Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti

2.1-jadval. Davlat qarzi².

Qarzni moliyalashtirishning afzalligi aniq. Biroq, davlat qarzining salbiy tomonlari ham mavjud. Davlat tomonidan chiqarilgan qimmatli qog'ozlar odatda ishtirokchilar tomonidan ko'rib chiqiladi fond bozori kabi juda ishonchli. Kapital egalari davlat obligatsiyalarini sotib olish orqali iqtisodiyotning real sektoriga investitsiyalarni kamaytiradi. Bu tadbirkorlik faolligining pasayishiga olib keladi va iqtisodiy o'sish istiqbollarini shubha ostiga qo'yadi.

Xususan:
- 2022 yilning III choragida YAIM real o‘sish sur’ati 5,8 foizni tashkil etdi;
- 2022 yil boshidan davlat tashqi qarzi qoldig‘i (AQSH dollari ekv.) 1,7 foizga kamaydi. Bunda, davlat budjeti taqchilligining moliyalashtirilishi va investitsion loyihalarning amalga oshirilishi natijasida qarz mablag‘larining o‘zlashtirilishi bilan birga 823 mln. AQSH dollari miqdoridagi davlat tashqi qarzi so‘ndirildi;
- Davlat qarzi portfelining diversifikatsiya qilinishi natijasida 2022 yilning III choragi davomida davlat tashqi qarzi portfeli tarkibidagi valyuta kurslaridagi o‘zgarishlar (Yaponiya iyenasi, SDR, yevro, Koreya voni va Xitoy yuani) davlat qarzi qoldig‘ining kamayishiga olib keldi.
So‘nggi yillarda davlat qarzini mo‘tadil darajada saqlash va samarali boshqarish yuzasidan amalga oshirilayotgan choralar hozirda o‘z samarasini bermoqda.
Xususan:

