Sanoat korxonalar faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish

SANOAT KORXONALAR FAOLIYATINI DAVLAT TOMONIDAN TARTIBGA SOLISH
 
RЕJA:

1. Bozor iqtisodiyotining kamchiliklari.

2. Bozor muvozanatining buzilish oqibatlari.
3. Tashqi samara va xarajatlar.
4. Davlatning atrof-muhitni muxofaza qilish siyosati.
5. Iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarilishi va uning zaruriyati.
6. Davlatning iqtisodiyotni tartibga solish dastaklari.

Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

KIRISH
Korxonalarninshg faoliyati nshlab chikarish, kayta ishlab chikarish va muomila jarayonndan iborat. YA’ni:

Ishlab chikarish faoliyati - yangn maxsulotni ishl:.5 chikarishga gayyorlash va nshlab ch>1karishni tashkshshashshrishni ifodalaydi.
K a G: ta nshlab chikarish - ishchi kuchini yollash, malakasini oshprish, ishlab chikarish vositalarinp yangilash va kengaytirish jarayonlarpni aks egshradi.
Muomila faoliyati- maxsulot (va xizmat) larni s o t i sh, foydalanilgan ishlab chshsarshn vosshalarining daromad shaklnda kaygib kelishida namoyon buladi.
Korxonalarnn ijtimoiy-iktisodiy tizim sifatida urganishda uni tashkil kiluvchi ikki garkibiy kiyem kurib chikiladi. YA’ni, ichki - korxonaning uz iva tashki muxit. Korxonaning tashki muxiti - ishlab chikarish vositalari pul mablaglar, inson resurslari va axborotlardan tashkil topadi. Korxonaning tashki muxiti - korxonaning alokapari (resurslarni j;shb kilshp, ularning kiymatini aniklash va vaktida yegkazib berish, ishlab chikarilgap tovarlari bilan ta’sir kursata olishida namoyon buladi.
Yakin vaktlargacha korxonalarning 2ta turi: davlat va mamoa xujalnklarn mazjud edn. Seinngi yillarda esa tovar ishlab chikarishni takomillashtprish va Sozor munosabaglarsha) shsh .... («.sabati bilan, mulkchilik shakllarining takoshshpashuvl skibashdakorxoialarang C.ip kaacha I > rlari vujudga keldn.
Bular davlaishng faoliyat kursatuvchi aksionerl::k jamiyatlarn, kushma (chet el ...lipshpning ishtirokidabulishi xam mumkin) korxonapar vaxususin korxonalarpi mpsol kshshb k>rsatish mumkin.
Ikgisodiy nukgai-nazardan korxona tovar ishlab chikaruvchi va takror ishlab chikarish -lrayonnda uzini-uzi mablag bilan ta’minlovchi, xalk xujaligi majmuining asosiy bugini va
z.timoiy mexnat taksimotining birlachi bugindir. Barcha korxonalar uchuy u mumiy belshlar jud. Ularning faoliyati umumiy konunlar bilan asosida t ar gibga solinadi.
Korxona mablaglariga va vositalariga ega bulgan, maxlum bir turdagi maxsulot ishlab karish yoki xizmat kursatish maksadida birgalikda faoliyat yelnb borayotgan mexnat jamoasndli
"* \at buladi. Mulkchilikning aurli xil shakllarsha asoslaigan, rakobatll iktisbdiyeg \ atida korxona doirayevda ishlab chikarishni tashkil kill xlia boshkarish turll xll 1,lsl^ll..r amalga oshirnladn. Bozor munosabatlari sharentida korxonalar chikarish
li:!shin tashkil kili shva boshkarish turli vositalar yer:sal.\SH amalga oshirnladn. Masachai,
.viKiwa nmaraga berpsh, korxonann boshkaruvchi menedjsrg topshirish yoki xz^kalik xisobini _ li mumkin. Kup xorijiy mamlakatlarda korxonalarning egalari menedaserlarpi yollaydi.
V . yedjerlar korxonalarpi boshkarganliklari uchu nish xaki va foydadan kelishilgan foiz olnb mshlaydi.
Korxonalar ijaraga berilganda, korxona egasi yukarachilardai ijara xaki oladn. Daalat vchilari va soliklar amortizatsiya ajratmalari tugrisida mulkdor va ijarachilar kelishpb .. •:. .;r. Shartnoma shartlari mudsati, tulov mikdorp kelishuvga kiritilnshi lochim.
Mulkdorning shartnomadan tashkari bulgan ijarachilar faoliyatiga aralashishi mumkin emas.
Korxonalar
faoliyat soxasi va ixtisoslashuviga karab: sanoat, transport, kurilish, aloka, kitiok xujalit, savdo-tijorat, maidshy xizmat, madaniy xizmag, davolash, ukitnsh va boshka korxonalar!'a bulinadi.
mulkchilik shakliga kura: davlat va nodavlat;
-garmok belgisiga kura? energetika, mashinasozlik, nef g va gaz, ozik-ovkat;
-ishlab chikarish mikyosi va xodimlar soniga kura: yirnk, urta va kichik;
-faoliyat yuritish mudsatiga kura: uzluksiz, mavsumiy va uzulukli kabilarga bulinadi.
Bundan tashkari korxonalarni uchta guruxga bulish mumkin:
Budjet korxonalari
-Davlat korxonalari
Aralash kompaniyalari.
Sof xususiy nе'mat - bu shunday nе'matki, uning har birligi ma'lum to'lovga sotiladi. Sof ijtimoiy nе'matning sof xususiy nе'matdan asosiy farqi - u bo'laklarga bo'linmaydi va bo'laklarga bo'linib ham sotilmaydi.
Bozor ojizligi - bu shunday hodisaki, bunda bozor rеsurslardan samarali foydalanishni ta'minlay olmaydi.
Bozor ojizligini ko'rsatuvchi to'rtta turdagi vaziyat mavjud va bu vaziyatlar samarasiz vaziyat hisoblanadi:
1. Monopoliya.
2. Asimmеtrik axborot.
3. Tashqi samara.
4. Ijtimoiy nе'mat.
Ushbu vaziyatlarda bozorga davlatning aralashuvi maqsadga muvofiq dеb hisoblanadi. Bu muammolarni davlat monopoliyaga qarshi siyosat yuritish, ijtimoiy sug'urtalash, salbiy tashqi samaraga ega bo'lgan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishni chеklash va ijobiy tashqi samaraga ega bo'lgan ishlab chiqarish va istе'molni rag'batlantirish orqali еchishga harakat qilib kеlmoqda.
Hozirgi vaqta davlatning iqtisodiy funksiyalari kеngayib bormoqda. Bularga quyidagilar kiradi: infratuzilmani rivojlantirish; maorifni rivojlantirish; ishsizlikka nafaqa ajratish, har xil nafaqalar va kam ta'minlangan oilalarga moddiy yordam bеrish va hokazolar. Bulardan bir qisminigina sof ijtimoiy nе'matga kiritish mumkin. Ularning ko'pchiligi jamoa va shaxslar tomonidan istе'mol qilinadi.
Hozirgi vaqtda jami yalpi mahsulot tarkibida davlatning xarajatlari ulushi barcha rivojlangan davlatlarda oshib borish tеndеnsiyasiga ega. Yuqoridagilardan tashqari davlat monopolizmga, inflyasiyaga, ishsizlikka qarshi siyosat olib bormoqda, barqaror iqtisodiy o'sishni ta'minlashga e'tibor bеrmoqda, iqtisodiyotdagi tarkibiy o'zgarishlarni muvofiqlashtirish, ilmiy-tеxnik tadqiqotlarni qo'llab-quvvatlamoqda.
Davlat iqtisodiyotda asosan ikkita masalani еchishga harakat qilib kеlmoqda: bozorni normal ishlashini ta'minlash va dolzarb bo'lgan ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni еchish.
Shuni ham aytish kеrakki, davlatning bozor mеxanizmiga asoslangan iqtisodiyotga aralashuvi o'zining chеgarasiga ega bo'lishi kеrak. Birinchi navbatda, davlatning bozor mеxanizmiga aralashuvi bozor mеxanizmini buzilishiga olib kеlmasligi kеrak. Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi bozor mеxanizmlarini ma'muriy boshqaruv bilan almashtirmasligi lozim. Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi ko'proq bozor mеxanizmini kuchaytirishga yoki kamaytirishga olib kеlishi maqsadga muvofiq.
Davlat tomonidan tartibga solish iqtisodiy vaziyatga ta'sir ko'rsatish usullarining keng imkoniyatlarini o'z ichiga oladi, ularda bir necha asosiy yo'nalishlarni ta'kidlash mumkin.

