Sanoat-moddiy ishlab chiqarishning yetakchi tarmog‘i

Tarmoq tuzilmasi deyilganda, uning tarkibi, tarmoqlar o`rtasidagi nisbatlar va o`zaro bog`liqlik tushuniladi. Tarmoq tuzilmasi sanoat taraqqiyoti darajasini belgilaydi hamda unda yuz bergan va yuz beradigan o`zgarishlarni aks ettiradi.

Tarmoq tuzilmasi deyilganda, uning tarkibi, tarmoqlar o`rtasidagi nisbatlar va o`zaro bog`liqlik tushuniladi. Tarmoq tuzilmasi sanoat taraqqiyoti darajasini belgilaydi hamda unda yuz bergan va yuz beradigan o`zgarishlarni aks ettiradi.

Tarmoq tuzilmasiga binoan quyidagi jihatlarni aniqlash mumkin bo`ladi:

• ijtimoiy mehnat taqsimoti va kooperatsiyaning darajasini;
• mamlakatning iqtisodiy jihatdan mustaqil ekanligini;
• sanoat va butun xalq xo`jaligining ilmiy-texnika salohiyatini;
• mamlakat va uning viloyatlari sanoatining rivojlanish darajasini;
• sanoat tarmog`ining «A» guruhi bilan «B» guruhi o`rtasidagi ishlab chiqarish aloqadorligini;
• ijtimoiy mehnat unumdorligi yoki ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligining darajasini;
• mehnatkashlarning moddiy faravonligi va madaniy darajasi o`sganligini.

Sanoat tarmoqlari tuzilmasini tavsiflash uchun ayrim tarmoqlar o`rtasidagi ma`lum ishlab chiqarish aloqadorligini ifodalovchi miqdoriy nisbatlarni aniqlab olish kerak. Bu muammoni hal etish uchun bir qator ko`rsatkichlardan foydalaniladi. Ulardan biri tarmoqlar o`rtasidagi nisbatlarni ifodalasa, ikkinchisi ma`lum davr ichidagi tuzilmaviy o`zgarishlarni, uchinchisi esa ishlab chiqarish aloqalarini ifodalaydi.

Sanoat tarmoqlari tuzilmasini tavsiflash uchun ayrim tarmoqlar o`rtasidagi ma`lum ishlab chiqarish aloqadorligini ifodalovchi miqdoriy nisbatlarni aniqlab olish kerak. Bu muammoni hal etish uchun bir qator ko`rsatkichlardan foydalaniladi. Ulardan biri tarmoqlar o`rtasidagi nisbatlarni ifodalasa, ikkinchisi ma`lum davr ichidagi tuzilmaviy o`zgarishlarni, uchinchisi esa ishlab chiqarish aloqalarini ifodalaydi.

Tarmoq tuzilmasini ifodalovchi ko`rsatkichlar jumlasiga quyidagilar kiradi:

• mustaqil sanoat tarmoqlarining soni;
• tarmoqlarning sanoat ishlab chiqarish umumiy hajmidagi salmog`i;
• tarmoq rivojining sur`ati;
• tarmoqning ilgarilab ketish koeffitsienti.

Mustaqil sanoat tarmoqlarining soni mamlakat industrial taraqqiyoti, uning iqtisodiy va ilmiy-texnik salohiyati, iqtisodiy jihatdan mustaqilligini ifodalaydi.
Tarmoqning yalpi mahsulot sanoat ishlab chiqarishi umumiy hajmidagi ulushi, ishchilar soni va asosiy fondlar qiymatidagi salmog`i ko`rsatkichlari bilan o`lchanadi.
Tarmoqning rivojlanish sur`atini quyidagicha ifodalash mumkin:
bu yerda: S – tarmoqning rivojlanish sur`ati;
P – tarmoq rivojlanishining rejali darajasi;
X – tarmoq rivojining hisobot davridagi darajasi.
Tarmoqning rivojlanish koeffitsienti tarmoqlar tarkibidagi miqdor o`zgarishlarni ifodalaydi va ma`lum davrdagi sanoat tarmoq tuzilmasidagi siljishlarni ko`rsatib beradi. Bu koeffitsient quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
bu yerda: Tr  s – tarmoqning rivojlanish sur`ati;
Sr  s – sanoatning rivojlanish sur`ati.