamalardıń cifrlı bazasın qáliplestiriw menen bir qatarda, tekst kórinisindegi maǵlıwmatlarǵa qayta islew máselesi qarap shıǵıldı.
Informaciya texnologiyaları tarawı rawajlanıwı menen birge oǵan qoyılatuǵın talaplar da asıp baradı. Úlken kólemli informaciya maydanlarınan kerekli informaciyalardı izlew, olardı qayta islew hám túrli qolay sırtqı kórinislerde paydalanıwshıǵa tez jetkiziw dáwir talabı bolıp qalmaqta. Sebebi, paydalanıwshı hám informaciya sisteması ortasında intellektuallıq baylanıstı ornatıw, yaǵnıy sistema maǵlıwmatlarǵa salıstırǵanda túrli programmalıq támiynatlar, algoritm, model hám usıllar járdeminde tap insan sıyaqlı jandasıwı talap etilmekte.
Informaciyalardı elektron kóriniste saqlawdı hám jıynawdı shólkemlestiriw onsha quramalı emes eken. Hátte Internet texnologiyaların qollap jer sharınıń qálegen noqatındaǵı elektron arxivdan paydalanıwdı shólkemlestiriw múmkin. Úlken arxivlerdi insanlar ózlerine kerekli informaciyanı ańsat hám tez taba alatuǵın etip shólkemlestiriw, yaǵnıy túrli kórinistegi maǵlıwmatlardı intellektuallıq izlew sistemaların jaratıw búgingi kúnniń aktual mashqalası esaplanadı. Bunıń ushın álbette maǵlıwmatlardı izlew mashqalasında intelektual analiz máselelerin sheshiw kerek boladı.
Usılardan kelip shıǵıp, maǵlıwmatlardı nomerlestiriwdiń áhmiyetli máseleleri, jáhán internet tarmaǵına jaylastırılǵan online sózlik platformaları analizi, olardaǵı jetiskenlikler hám kemshilikler, WEB qosımshalar arxitekturalıq úlgisin islep shıǵıwdaǵı áhmiyetli máseleler hám programmalıq qurallardı jaratıwda tiykar etip alınatuǵın arxitekturalıq úlgiler salıstırımalı analizleri bayanlanadı.