1. Moliyaviy tartibga solish.

Moliyaviy tartibga solish so'z ma'nosida fiskal va pul-kredit siyosatini o'z ichiga oladi. Uni qo'llash ob'ekti - bu byudjet, davlat qarzi, soliq va bank tizimlari, bozor, kredit munosabatlari.
Moliyaviy tartibga solish - bu davlat byudjetini, uning defitsiti yoki profitsitini, shuningdek davlat qarzini tartibga solish. Xususan, turli xil hiyla-nayranglar, masalan, davlat byudjeti taqchilligi bilan, davlat mablag'larining tartibsizlanishi yoki tartibga solinishi, inflyatsiyaning o'sishi yoki pasayishi, investitsiya va iqtisodiy faoliyatning kuchayishi yoki kamayishi mumkin. Inflyatsiyani moliyalashtirishni (xaridlar, investitsiya buyurtmalarini) amalga oshirib, davlat shu bilan pul yoki kredit aralashuvini amalga oshiradi, bu esa narxlarning ko'tarilishiga, valyutaning qadrsizlanishiga, aholining real daromadlarining pasayishiga olib keladi, lekin shu bilan birga, agar ular oqilona chegaralarda amalga oshirilsa, tadbirkorlik faoliyatini rag'batlantiradi. investitsiyalar, milliy iqtisodiyotni rivojlantirish
Inflyatsiyaga qarshi strategiya.
Byudjet taqchilligini ikki yo'l bilan bartaraf etish mumkin: daromadlarni ko'paytirish va xarajatlarni kamaytirish. Uzoq muddatli istiqbolda byudjetning xarajatlar qismidagi pasayish dinamikasining bashorat qilinishiga ustunlik beriladi.
Davlat korxonalari - mulki davlatiiki bulgan va ishlab chikarnlgan maxsulotlari kat’iy davlat tomonidan belgilagan baxolarda sotiladigan, davlat tomonidan pul bilan ta’minlab turiladigan korxonalar kiradi. Bozor iktisodiyotida davlat tadbirkorligi mavjud bulganidan davlat korxonalari xam mavjuddir. Bu korxonalar markaziy va maxalliy xokimiyatga karashli buladi.Ular birgalikda ishlab chikarishning davlat sektorini tashknl etadilar va ijtnmoiy ishlab chikarishning eng muxim va mas’uliyatli vazifalarinn bajaradilar (mudofaa, aloka, transport, milliy boyliklarning sarflanishi bilan boglik tarmok va boshka soxalar).
Aralash kompannyalar - ular aksionerlnk jamiyatlari va majburnyatlari cheklangan shirkatlar shaklida tashknl kilinib, aksiyalari davlatga va xususpy omonatchnlaoga taalukli buladi. Aralash kompannyalar gegishli konunlar va uz IIi.jOMjj.ipii diirasida faoliyag kursatadilar. Aralash kompaiiyalarning xujalkk faoliyatn soxibkorlpk va tijorat asosida amalga oshiriladi. Aralash kompaniyalarning dazlat korxonalariga nnsbatan ustunligi shundaki, ular kuprok xujalik mustakilligiga ega.
Totalitar-rejali shsgisodiyotdan bozor iktisodnyotiga utish davrida korxonalarnnng erkinlign cheklangan buladi. Korxonalar garchi davlatnnki bulmasada, davlat nazoratida buladi. Ulardan ayrimlari faoliyat turinn tanlashda erkin bulmaydilar va davlat belgilagan faoliyat turn bilan mashgul buladnlar. Pekin >lar xam, asta-sekin bozor sshokalariga torshladilar. Bunday korxonalarda ishlab chikarish ikki yoklama tuye oladi: bnrinchidan, korxona davlat buyurtmasi-topshirigi bilan ishlaydi; ikkinchidai, buyurtma xajmi knekarib. maxsulotnnpg bir knemi bozorda erkii .iruda coTiiHi uchun yaratiladn. Bu xolda korxonaning davlat buyurtmasiga va erkin jopra ishlashya yeaklanib turadi. Masalan, Uzbekistonda yetshitirilayopan paxta, d^n -xsulogl:.’ niipg asosiy kiyemn davlat buyurtmasiga kura, kolgaii Zrkpi i^^xda :pl1:sh.;ni olish mumkin. Utish davrida erkiilik darajaspga karab uch topfa korxona I , -. yu buladi:
davlat buyurtmasn saklangan korxona;
xam buyurtma, xam bozorga ishlovchi korxona;
akat bozorga ishlovchi korxona.
Korxonalariing uchinchi turi mustakil xisoblanadi. Bu xildagi korxonalarni biz bozor sodiyoti sharoitiga mos fnrmalar deb atashimiz mumkin. Firmalar nsh kulamiga ab-kichnk, urta va yirnk biziyesga ajratnladn. Buning uchun mezon kilib, fmalardagi shplovchilar soni, ishlab chikarish va savdo-sotik xajmi kabul kplipgan. Masalan, aynan ishlovchilar soniga asosan firmalarni 5 toifaga bulish mumkin:
•. 1 uTa kpchik (mpkrofirma) - shplovchilar soni 10 kishidai oshmapdigan
2 Juda kichik (minifirmalar) - shplovchilar soni 20 kishidan oshmaydigan.
3 Kichik korxona (firmalar) - shplovchilar soni 99 kishidan oshmaydigan.
4 Urta firma (korxonalar) - shplovchilar soni 500 kishidan oshmaydigan.
5 Iirik korxona (kasta firmalar) - shplovchilar sopi 500 kishidan ortik.
Xar bip korxona boshka korxonalardai avvalo ishlab chikargan maxsulot i, shunipgdek, ishlab chikarish tavsifi va mikyosi, joylashishi, xalk xujaligining boshka tarmoklari bilan alokasi va boshka kursatkichlari bilan fark kiladi.
Korxonalarning xilma-xil tashkiliy - xukukiy shakllari xam mavjud. Korxonalarning jamiyatlar, shirkatlar, ishlab chikarish kooperativlari, jamoa , va birlashma kurinishlari, tulik xujalik yuritish xukukiga ega bulgan va ega bulmagan shakllari mavjud. Bulardan eng oddiysi xususiy firmalardir.
Xususiy firma - ayrim shaxslarga yoki oilalarga karashli bulgan, kugshncha kichik biznes soxasida faoliyat yuritadigan korxonalar bulib, individual xususiy mulk xisoblanadi. Bunday korxonalar asosan kishlok xujaligida keng ish yuritadilar.
Mas’uliyati cheklanmagai firma - odatda jamoa mulki bulgan korxona. Uzpyanig mol-mulkiga ega bulgan korxona. Uning mol-mulkiga sherikchilik yuli b,;lap egalik kilinadi. Uning faoliyati uchun barcha mulk egalari javobgar buladilar. Xozirda kichik biznes soxasida keng tarkalgan.
Mas’uliyati cheklangai firma - jamoa korxonasi, lekin mol-mulki uni ta’sis etuvchilarning xissa mablagi xisobidan shakllanadi. Uz faoliyati uchun javobgarligi yigilgan pay (xissa)lar doirasida cheklanadi. Daromad Ustav kapitalidagi pay (xissa) ga karab taksimlanadi. Bularning aloxida yirik shakllariga - aksionerlik jamiyatlari kiradi.
Aksionerlik jamiyatlari yoki korporatsiyalar - aksiyadorlarning uyushmasi bulib, uning a’zolari biznes ishi yulida jamiyatga birlashadilar. Jamiyatga kuyilgan kapntalga karab maxsus kimmatbaxo kogoz - aksiya chikaradilar. Aksiyaii sotib olganlar aksiyadorlarga aylanadilar va foydadan uz xissasini - divident olib turadilar. Aksioner jamiyatlarning ochik yoki yoiik turlari mavjud. Yopik jamiyat aksiyalari faka g ma’lum gurux, kishilarga, masalan, korxona ishchi-xizmatchilarga tarkatiladi.
Ochik jamiyat paydo bulganda uning aksiyasi xoxlovchilarga sotilishi mumkin. Iktisodiy tabiati, tashkil kilinishi usuli va faoliyati buyicha aksionerlik jamiyatlari zamonaviy soxibkorlik shakli xisoblanadi va uni boshka kuriiishdagi korxonalardan kuyidagi xususiyatlar bilan ajratish mumkin:
Ma’lum maksadlar uchun shirkatchilikning maxsus shakli sifatida tashkil kilinadi.
Aksionerlar tomonidan tuzilgan va shirkatning maksadiii amalga oshirishga karatilgan mol-mulkning mavjudligi.
?. Asosiy sarmoyaning anik mikdoridagi pay (aksiya)larga teng bulinishi.
Xar bir aksionerning uz xissasi buyicha majburiyatining cheklanganligi.
Aksiyani kaytarish xarakteriga ega emasligi.
. Kimmatli kogozlar bozorn mavjud bulgaida aksiyalarii sotish va sotib olpshiipg ' chmkanligi.
Axoli keng katlamiiing aksionerlik jamiyatida katiashish imkoniyati.
Jkorida kursatib utilgan xolatlar aksionerlik jamiyatining boshka jamoa chpbkorligining shakllaridan afzalliklarini ifodalaydi.
li firmalar va jamiyatlarning kanday tashkil kilish, rasmiylashtirish va shu kabi ^rning tashkiliy - xukukiy tomonlarini kurib chikaylik.
Aksiyadorlik jamiyatlari, korxonalar va boshka xujalik yurituvchi Zyektlarni ruyxatdan utkazish uchun yukori xokimiyat organlariga kuyidagi xujjatlar im etiladi:
-.umumiy yigilish bayoni; ruyxatdan utkazilishini surab yozilgai xat;
- tasischilar bilan shartnoma;
- Nizom