2020 yildan boshlab yangi jalb qilinadigan davlat tashqi qarzi miqdorlarini qonuniy chegaralash amaliyoti yo‘lga qo‘yildi.
2.1-rasm. O‘zbekiston Respublikasi davlat qarzi dinamikasi³.
Balanslangan byudjetga erishish usullari:
Byudjet xarajatlarini cheklash.
Daromadlarni turli darajadagi byudjetlar o'rtasida taqsimlash (masalan, mintaqaviy va mahalliy - agar birida ortiqcha bo'lsa, ikkinchisida kamomad bo'lsa, siz ularni biroz tenglashtirishingiz mumkin).
Byudjet tashkilotlari faoliyatini monitoring qilish.
Iqtisodiyotni rag'batlantirish.
Ijtimoiy muammolarni hal qilish.
Xarajatlarni tejash tamoyillariga rioya qilish.
Moliyaviy bozorlardan mablag'larni samarali jalb qilish.
Byudjet taqchilligining sabablari.
Iqtisodiyotni qayta qurish bilan bog'liq xarajatlar (masalan, sanoatga investitsiyalar).
Iqtisodiy inqiroz.
Fors-major holatlar (falokatlar, tabiiy ofatlar, urushlar, tartibsizliklar),
Samarasiz moliyaviy tizim.
Siyosiy populizm (moliyaviy resurslar bilan ta'minlanmagan ijtimoiy dasturlarning o'sishi).
Korruptsiya.
Samarasiz soliq siyosati.
Byudjet taqchilligi turlari.
Voqea tabiatiga ko'ra:
vaqti-vaqti bilan tanqislik (ko'proq xarakterli mahalliy byudjetlar);
haqiqiy taqchillik (byudjet qonunchiligida chegara qiymati sifatida belgilangan defitsit, garchi u ushbu qiymatdan yuqori yoki past bo'lishi mumkin).
Davomiyligi bo'yicha:
surunkali (yildan-yilga takrorlanadi);
vaqtinchalik (iqtisodiyot uchun xavfli bo'lmagan daromad va xarajatlarning tasodifiy o'zgarishi).
Prognozlar:
rejalashtirilgan (ko'zda tutilgan);
rejadan tashqari (kutilmagan).
Davlat qarziga nisbatan: asosiy (bog'liq emas);
ikkilamchi (davlat qarzi bo'yicha foizlarni to'lash zarurati bilan yuzaga kelgan).
Byudjet taqchilligini qoplash.
Kamomadni qoplashning uchta standart varianti mavjud:
Muammoni qoplash: Qo'shimcha pul chiqarish. Tabiiyki, bu darhol inflyatsiyani keltirib chiqaradi. Ushbu turdagi qoplamani juda ehtiyotkorlik bilan ishlatish kerak.
Soliq qoplamasi: qo'shimcha soliqlarni joriy etish yoki amaldagi stavkalarni oshirish. Bu erda ikkita xavfli lahza bor - ayrim tadbirkorlarning yashirin sektorga o'tishi (soliq to'lashdan bo'yin tovlash) va aholining ommaviy noroziligi va hatto tartibsizliklari.
Byudjet sekvestri: byudjetning barcha xarajatlar moddalarini qisqartirish. Davlat qarzi kabi ba'zi moddalarni sekvestr qilib bo'lmaydi (garchi yo'q! Yaqinda Ukraina tashqi qarzlarini to'lamaslikka ruxsat berdi. Bu mamlakatda hamma narsa mumkin).
Defitsitni qoplashning yana bir varianti moliyalashtirishdir. Bu odatda mamlakatning qarzga botib borayotganini anglatadi.
2022 yil uchun davlat byudjeti: asosiy ko‘rsatkichlar tahlili:
Davlat byudjeti daromadlari 200 trln so‘m yoki YaIMning 23,8%i miqdorida belgilandi. Ulardan soliq tushumlari 68,5 trln so‘m, shu jumladan foyda solig‘i – 43,7 trln so‘m, aylanmadan olinadigan soliq – 2,7 trln so‘m, JShDS – 22 trln so‘mni tashkil etadi.
2022 yil uchun Konsolidatsiyalashgan byudjet taqchilligining cheklangan miqdori yalpi ichki mahsulotning 3%i miqdorida belgilandi. 2022 yilda konsolidatsiyalashgan byudjet daromadlari 254,6 trln so‘m yoki YaIMning 30,3%i miqdorida prognozlashtirilmoqda.
Davlat byudjeti daromadlari 200 trln so‘m yoki YaIMning 23,8%i miqdorida belgilandi. Ulardan soliq tushumlari 68,5 trln so‘m, shu jumladan foyda solig‘i – 43,7 trln so‘m, aylanmadan olinadigan soliq – 2,7 trln so‘m, JShDS – 22 trln so‘mni tashkil etadi.
Bilvosita soliqlar bo‘yicha daromad summasi 73,2 trln so‘m, shu jumladan QQS – 53,3 trln so‘m, aksiz solig‘i – 15 trln so‘m, bojxona boji – 4,8 trln so‘mni tashkil etadi.
Resurs va mol-mulk solig‘i 25,7 trln so‘mni tashkil qiladi.
Konsolidatsiyalashgan byudjet xarajatlari 280, 13 trln so‘mni tashkil etadi. Davlat byudjeti xarajatlari 188, 91 trln so‘m, davlat maqsadli jamg‘armalari xarajatlari – 58, 18 trln so‘m, Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi mablag‘larining sarflanishi – 7, 73 trln so‘m miqdorida prognozlashtirilmoqda.
Byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari jamg‘armalari mablag‘larining sarflanishi 14, 61 trln so‘m, tashqi qarz hisobidan davlat dasturlariga xarajatlar esa – 10,7 trln so‘mni tashkil etadi.
O‘zbekiston Respublikasining “2020 yil uchun O‘zbekiston Respublikasining Davlat budjeti to‘g‘risida”gi Qonuni bilan 2020 yil davomida O‘zbekiston Respublikasi nomidan yoki O‘zbekiston Respublikasi kafolati ostida tashqi qarzni jalb etish bo‘yicha imzolanadigan yangi shartnomalarning chegaralangan hajmi 5,5 mlrd. AQSH dollari miqdorida belgilandi.
Bunda, 2020 yilning yakuniga ko‘ra imzolangan yangi davlat tashqi qarz bitimlarining hajmi 5,35 mlrd. AQSH dollarni tashkil etdi. 2021 yildan boshlab, davlat qarzining xavfsiz darajasini hamda yangi jalb qilinadigan davlat ichki va tashqi qarz bitimlariga nisbatan ham chegaralarini qonun darajasida belgilash yo‘lga qo‘yildi.
Xususan, O‘zbekiston Respublikasining “2021 yil uchun O‘zbekiston Respublikasining Davlat budjeti to‘g‘risida”gi Qonuniga muvofiq:
O‘zbekiston Respublikasi nomidan va O‘zbekiston Respublikasining kafolati ostida jalb qilingan davlat qarzining summasi yalpi ichki mahsulotning yillik prognoz ko‘rsatkichiga nisbatan 60 foizdan oshmasligi;
2021 yil uchun O‘zbekiston Respublikasining kafolati ostida ichki va tashqi qarzlarni jalb qilish bo‘yicha yillik imzolanadigan yangi bitimlarning cheklangan sof hajmi 5,5 mlrd. AQSH dollari (shu jumladan, davlat qimmatli qog‘ozlari — 5 trln. so‘m) miqdorida belgilandi. Natijada, 2021 yil davomida yangi imzolangan davlat tashqi qarz bitimlarining hajmi 4,9 mlrd. AQSH dollarini hamda Davlat budjetini moliyalashtirish uchun chiqarilgan davlat qimmatli qog‘ozlarining sof hajmi 4,1 trln. so‘mni tashkil etdi.
O‘zbekiston Respublikasining “2022 yil uchun O‘zbekiston Respublikasining Davlat budjeti to‘g‘risida”gi Qonuniga muvofiq: 2022 yil uchun O‘zbekiston Respublikasi (O‘zbekiston Respublikasi Hukumati) nomidan va O‘zbekiston Respublikasining kafolati ostida tashqi qarzlarni jalb qilish bo‘yicha yillik imzolanadigan yangi bitimlarning cheklangan hajmi 4,5 mlrd AQSH dollari miqdorida belgilandi. Shu bilan birga, O‘zbekiston Respublikasi nomidan chiqariladigan davlat qimmatli qog‘ozlarining sof hajmiga ham cheklov o‘rnatilgan. Xususan, o‘tgan 9 oy davomida yangi imzolangan davlat tashqi qarz bitimlarining hajmi 2,1 mlrd.
A
QSH dollarini hamda Davlat budjetini moliyalashtirish uchun chiqarilgan davlat qimmatli qog‘ozlarining sof hajmi 6,7 trln. so‘mni tashkil etdi.