2 Korxonalarning tashkiliy – iqtisodiy asoslari.


Bozor iktisodnyotidash korxona, u kaiday bulishidan kat’iy - nazar, asosiy tovar ishlab chikaruvchidir. Tadbirkorlik korxonadan boshlanadi. Korxona nima bilan shugullanmasin, kanday mulkka oid bulmasin, baribir bozor uchun ishlaydi, unga tovarlar va xizmatlar yetkazib beradi, uning tirikligi bozor bilan: bozorda xam sotuvchi, xam xaridor sifatida katnashadi. Korxona bozorga uz tovarini chtkaradi, u yerda ishlab chikarishga kerakli resurslarni sotib oladi. Shu sababli korxona bozor bilan muntazam alokada buladi, ammo boshkalardan achoxidalashgan xujalik yurituvchi subyekt sifatida maydonga chikadi. Korxonaning manna shu makomi uning iktisodiy erkin bulishi, musgakil ish tutishini bildiradi. Shuningdek:
Korxona iktisodiy erkin va mexnat taksimotida uz urniga ega buladi, maxsus vazifalarni Zijaradi, uzi tanlagan aloxida faoliyat turi bilan shugullanadi.
Korxona mulkchilikning muayan obyekti bulib, uning kulidagi resurslar va yaratilgan machsuloglar biror mulk shakliga taaluklidir, yaxni korxonadagi boylik uning ep-xn tomonidan
stakil tasarruf etnladi.
Korxona jamoasining guruxiy - koriorativ manfaatlari borki, uipng ishchi- '.nzmatchilari shu manfaag yulida birlashib, mustakil ish bilan shugullanadilar. Korxona nnlab chikaruvchilar jamoasini tashkil etadi. Bu jamoa a’zolarini birlashtiruvchn kuch larning iktisodiy manfaati bulib manfaat fakat korxona doirasidagina va korxona
cheyorida ishlangandagina yuzaga chikadi. Korxona jamoasi uch toifa kishilardan tashkil toiadi: A. Korxona egalari (mulkdorlar);
B. Menedjerlar (boshkaruvchilar);
S. Yollanma ishchilar.
Ular gurlicha mulkiy mavkega ega. Korxona egalari - mulkdorlardan bulib, ular korxonadagi yuddny resurslar, yaratilgan mablaglar va pul mablaglarining egasidir. Pekin korxona turnga .:lgao, mulkdorlar tarkibi turlicha buladi. Ularga korxona egasi, tadbnrkorlardan chashgari larning sheriklari bulgan menejerlar, oddiy ishchi - xizmatchnlar xam kiradi. > l ar kord >ia «shi.^a nafakat kapital mablagi, mexnati, tadbirkorlik iste’dodi va boshkarish maxorachp bllan .a:nash].b, oliaP'N foyda xam mulk egasiga, xam mexnat axliga tega,chn- Kshchp - xn ;matchdlar -J... a.pan xodim sifatida ish xaki oladilar. Aloxida olib Karaganda, kapital egasi, ishchi kuchi _c.i va tadbirkorlik kobiliyati egasi (menejer) manfaatlari individual xususiydpr. Ammo ... r uzaro birlashib, jamoaniig umumiy koriorativ manfaatlari ga aylanadi. Koriorativ '.shfaashing omnli daromad xisoblanadi. Korxona yaxshi ishlasa foyda oshadi, ish xaki kupayadi. \ks xolda zarar kurilib, ishchilar ishsiz koladi. Korporatnv manfaat yuzaga chnkkan drxonalarda «Firma meniki» degan xissiyot paydo buladi. Korxonada mexnat iitizomini d. zish, mulkka zarar yetkazish, uni ugirlash, korxona obrusini tukish kabilar yuz beradi. Chuiki char bir korxona xodimi uz mulkidan, ishchi kuchidan, kobiliyatidan foyda kuradi.
Korxona foydasidan olinadigan solik va tulovlar jamiyatning yoki boshka subxektlariiig '.:aifaachlariga xizmat kilishi mumkin.
Korxonalariing tashkiliy-ikgasodiy shakllariga, xususiy korxonalar, ma’sulpmti chekangan va
Cheklanmagan firmalar, aralash firmalar (kommaidntlar), davlat korxonalari konsorsium konsern firmalar shaxobchasi (filiali) va boshkalar misol buladi.
Aralash firmalar - kommandit firmalari deb xam yuritiladi. Bular bir kedga xukukly a xpiy shaxslarning uzaro xujalik faoliyatshsh yurntish maksachida birlashuvpdai paydo bulish s . la. Ularshshg kapitali pay guilash yu-li bilan tashkil toiadi. Shirkatga pul kuyganlar alditlar deb ataladi. Aralash firmalar milliy va xorijiy kapitalga tayangai korxonalardir. U _i apitati xissadorlnk koidasiga bxshoan tashkil toiadi, foydasi 1iunga karab taksimlapadi.
konsorsium - korxonalarnshchg vakgaicha tashkil etilgan birlashmasi bulib, uning ishtirbkchilari \ stakilligini saklab koladi, ammo muayyan maksad yulida birlashadilar. Odatda konsorsium »: . ni ishlar yuzasidan tuzilib unga davlat, banklar, moliya-invespshiya komnaniyalari, yirnk se llar. xar-xil pul fonda tashkilotlari uyushadi. U kachta pul talab kiladigan ishlarpi bajaradi.
Kshnsern - korxonalariing shuiday birlashmasiki, u ishlab chikarish, investitsiya, iolpya, .. va gashen ikgisodchy alokalar soxasnda bnrgalnkda ish yuoltishnn kuzlaydn. 1Sildd,l -up tsh .: doirasida yoki tarmoklpraro (konglomerat) birlashmalar shaklpdabulzdi
Firmaar shaxobchasi (fshshachi) - yirik firmacharyaipg tarkibiy kismi buib turi joyarda ish yuritadi Mazk\r korxona mustakil bulmaydi, bosh fnrmainpg bir kismi xisoblanadi. Ish kulami xud ud iy jixatdan ksnga ygan sharoitda firma buliimalari tashkil etiladi. Ayniksa, bu xalkaro
firmalarga xos bulib, ular turli mamlakatlarda uz bulinmalarini ochadilar.
Bozor iktisodiyotiga utilayotgaida yukorida aytilgan korxonalar xususiylashtirish asosida gashkil toiadi. Ammo ulardan tashkari totalitar tizimga xos korxonalar - davlat korxonasi, jamoa "ljaligi, tomorka xujaligi kabilar saklanadi, birok ular xam bozor munosabatiga tortiladi. Korxonalar kaysi turga mansub bulmasinlar, mustakil shsgisodiy subyekt xisoblanadi, lekin ular Gozor orkal! bir-biri bilan doimiy alokada buladi.
Investitsion siyosat tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan davlatning muvozanatli tarkibiy siyosati bozor muvozanatini ta'minlashga katta ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Inflyatsiyaga qarshi strategiyaning muhim vazifalaridan biri inflyatsiya kutishlariga qarshi kurashish va mos usullar bilan amalga oshirishdir. Ushbu sohada muvaffaqiyatga erishishning muhim sharti narxlarning tabiiy pasayishiga yoki hech bo'lmaganda ularning o'sishini sekinlashtirishga olib keladigan bozor tizimini har tomonlama mustahkamlash bo'lishi mumkin.

Hukumat va markaziy bank harakatlarining yana bir yo'nalishi narxlarning o'zgarishini oldindan aytib bo'lmaydigan inflyatsiyani bosqichma-bosqich yo'q qilish bilan bog'liq.

2. Narxlarni tartibga solish.
Narxlarni tartibga solish milliy iqtisodiyotdagi muhim davlat sektori, nomukammal bozor tuzilmalarining mavjudligi, ayniqsa monopol va oligopolistik xususiyatga ega, pul bozorida davlat monopoliyasining ustunligi, tashqi iqtisodiy siyosat doirasida eksport va import narxlarini nazorat qilish zaruriyati bilan bog'liq.
Jamiyat sektori va davlatning iqtisodiy siyosati bozor narxlarining shakllanish jarayoniga bevosita va bilvosita ta'sir ko'rsatuvchi bozor kuchlarining ta'sir doirasiga kirib, ularni tartibga soluvchi kuchli davlat mexanizmini shakllantiradi.
Shu bilan birga, davlat jamoat va davlat ehtiyojlari uchun turli xil ishlarni amalga oshirish uchun mahsulotlarni eng katta xaridor va buyurtmachining shaxsida ishlaydi. Bu sotib olinadigan mahsulotlar narxini va bajarilgan ish turlarini sezilarli darajada belgilaydi. Davlat, shuningdek, aholi uchun juda muhim bo'lgan tovarlar narxlari ustidan to'g'ridan-to'g'ri nazorat o'rnatadi.
Narxlarni shakllantirish jarayonida tashqi iqtisodiy aloqalarni davlat tomonidan tartibga solish katta ahamiyatga ega. Xususan, davlat milliy valyutaning chet el valyutasiga nisbatini o'zgartirib, mahalliy va xorijiy mahsulotlar narxining nisbatan ko'tarilishiga yoki pasayishiga, va shu bilan mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun eksport va ishlab chiqarish imkoniyatlarining qisqarishiga yoki kengayishiga erishmoqda.

Nihoyat, ko'proq yoki kamroq raqobat muhitini yaratish va ishlab chiqaruvchilarning bozorda fikr yuritishiga yo'l qo'ymaslik maqsadida, davlat adolatsiz narxlarga qarshi kurashda monopoliyaga qarshi qonunchilikka amal qiladi.

3. Kapital to'plash va investitsiyalarni tartibga solish.
Sarmoyalarni to'plash va investitsiya faoliyati sohasidagi davlat tomonidan tartibga solish kapitalning talab qilinadigan miqdorini ta'minlashga, jamg'arma fondlaridan maqsadli foydalanishga, tezkor amortizatsiya siyosatini olib borishga, xorijiy kapitalni jalb qilishga va jamg'armalarning jozibadorligi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan.
Davlat korxonalari - mulki davlatiiki bulgan va ishlab chikarnlgan maxsulotlari kat’iy davlat tomonidan belgilagan baxolarda sotiladigan, davlat tomonidan pul bilan ta’minlab turiladigan korxonalar kiradi. Bozor iktisodiyotida davlat tadbirkorligi mavjud bulganidan davlat korxonalari xam mavjuddir. Bu korxonalar markaziy va maxalliy xokimiyatga karashli buladi.Ular birgalikda ishlab chikarishning davlat sektorini tashknl etadilar va ijtnmoiy ishlab chikarishning eng muxim va mas’uliyatli vazifalarinn bajaradilar (mudofaa, aloka, transport, milliy boyliklarning sarflanishi bilan boglik tarmok va boshka soxalar).
Aralash kompannyalar - ular aksionerlnk jamiyatlari va majburnyatlari cheklangan shirkatlar shaklida tashknl kilinib, aksiyalari davlatga va xususpy omonatchnlaoga taalukli buladi. Aralash kompannyalar gegishli konunlar va uz IIi.jOMjj.ipii diirasida faoliyag kursatadilar. Aralash kompaiiyalarning xujalkk faoliyatn soxibkorlpk va tijorat asosida amalga oshiriladi. Aralash kompaniyalarning dazlat korxonalariga nnsbatan ustunligi shundaki, ular kuprok xujalik mustakilligiga ega.
Totalitar-rejali shsgisodiyotdan bozor iktisodnyotiga utish davrida korxonalarnnng erkinlign cheklangan buladi. Korxonalar garchi davlatnnki bulmasada, davlat nazoratida buladi. Ulardan ayrimlari faoliyat turinn tanlashda erkin bulmaydilar va davlat belgilagan faoliyat turn bilan mashgul buladnlar. Pekin >lar xam, asta-sekin bozor sshokalariga torshladilar. Bunday korxonalarda ishlab chikarish ikki yoklama tuye oladi: bnrinchidan, korxona davlat buyurtmasi-topshirigi bilan ishlaydi; ikkinchidai, buyurtma xajmi knekarib. maxsulotnnpg bir knemi bozorda erkii .iruda coTiiHi uchun yaratiladn. Bu xolda korxonaning davlat buyurtmasiga va erkin jopra ishlashya yeaklanib turadi. Masalan, Uzbekistonda yetshitirilayopan paxta, d^n -xsulogl:.’ niipg asosiy kiyemn davlat buyurtmasiga kura, kolgaii Zrkpi i^^xda :pl1:sh.;ni olish mumkin. Utish davrida erkiilik darajaspga karab uch topfa korxona I , -. yu buladi:
davlat buyurtmasn saklangan korxona;
xam buyurtma, xam bozorga ishlovchi korxona;
akat bozorga ishlovchi korxona.
Korxonalariing uchinchi turi mustakil xisoblanadi. Bu xildagi korxonalarni biz bozor sodiyoti sharoitiga mos fnrmalar deb atashimiz mumkin. Firmalar nsh kulamiga ab-kichnk, urta va yirnk biziyesga ajratnladn. Buning uchun mezon kilib, fmalardagi shplovchilar soni, ishlab chikarish va savdo-sotik xajmi kabul kplipgan. Masalan, aynan ishlovchilar soniga asosan firmalarni 5 toifaga bulish mumkin:
•. 1 uTa kpchik (mpkrofirma) - shplovchilar soni 10 kishidai oshmapdigan
2 Juda kichik (minifirmalar) - shplovchilar soni 20 kishidan oshmaydigan.
3 Kichik korxona (firmalar) - shplovchilar soni 99 kishidan oshmaydigan.
4 Urta firma (korxonalar) - shplovchilar soni 500 kishidan oshmaydigan.
5 Iirik korxona (kasta firmalar) - shplovchilar sopi 500 kishidan ortik.
Xar bip korxona boshka korxonalardai avvalo ishlab chikargan maxsulot i, shunipgdek, ishlab chikarish tavsifi va mikyosi, joylashishi, xalk xujaligining boshka tarmoklari bilan alokasi va boshka kursatkichlari bilan fark kiladi.
Korxonalarning xilma-xil tashkiliy - xukukiy shakllari xam mavjud. Korxonalarning jamiyatlar, shirkatlar, ishlab chikarish kooperativlari, jamoa , va birlashma kurinishlari, tulik xujalik yuritish xukukiga ega bulgan va ega bulmagan shakllari mavjud. Bulardan eng oddiysi xususiy firmalardir.
Xususiy firma - ayrim shaxslarga yoki oilalarga karashli bulgan, kugshncha kichik biznes soxasida faoliyat yuritadigan korxonalar bulib, individual xususiy mulk xisoblanadi. Bunday korxonalar asosan kishlok xujaligida keng ish yuritadilar.
Mas’uliyati cheklanmagai firma - odatda jamoa mulki bulgan korxona. Uzpyanig mol-mulkiga ega bulgan korxona. Uning mol-mulkiga sherikchilik yuli b,;lap egalik kilinadi. Uning faoliyati uchun barcha mulk egalari javobgar buladilar. Xozirda kichik biznes soxasida keng tarkalgan.
Mas’uliyati cheklangai firma - jamoa korxonasi, lekin mol-mulki uni ta’sis etuvchilarning xissa mablagi xisobidan shakllanadi. Uz faoliyati uchun javobgarligi yigilgan pay (xissa)lar doirasida cheklanadi. Daromad Ustav kapitalidagi pay (xissa) ga karab taksimlanadi. Bularning aloxida yirik shakllariga - aksionerlik jamiyatlari kiradi.
Aksionerlik jamiyatlari yoki korporatsiyalar - aksiyadorlarning uyushmasi bulib, uning a’zolari biznes ishi yulida jamiyatga birlashadilar. Jamiyatga kuyilgan kapntalga karab maxsus kimmatbaxo kogoz - aksiya chikaradilar. Aksiyaii sotib olganlar aksiyadorlarga aylanadilar va foydadan uz xissasini - divident olib turadilar. Aksioner jamiyatlarning ochik yoki yoiik turlari mavjud. Yopik jamiyat aksiyalari faka g ma’lum gurux, kishilarga, masalan, korxona ishchi-xizmatchilarga tarkatiladi.
Ochik jamiyat paydo bulganda uning aksiyasi xoxlovchilarga sotilishi mumkin. Iktisodiy tabiati, tashkil kilinishi usuli va faoliyati buyicha aksionerlik jamiyatlari zamonaviy soxibkorlik shakli xisoblanadi va uni boshka kuriiishdagi korxonalardan kuyidagi xususiyatlar bilan ajratish mumkin:
Ma’lum maksadlar uchun shirkatchilikning maxsus shakli sifatida tashkil kilinadi.
Aksionerlar tomonidan tuzilgan va shirkatning maksadiii amalga oshirishga karatilgan mol-mulkning mavjudligi.
?. Asosiy sarmoyaning anik mikdoridagi pay (aksiya)larga teng bulinishi.
Xar bir aksionerning uz xissasi buyicha majburiyatining cheklanganligi.
Aksiyani kaytarish xarakteriga ega emasligi.
. Kimmatli kogozlar bozorn mavjud bulgaida aksiyalarii sotish va sotib olpshiipg ' chmkanligi.
Axoli keng katlamiiing aksionerlik jamiyatida katiashish imkoniyati.
Jkorida kursatib utilgan xolatlar aksionerlik jamiyatining boshka jamoa chpbkorligining shakllaridan afzalliklarini ifodalaydi.
li firmalar va jamiyatlarning kanday tashkil kilish, rasmiylashtirish va shu kabi ^rning tashkiliy - xukukiy tomonlarini kurib chikaylik.
Aksiyadorlik jamiyatlari, korxonalar va boshka xujalik yurituvchi Zyektlarni ruyxatdan utkazish uchun yukori xokimiyat organlariga kuyidagi xujjatlar im etiladi:
-.umumiy yigilish bayoni; ruyxatdan utkazilishini surab yozilgai xat;
- tasischilar bilan shartnoma;
- Nizom


2 Korxonalarning tashkiliy – iqtisodiy asoslari.


Bozor iktisodnyotidash korxona, u kaiday bulishidan kat’iy - nazar, asosiy tovar ishlab chikaruvchidir. Tadbirkorlik korxonadan boshlanadi. Korxona nima bilan shugullanmasin, kanday mulkka oid bulmasin, baribir bozor uchun ishlaydi, unga tovarlar va xizmatlar yetkazib beradi, uning tirikligi bozor bilan: bozorda xam sotuvchi, xam xaridor sifatida katnashadi. Korxona bozorga uz tovarini chtkaradi, u yerda ishlab chikarishga kerakli resurslarni sotib oladi. Shu sababli korxona bozor bilan muntazam alokada buladi, ammo boshkalardan achoxidalashgan xujalik yurituvchi subyekt sifatida maydonga chikadi. Korxonaning manna shu makomi uning iktisodiy erkin bulishi, musgakil ish tutishini bildiradi. Shuningdek:
Korxona iktisodiy erkin va mexnat taksimotida uz urniga ega buladi, maxsus vazifalarni Zijaradi, uzi tanlagan aloxida faoliyat turi bilan shugullanadi.
Korxona mulkchilikning muayan obyekti bulib, uning kulidagi resurslar va yaratilgan machsuloglar biror mulk shakliga taaluklidir, yaxni korxonadagi boylik uning ep-xn tomonidan
stakil tasarruf etnladi.
Korxona jamoasining guruxiy - koriorativ manfaatlari borki, uipng ishchi- '.nzmatchilari shu manfaag yulida birlashib, mustakil ish bilan shugullanadilar. Korxona nnlab chikaruvchilar jamoasini tashkil etadi. Bu jamoa a’zolarini birlashtiruvchn kuch larning iktisodiy manfaati bulib manfaat fakat korxona doirasidagina va korxona
cheyorida ishlangandagina yuzaga chikadi. Korxona jamoasi uch toifa kishilardan tashkil toiadi: A. Korxona egalari (mulkdorlar);
B. Menedjerlar (boshkaruvchilar);
S. Yollanma ishchilar.
Ular gurlicha mulkiy mavkega ega. Korxona egalari - mulkdorlardan bulib, ular korxonadagi yuddny resurslar, yaratilgan mablaglar va pul mablaglarining egasidir. Pekin korxona turnga .:lgao, mulkdorlar tarkibi turlicha buladi. Ularga korxona egasi, tadbnrkorlardan chashgari larning sheriklari bulgan menejerlar, oddiy ishchi - xizmatchnlar xam kiradi. > l ar kord >ia «shi.^a nafakat kapital mablagi, mexnati, tadbirkorlik iste’dodi va boshkarish maxorachp bllan .a:nash].b, oliaP'N foyda xam mulk egasiga, xam mexnat axliga tega,chn- Kshchp - xn ;matchdlar -J... a.pan xodim sifatida ish xaki oladilar. Aloxida olib Karaganda, kapital egasi, ishchi kuchi _c.i va tadbirkorlik kobiliyati egasi (menejer) manfaatlari individual xususiydpr. Ammo ... r uzaro birlashib, jamoaniig umumiy koriorativ manfaatlari ga aylanadi. Koriorativ '.shfaashing omnli daromad xisoblanadi. Korxona yaxshi ishlasa foyda oshadi, ish xaki kupayadi. \ks xolda zarar kurilib, ishchilar ishsiz koladi. Korporatnv manfaat yuzaga chnkkan drxonalarda «Firma meniki» degan xissiyot paydo buladi. Korxonada mexnat iitizomini d. zish, mulkka zarar yetkazish, uni ugirlash, korxona obrusini tukish kabilar yuz beradi. Chuiki char bir korxona xodimi uz mulkidan, ishchi kuchidan, kobiliyatidan foyda kuradi.
Korxona foydasidan olinadigan solik va tulovlar jamiyatning yoki boshka subxektlariiig '.:aifaachlariga xizmat kilishi mumkin.
Korxonalariing tashkiliy-ikgasodiy shakllariga, xususiy korxonalar, ma’sulpmti chekangan va
Cheklanmagan firmalar, aralash firmalar (kommaidntlar), davlat korxonalari konsorsium konsern firmalar shaxobchasi (filiali) va boshkalar misol buladi.
Aralash firmalar - kommandit firmalari deb xam yuritiladi. Bular bir kedga xukukly a xpiy shaxslarning uzaro xujalik faoliyatshsh yurntish maksachida birlashuvpdai paydo bulish s . la. Ularshshg kapitali pay guilash yu-li bilan tashkil toiadi. Shirkatga pul kuyganlar alditlar deb ataladi. Aralash firmalar milliy va xorijiy kapitalga tayangai korxonalardir. U _i apitati xissadorlnk koidasiga bxshoan tashkil toiadi, foydasi 1iunga karab taksimlapadi.
konsorsium - korxonalarnshchg vakgaicha tashkil etilgan birlashmasi bulib, uning ishtirbkchilari \ stakilligini saklab koladi, ammo muayyan maksad yulida birlashadilar. Odatda konsorsium »: . ni ishlar yuzasidan tuzilib unga davlat, banklar, moliya-invespshiya komnaniyalari, yirnk se llar. xar-xil pul fonda tashkilotlari uyushadi. U kachta pul talab kiladigan ishlarpi bajaradi.
Kshnsern - korxonalariing shuiday birlashmasiki, u ishlab chikarish, investitsiya, iolpya, .. va gashen ikgisodchy alokalar soxasnda bnrgalnkda ish yuoltishnn kuzlaydn. 1Sildd,l -up tsh .: doirasida yoki tarmoklpraro (konglomerat) birlashmalar shaklpdabulzdi
Firmaar shaxobchasi (fshshachi) - yirik firmacharyaipg tarkibiy kismi buib turi joyarda ish yuritadi Mazk\r korxona mustakil bulmaydi, bosh fnrmainpg bir kismi xisoblanadi. Ish kulami xud ud iy jixatdan ksnga ygan sharoitda firma buliimalari tashkil etiladi. Ayniksa, bu xalkaro
firmalarga xos bulib, ular turli mamlakatlarda uz bulinmalarini ochadilar.
Bozor iktisodiyotiga utilayotgaida yukorida aytilgan korxonalar xususiylashtirish asosida gashkil toiadi. Ammo ulardan tashkari totalitar tizimga xos korxonalar - davlat korxonasi, jamoa "ljaligi, tomorka xujaligi kabilar saklanadi, birok ular xam bozor munosabatiga tortiladi. Korxonalar kaysi turga mansub bulmasinlar, mustakil shsgisodiy subyekt xisoblanadi, lekin ular Gozor orkal! bir-biri bilan doimiy alokada buladi.
Davlat investitsiyalarni to'g'ridan-to'g'ri oshirish yoki kamaytirish orqali investitsiya siyosatini faollashtirish yoki cheklash orqali davlat shu orqali mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatga, umuman milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga ta'sir qiladi. Davlat sektorida investitsiya faolligining kuchayishi nafaqat davlat sektorida, balki xususiy sektorda, milliy iqtisodiyotning barcha sohalarida investitsiya tovarlari va ishchi kuchiga talabni keltirib chiqaradi. Davlat investitsiyalari mamlakatda iqtisodiy faoliyatni jonlantirish uchun dastlabki turtki sifatida qaralishi kerak.
Investitsion faoliyatni rag'batlantirish va xorijiy kapitalni jalb qilish.
Davlat milliy iqtisodiyotning nodavlat sektori iqtisodiy, birinchi navbatda investitsiya faoliyatini faollashtirish yoki cheklash uchun muhim moliyaviy-iqtisodiy vositalarga ega. Shu maqsadda u kapital qo'yilmalar uchun eng maqbul rejim yaratadi, kapital qo'yilmalarni moliyalashtirishga yo'naltirilgan foydadan soliqlarni kamaytiradi, yirik kapital qo'yilmalarning moliyaviy va huquqiy kafolati sifatida ishtirok etadi, er uchastkalarini sotib oladi va boshqa rag'batlantirish choralarini amalga oshiradi.
4. Mehnat munosabatlarini tartibga solish.
Mehnat munosabatlari sohasi, shubhasiz, iqtisodiy tizimda eng muhim hisoblanadi. Bu jamiyatning hayotiy faoliyatini, shaxsning o'zini namoyon qilish va o'zini o'zi anglash imkoniyatlarini belgilaydi. Shu munosabat bilan munosabatlarning ushbu sohasidagi davlatning roli asosli va ulkan.
Mehnat munosabatlarini tartibga solish ishchi kuchining normal o'sishi uchun sharoitlarni ta'minlashga, uni mamlakatning texnik va iqtisodiy rivojlanish darajasiga muvofiq tayyorlashga, jamiyatdagi ijtimoiy tanglikni bartaraf etishga va ishchilar (kasaba uyushmalari) va ish beruvchilar (sanoatchilar va tadbirkorlar ittifoqlari) o'rtasida umumiy bitimlar tuzishga yordam beradi. Mehnat munosabatlari sohasidagi davlatning tartibga solish roli, u ish beruvchilarning o'zboshimchaliklariga qarshi ish haqi, xavfsizlik va himoya sohasida ishlaydigan odamlarning huquqlarining kafolati sifatida xizmat qilishi bilan belgilanadi.
Davlat mehnat birjalarini tashkil etish orqali ish qidiruvchilarga ham, ish beruvchilarga ham zarur ma'lumotlarni taqdim etish orqali mehnat bozorida talab va taklifning umumiy va tarkibiy muvozanatini yaxshilashga hissa qo'shadi.
Yollash bo'yicha mehnat munosabatlarini tartibga solish bilan, davlat, shu bilan birga, erkin mehnat deb ataladigan (shaxsiy, oilaviy, jamoaviy) mehnatni tobora ko'proq rag'batlantirmoqda, bu esa mehnat munosabatlaridagi keskinlik darajasi va ko'lamini sezilarli darajada kamaytiradigan va mehnat va kapitalning o'zaro ta'sirini tartibga soluvchi organ sifatida davlat rolini osonlashtiradi. ...

Davlat xalqaro mehnat migratsiyasini tartibga solishda muhim va monopol mavqega ega.

Biz past malakali ishchi kuchining turli xil ishlarni bajarishga jalb qilishi, mahalliy aholi rad etadigan ishlarni va ular ko'chib o'tgan mamlakatda o'qitish uchun na mablag 'va na vaqtni talab qilmaydigan yuqori malakali mutaxassislar haqida bormoqda.

5. Ijtimoiy tartibga solish.

Milliy iqtisodiyotni rivojlantirish muammolarini inobatga olgan holda, iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar bir-biriga chambarchas bog'liqligini ta'kidlash kerak.
Istisnosiz jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi va barcha ijtimoiy munosabatlarning tashuvchisi bo'lib, inson uni fiziologik va jismoniy, ma'rifiy va madaniy, ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan ko'paytirishga yo'naltirilgan ijtimoiy-iqtisodiy tizimning yadrosiga aylanadi.

Xuddi shunday, ijtimoiy sohadagi tartibga solish mamlakatda nisbiy ijtimoiy adolat va tenglikni ta'minlashga, odamlarning farovonligini oshirishga, tadbirkorlik va mehnat faoliyatini qo'llab-quvvatlash vositasi sifatida daromadlarni tabaqalashtirishning zarur darajasini ushlab turishga qaratilgan.

Daromadlarni tartibga solish.
Iqtisodiyotni tahlil qilish ustuvorligidan kelib chiqqan holda, birinchi navbatda, iqtisodiy faoliyatning bevosita ishtirokchilarining daromadlarini tartibga solish to'g'risida o'ylash kerak.
Gap shundaki, ichki bozorni o'zini o'zi boshqarish va daromadlarni taqsimlash mexanizmlarini ijtimoiy qoniqarli deb bo'lmaydi.
Jamiyatda daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash tizimini tuzatish uchun davlat aralashuvi talab qilinadi. Shu bilan birga, daromadlarni, yollash, bandlik munosabatlarini tartibga solish nafaqat iqtisodiy faoliyat sohasi, balki jamiyatning ijtimoiy holatining xususiyatlari bilan bog'liqligini anglash muhimdir.

Davlat o'z oldiga qo'ygan vazifalaridan kelib chiqib, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy barqarorlikni, milliy iqtisodiyotning muvaffaqiyatli o'sishini ta'minlaydigan tegishli daromad siyosatini yuritmoqda.

Ijtimoiy soha rivojlanishini tartibga solish.
Agar biz faqat ijtimoiy sohaga to'xtaladigan bo'lsak, unda birinchi navbatda umumta'lim va kasb-hunar ta'limi, ma'naviy va madaniy ta'lim, kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini xalq xo'jaligidagi tarkibiy o'zgarishlarning paydo bo'ladigan tendentsiyalariga yo'naltirilgan, bandlik va sharoit yaratishni ta'minlaydigan inson omilining ko'payishi kiradi. kelajakdagi jamiyatda ishchilarning yangi avlodini ko'paytirish uchun.
Ijtimoiy sohani rivojlantirish uchun katta moliyaviy resurslar, mustaqil faoliyat ob'ektlari, infratuzilma, kadrlar va ularni sifatli qayta ishlab chiqarish talab etiladi. Bunday holda, xususiy tadbirkorlik juda kam qiziqish uyg'otadi, garchi uning ishtiroki juda mumkin. Ijtimoiy sohani saqlash va rivojlantirishning asosiy og'irligi davlat byudjeti va byudjetdan tashqari fondlarga tushadi.
6. Tsiklga qarshi tartibga solish.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda yuqorida qayd etilgan tartibga solishning ko'plab jihatlariga tegishli bo'lgan tsiklik tsiklik tartibga solish muhim o'rin tutadi.
Qarama-qarshi tartibga solishning mohiyati iqtisodiyotni haddan tashqari qizib ketishining oldini olish va ijtimoiy ishlab chiqarishning keskin va chuqur tushishiga, hatto og'ir inqiroz va uzoq davom etadigan depressiyaning oldini olish uchun barcha choralarni o'z vaqtida ko'rishdir. davlat byudjeti solig'i ijtimoiy

Shunday qilib, yuqorida aytilganlarning barchasidan quyidagi xulosalar chiqarish mumkin:

Bozor sharoitida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish bu mavjud ijtimoiy-iqtisodiy tizimni o'zgaruvchan iqtisodiy sharoitlarga moslashtirish maqsadida vakolatli davlat idoralari tomonidan amalga oshiriladigan qonunchilik, ijro etuvchi va tartibga soluvchi tadbirlar tizimidir.

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda umumiy va aniq maqsadlarni qayd etish mumkin.

Umumiy maqsadlar qatorida iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikka erishish, milliy raqobatdosh ustunliklarni, iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash, bozor mexanizmini turli vaziyatlarga moslashtirish ustuvorlik hisoblanadi.

Maxsus maqsadlar davlat tomonidan tartibga solish ob'ektlari bo'yicha farq qiladi, ammo ular doimo davlat va xususiy manfaatlarni bog'lash zaruriyatidan kelib chiqadi.Qishloq xojaligi korxonalari faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish va qollab-quvvatlash zarurati davlatning oldiga bir qator vazifalarni qoyadi. Davlatning qishloq xojaligi korxonalari qollab-quvvatlash boyicha asosiy vazifalari sifatida quyidagilar belgilangan:

ishlab chiqarish va ijtimoiy-maishiy ahamiyatga molik obyektlari bolmagan hududda fermer xojaliklari tashkil etilganida uni birlamchi obodonlashtirish (yollar, elektr uzatish, va aloqa liniyalari qurish, suv bilan ta’minlash, gazlashtirish, telefonlashtirish, radiolashtirish, yer tuzish, yerlarni melioratsiyalash; ularga ishlab chiqarish obyektlari va turar joylarni barpo etishda yordam korsatish;

kerakli mol-mulk va ishlab chiqarish vositalarini birjalarda, yarmarkalarda, bozorlarda yuridik va jismoniy shaxslardan olishda komaklashish; navli urug va qishloq xojalik ekinlarining kochat materiallarini, organik va mineral ogitlarni, qishloq xojalik ekinlarini zararkunandalar va kasalliklardan himoya qilish vositalarini yetkazib berish yuzasidan davlat tegishli agrotexnik xizmat korsatish tizimlari orqali texnikaviy xizmat korsatish; qishloq xojaligi texnikasi, asbob-uskunalari va ashyo-anjomlarini lizing asosida olishda komaklashish; chorva mollar va parrandalar boqish uchun shartnoma asosida aralash ozuqa ajratish, yosh chorva mollar va parrandalar, zotdor qoramollar olishda komaklashish;

Axborot-maslahat ta’minoti vazifasi - axborot ta’minoti tizimidan teng sharoitlarda, tosiqlarsiz foydalanish imkoniyatini yaratish, ular uchun iqtisodiy muammolarning samarali yechimini topish, xomashyo va resurslar ta’minoti, ilgor texnika va texnologiyalarni qollash yuzasidan maslahatlar berishni nazarda tutadi. Tashqi iqtisodiy faoliyatni muqobillashtirish vazifasi – xalqaro bozorlarda qishloq xojaligi korxonalari manfaatlarini himoyalash, imtiyozli bojxona ta’riflari va soliqlar orqali eksport uchun qulay iqtisodiy muhit hosil qilish tadbirlaridan iborat.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning qishloq xojaligi korxonalari qollab-quvvatlashdagi vazifalaridan biri ularning boshqa xojalik yuritish subyektlari bilan teng sharoitlarida faoliyat yuritishini ta’minlovchi huquqiy-me’yoriy asoslarni yaratishdir. Bu qishloq fuqarolarining tadbirkorlik faoliyatida erkin ishtirok etishiga shart-sharoitlar yaratish va bundan ularning manfaatdorligini oshirishni, ularning qonuniy huquqlari va manfaatlarini muhofaza qilishni hamda tadbirkorlik faoliyati erkinligini kafolatlash choralarini nazarda tutadi. Davlat qishloq xojaligi korxonalari mahsulotlariga barqaror talab va taklifning shaklla
nishini qollab-quvvatlaydi. Qishloq xojaligi mahsulotlariga barqaror talabni shakllantirish uchun aholining daromadlarini ostirish va qayta taqsimlash, iste’mol uchun zarur bolgan ba’zi mahsulotlarning baholarini tartibga solish kabi tadbirlar qollaniladi. Davlat iste’mol uchun zarur bolgan hamda startegik ahamiyatga ega bir qator mahsulotlarga davlat buyurtmalarini shakllantirish orqali ham ularning mahsulotlariga barqaror talabni yuzaga keltirishga hissa qoshadi. Davlatning yana bir muhim vazifasi qishloq xojaligi korxonalari samarali faoliyat yuritishga yetaklovchi soglom raqobat muhitini shakllantirishdir. Buning uchun qishloq xojaligi mahsluotlari bozorining ochiqligini hamda adolatli raqobat muhitini yaratish, nosoglom raqobat va monopoliyaga qarshi kurashning samarali vositalarini qollash choralari amalga oshiriladi.
Davlat qishloq xojaligi korxonalarining jahon qishloq xojaligi va oziq-ovqat bozorlarida teng huquqli subyekt sifatida qatnashishi uchun qulay shart-sharoitlarni yaratib bermogi lozim. Buning uchun davlat: - ularining eksportga yonaltirilgan raqobatbardosh mahsulotlar yetishtirishga ragbatini oshirish; - mahalliy bozorlarda qishloq xojaligi korxonalarini tashqi eksportyorlar raqobatidan yetarlilik darajasida himoyalash (protektsionizm) vositalarini ishga soladi.
Bozor iqtisodiyotiga otish davrida davlatning eng muhim vazifalaridan biri qishloq xojaligi korxonalariga xizmat korsatuvchi ishlab chiqarish hamda ijtimoiy infratuzilmalarni barpo etishga komaklashishdir. Bu vazifani amalga oshirish dehqon va fermer xojaliklariga moddiy-texnik resurslar yetkazib beruvchi, mahsulotlarni saqlash, tashish, qayta ishlash va sotishga komaklashuvchi xizmat korsatuvchi korxonalar tarmogini yaratish, bank, moliya va qimmatli qogozlar bozori, fond birjalari va yaramarkalar, axborot maslahat markazlari hamda ular manfaatlarini himoya qiluvchi uyushmalar, fondlarni tashkil etish va rivojlantirishni nazarda tutadi. Davlatning qishloq xojaligi korxonalarini rivojlantirishni tartibga solish va qollab-quvvatlash borasidagi vazifalari ma’lum bir tamoyillarga tayanib amalga oshiriladi. Bu tamoyillarni quyidagi tavsiflash mumkin: - qishloq xojaligini rivojlantirish va aholini oziq-ovqat bilan ta’minlashda uning tutgan orni va ahamiyatini ilmiy tushunish; - zarurat va yetarlilik darajasidagi protektsionizm siyosati; - maqsadli-dasturiy tartibga solish; - davlat homiyligining doimiy kafolatlanishi; - qollab-quvvatlash tadbirlarining tabaqalangan holda qollanilishi; - davlat aralashuvining ragbatlantiruvchi yonalishga egaligi; - davlat aralashuvining ijtimoiy yonaltirilganligi.
Davlatning qishloq xojaligi korxonalarini rivojlantirishni tartibga solish va qollab-quvvatlash sohasidagi faoliyati ma’lum bir shakllar hamda usullar asosida olib boriladi. Davlat qishloq xojaligi korxonalari faoliyatiga ma’muriy, iqtisodiy yoki institutsional usullar yordamida bevosita yoki bilvosita ta’sir etadi (34-chizma). Davlat real hokimiyati kuchidan foydalangan hamda qishloq xojaligi korxonalari faoliyatini ma’muriy usullar yordamida tartibga solsa, iqtisodiy yoki institutsional usullar yordamida ularni qollab-quvvatlash choralarini amalga oshiradi. Erkin bozor munosabatlari rivojlanib borayotgan hozirgi sharoitda davlatning ma’muriy usullar yordamida tartibga solish darajasi kamayib boradi. Ammo uning ahamiyati saqlanib qoladi. Chunki, xususiy mulk va tadbirkorlik erkinligi daxlsizligini himoyalash monopoliyani cheklash, qonun ustivorligini ta’minlash, ekologik muvozanatni saqlab turish kabi muhim tadbirlarni faqatgina kuchli davlat hokimiyati va ma’muriy usullar orqaligini ta’minlash mumkin. Shu bilan birga iqtisodiy va institutsional usullar orqali qishloq xojaligi korxonalarini qollab-quvvatlash koproq ahamiyat kasb etib boraveradi. Chunki, ular ichki xojalik faoliyati hamda xojalik qarorlari qabul qilish erkinligini cheklamaydi. Aksincha, tadbirkorlik va tanlov erkinligi, shaxsiy manfaatdorlik va soglom raqobat muhitida xojaliklarning samaradorligini yuksaltirishda davlatning rag`batlantiruvchi
rolini yuzaga chiqaradi.
Davlat qishloq xojaligi korxonalari faoliyatini respublikada amalda bolgan qonunchilik doirasida tartibga solib turadi. Bu birinchi navbatda xo`jaliklarni tashkil etish va faoliyat yuritishi qoidalarini belgilash, ularda yerdan foydalanish, mehnat, mol-mulk va boshqa munosabatlarni tartibga solish hamda buxgalteriya, soliq va statistik hisobotlarni yuritish tartiblarini joriy etishni nazarda tutadi.

Rejalashtirish bozor bilan umuman mos kelmaydi, deb hisoblagan bozor munosabatlari tarafdorlari ham bugungi kunda o’zlarining avvalgi fikrlarida qattiq turmayaptilar. Vaqt va hayotning o’zi, xususan, ko’plab xorijiy kompaniya, firma va korxonalar tajribalari rejalashtirish va bashorat qilishning muhim ahamiyat kasb etishini tasdiqlaydilar.

Masalan, Rossiyada islohotlar boshida qabul qilingan «tadbirkorlar Rossiyani qutqaradilar» shiori garchi nafaqat Rossiya, balki barcha sobiq ittifoq mamlakatlarining barchasida ham biznes va tadbirkorlik sohasi iqtisodiyotning ustivor yo’nalishiga aylangan bo’lsada, yumshoq qilib aytganda o’z tasdig’ini topdi. 

Gap shundaki korxona bu nafaqat bozor sub’ektidir, u shu bilan bir paytda davlat tizimining elementi ham hisoblanadi. U davlat boshqaruv tizimi va siyosatidan to’liq mustaqil bo’la olmaydi.

Markazlashgan iqtisodiyotga asoslangan mamlakatlarda bozor munosabatlarni erkinlashtirish yo’nalishida amalga oshirilgan islohotlar ishlab chiqarish jarayonini chetlab o’tib, shu bilan bir paytda mulkchilik shaklidan qatiy nazar korxonalarda mehnat motivatsiyasi va rejalashtirish tizimini sezilarli ravishda o’zgartirib yubordi. 
Sobiq SSSR iqtisodiyoti o’z mohiyatiga ko’ra bozor iqtisodiyoti bo’lib qolavergan bo’lsada, uning boshqaruv va rejalashtirish tizimi kapitalistik bozor iqtisodiyotidan tubdan farq qilgan. 
Eski tizim sharoitlarida korxona va uning rahbariyati ishining sifatini o’lchami sifatida avvalo ishlab chiqarish hajmini bajarish bo’yicha reja ko’rsatkichlari
xizmat qilgan. Agar korxona rejani yuz foiz bajargan bo’lsa bu «yaxshi», 101% va undan ortiq bajarilsa «a’lo» baholangan. 
Ko’plab korxonalarda «rejani bajarish jamoaning qarzi, oshirib bajarish esa uning sharafi» 
degan shiorlar osig’liq turishi bejiz emas edi. 
Natijada korxonada rejalashtirishning asosiy vazifasi rejani bajarish va
oshirib bajarishga qaratilgan bo’lib, bu narsa qaysi yo’llar bilan, nimalar evaziga erishilishi unchalik ahamiyat kasb etmagan. Bu esa, o’z navbatida, ko’plab korxonalar rahbariyatini quyidagi yo’nalishlardan birida harakat qilishga
undaganyuqori turuvchi boshqaruv organidan bajarish oson bo’lgan topshiriqlar olishga intilish; 
olingan topshiriqlar iqtisodiy va ijtimoiy zarar keltirsada, har qanday narx evaziga bajarish. 
Ushbu nozik jihatlarni bir chetga qo’yib turamiz, chunki hozir boshqa payt, boshqa xo’jalik tizimi. Menejment sohasi mutaxassislarining ta’kidlashicha,
butun rejalashtirish va boshqaruv tizimi xodimlarning ish sifati va samaradorligini oshirishdan manfaatdorligiga yo’naltirilishi lozim bo’lib, bu firma rivojlanishining muhim sharti hisoblanad Biroq bu xuddi boshqa muvaffaqitlar kabi o’zidano’zi kelmaydi. Buning uchunresurslar asoslaridan tashqari
mohir tashkilotchilik, ilmiy asoslangan rejalashtirishva boshqaruvni talab
qilinadi. Ayniqsa kishilarning ishlab chiqarish mehnatidan moddiy 
manfaatdorligi muhim ahamiyat kasb etib, bugungi kunda buni mehnat hayotining sifati deb nomlanadi. 
Masalan, Janubiy Koreyaning «DEU» transmilliy firmasi rahbari Kim U Jung ta’kidlashicha: 
«biznesda odam boshqa hech qaerda bo’lmagan ahamiyatga ega. Inson – hamma narsadan yuqori. U buyuk kuchdir. SHu sababli kompaniyalar 
tobora ko’proq kadrlar bilan bog’liq masalalarga e’tibor qaratmoqdalar. CHunki umuman olganda odamlar ishlaydilar. Firmaning 
gullabyashnashi yoki inqirozga uchrashi ularga bog’liq»1. SHu sababli bo’lsa kerak, Yaponiya firmasi «Matsusita» quyidagi shiorni tanlab olgan: «narsalarni yaratishdan avval «Matsusita» kadrlarni yaratadi»


Xulosa
Bugungi kunda O’zbekistonda turli mulkchilik shaklidagi, turli soha va
tarmoqlarga taaluqli 300 mingdan ortiq korxona mavjud bo’lib, ulardan 280 mingtasi kichik va o’rta biznes hamda xususiy tadbirkorlik sub’ektlari hisoblanadi. Ularning ishlab chiqarish faoliyati, shubhasizki, rejalashtirish va boshqarish ob’ekti bo’lib, bozorga va iste’molchilar talabini qondirishga yo’naltiriladi. 
Amaliyotning ko’rsatishicha, ishlab chiqarish faoliyatini rejalashtirishda har 
bir korxona o’zining bugungi kundagi va kelajak uchun strategiyasini
belgilab oladi. SHu sababli rejalashtirish korxonani rivojlantirish 
strategiyasidan ajralmas bo’lib, buni quyidagi sxema yordamida aks ettirish mumkin
Mazkur holatda strategiya kelajak uchun umumiy g’oyani shakllantirshga
imkon berdi. 
Rejalashtirish jarayonining o’zi va bevosita strategik reja esa korxonaga aniqlik,
individuallik hadya etib, bu unga ma’lum turdagi xodimlarni jalb qilish va boshqa turdagi xodimlarni jalb qilmaslikka imkon beradi. Bu reja korxona uchun istiqbollar ochib berib, yangi xodimlarni jalb qiladi, mahsulot ishlab chiqarishdan tashqari uni sotishga ko’maklashadi. 
Rejalar shunday tuzilishi kerakki, ular uzoq vaqt davomida buzilmasligi, shu bilan bir paytda zarur hollarda yo’nalishni o’zgartirishga moslashgan bo’lishi lozim. Amalda rejalashtirish jarayonida ikkita muhim savolga javob topish zarur:
korxona uchun bozordagi vaziyat bilan bog’liq joriy vazifalarni bajarishda 
to’siqlar yaratmaydigan strategik maqsadni qanday tanlash; 
strategik maqsadlarga tayangan holda eng murakkab va kutilmagan hodisa va tashqi tendentsiyalarga munosib va samarali javob qaytarishi uchun 
moddiy, moliyaviy va mehnat resurslarini qanday shakllantirish lozim. 
Avvalgi buyruqbozlik tizimidagidan farqli o’laroq ko’plab korxonalarda, ayniqsa, 
mikrofirma va kichik korxonalarda rejalar mustaqil ravishda ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. Biroq korxonaning ishlab chiqarish faoliyatini rejalashtirish xuddi avvaldagi kabi ko’rsatkichlar tizimi yordamida amalga oshirilib, bu ko’rsatkichlar sifat va miqdor, hajm va solishtirma turlarga taqsimlanadi. 
Miqdor ko’rsatkichlari absolyut ko’rsatkichlar bo’lib, bu qatorga yalpi va tovar mahsulotlar hajmi, sotuv hajmi, xodimlar soni, ish haqi fondi, foyda yoki daromad miqdori, ishlab chiqarish resurslarining sarflanishini kiritish mumkin.
Sifat ko’rsatkichlari nisbiy kattalik hisoblanadi. Ular ishlab chiqarishning 
iqtisodiy samaradorligini, uning ayrim omillarini aks ettiradi. Bu mehnat mahsuldorligining o’sishi, mahsulot tannarxining pasayishi va hokazolardir. Bu qatorga shuningdek, o’zaro miqdor ko’rsatkichlarini ifodalovchi ko’rsatkichlar, masalan, ishlab chiqarish rentabelligi, fond sig’imi, mahsulot sifati va boshqalarni 
ham kiritish mumkin. 

Hajm ko’rsatkichlari ishlab chiqarishning, uning ayrim jarayonlari va unda

ishtirok etuvchi omillarning absolyut kattaligini belgilaydi. Bu qatorga 
masalan, yalpi, tovar va sotilgan mahsulot hajmi, mehnat xarajatlari hajmi, olingan foydaning umumiy hajmi va boshqalar kiritiladi. 
Начало формы
Конец формы