Sаnоаtdа kоrpоrаtiv bоshqаruv tizimini kеng jоriy qilish muаmmоlаri reja

SАNОАTDА KОRPОRАTIV BОSHQАRUV TIZIMINI KЕNG JОRIY QILISH MUАMMОLАRI
REJA:

1.SANOATDA KORPORATIV BOSHQARUV TIZIMINI KENG JORIY QILISH MUAMMOLARI

2.SANOATDA ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA ULARNI KAMAYTIRISH YO‘LLARI
3.SANOAT MAHSULOTLARINING MATERIAL VA ENERGIYA SARFINI KAMAYTIRISH YO‘NALISHLARI
4SANOAT KORXONALARINING TO‘LOV QOBILIYATINI OSHIRISH MUAMMOLARI
5.SANOAT KORXONALARIDA MAXSULOTLAR ISHLAB CHIQARISH RAQOBOTBARDOSHLIGINI OSHIRISH ISTIQBOLLARI

1.SANOATDA KORPORATIV BOSHQARUV TIZIMINI KENG JORIY QILISH MUAMMOLARI

O‘zbekiston Mustaqil Respublikasi iqtisodiyotni ma’muriy buyruqbo/.lik boshqaruv tizimini rad ctib, o ‘z rivojlanish m odelini yaratdi. Modelda xalqning tarixiy tajribasi, ma'naviy qadriyatlari hamda rivojlangan mamlakatlar vutuqlari tahlili asosi qilib olingan. Islohotlarning bosh maqsadi, ochiq tashqi siyosatga asoslangan, ochiq bozor iqtisodiyotli huquqiy demokratik jamiyat qurish, Bozor iqtisodiyotini belgilovchj faktorlari bo'lib mulkiy munosabat va korporativ boshqamv xizmat qiladi. M a ’m u riy -b u y ru q b o z lik (davlal) b o sh q aru v id a h a rn m a k o rp o - ratsiyalar davlat tasarrufidagi m uik b o ' 1 ib hisoblanadi va ularning rivojlanishi bcvosita davlatga boqliq boladi. Korporatsiya rahbarlari (dircktor) davlat tornonidan tayinlanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida harnma korporatsiyalar hissadorlik koф oratsiyalariga (korpora(siyalarga) aylanadilar. Davlat o ‘z xohishiga ko'ra korporatsiya rahbarlarini tayinlaydi va o ‘rnini alm ashtiradi. Korporativ boshqaruv korporatsiyalar uchun tor doirada belgilangan bo‘lib, mulkiy taqsimot esa ancha barqarorlashadi. Korporatsiya boshqaruv apparati korporatsiyada mavjud qonunchilik asosida belgilanadi. O ’z v a z ifa la rim b ajara o lm a y o tg a n ra h b a rla r u c h u n lavozim almashtirish mexanizmi qo'ilanadi. Bozor mexanizmi bir tom ondan m ehnat, material, moliyaviy resurslardan samarali foydalanish imkoniyatini bersa, boshqa tomondan ishlab chiqarishda egiluvchanlik, fan-texnika yutuqlaridan keng foydalanish, boshqa ishlab chiqaruvchilar bilan raqobatni talab etadi. Korporativ boshqaruv, bozorga va iqtisodiy subyektlarning erkinligiga yo'naltirilgan bo'ladi. Korporativ boshqaruvga bo'lgan ilmiy qiziqish, rivpjlangan mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishida asosiv 3 rol o ‘y n a g a n aksionerlik jamiyatlar bilan boqliqdir. Korporativ boshqaruv muammolari oxirgi 10-15 yil ichida iqtisodchi, menejer va yuristlami qiziqtirib kelmoqda. Buning natijasi o‘laroq 1993-yildan boshlab ilmiy jurnallar nashr etila boshlandi. Rivojlangan biznes maktablarida esa, korporativ boshqaruv bo‘yicha o‘quv kurslari joriy etildi. Bu muammoga bo‘lgan qiziqish aksionerlik jamiyatlar boshqaruvidagi muhim o'zgarishlar, davlatning korporatsiyalarni samarali boshqarish o'rni boshqa davlatlarning alternativ modellarini kombinatsiyalashtirish va hakozolar bilan bog'liq.
Hozirgi vaqtda jahon miqyosida korporativ boshqaruv sohasida jadal rivojlanish kuzatilmoqda. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlardan ko’zlanayotgan asosiy maqsad mulkiy xilma-xillik asosida iqtisodiy faoliyatni yanada jadallashtirish, mulklarni davlat tasarrufidan chiqarib, nodavlat sektorga o’tkazish va shu orqali turli o’z-o’zini boshqaruvchi xususiy iqtisodiy xo’jalik birliklarini vujudga keltirish ekanligi bugungi kunda hech kimga sir emas. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan bunday iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyati ko’p jihatdan davlat tasarrufidan chiqarilgan mulklarni samarali tarzda qayta harakatga keltirish, qo‘shma korxonalar tuzish, korxonalarni aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirish, ayniqsa, kichik hamda xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga bog’liqdir. Shu asosda davlat tasarrufidagi aksariyat korxona va tashkilotlarni aksionerlik jamiyatlariga aylantirish orqali iqtisodiyotning korporativ boshqariluvchi bo’g’inlarini tashkil etishga alohida ahamiyat qaratilmoqda. Buning samarasi esa iqtisodiyotni liberallashtirish, tarmoqlarda boshqaruvning bozor tamoyillarini joriy etish, qulay ishbilarmonlik muhitini shakllantirish borasida ko‘rilayotgan chora-tadbirlar misolida ko‘zga yaqqol tashlanyapti. Vaholanki, pandemiya keltirib chiqargan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hamon davom etayotgan, bozorlarda talab keskin kamayib, konʼyunkturaning beqarorligi, investitsiya faolligining susayishi kabi omillar ko‘pgina davlatlar iqtisodiyotiga salbiy taʼsir ko‘rsatayotgan bir paytda yurtimizda bunday ijobiy o‘zgarishlarga erishilayotgani quvonarlidir. Darhaqiqat, keyingi yillarda iqtisodiyotning mutlaqo yangi tarmoqlariga asos solish, ayniqsa, ularni boshqarish uslublarini zamonaviylashtirishga ustuvor ahamiyat berilmoqda. Aktsiyadorlik jamiyatlarini rivojlantirish strategiyasi va samarali boshqarish borasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi muhimdir. [1] Davlatimiz rahbari majlisda ana shu haqda to‘xtalib, korporativ boshqaruv tizimidagi prinsip va yondashuvlarni tubdan o‘zgartirishimiz uning haqiqiy bozor munosabatlariga mos kelishini taʼminlash hamda konservativ qarashlardan voz kechishda katta hissa bo‘lganligini, lekin butun dunyoda aktsiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish va ishni korporativ tarzda boshqarish asosiy usul, deb topilgan bir paytda bizda bu borada amalga oshirilayotgan ishlar qoniqarli emasligiga, hali oldinda bajarilishi lozim bo‘lgan vazifalar ham talaygina ekanligiga alohida urgʼu berdi. Korporativ usul bozor iqtisodiyotiga o‘tishning muhim sharti ekanligi, bu borada rivojlangan davlatlar tajribasini o‘rganish hayotiy zaruratligi, ayniqsa, sohaga puxta bilimga ega bo‘lgan zamonaviy menejment hamda marketing usullarini amalda qo‘llay oladigan yosh mutaxassislarni jalb etish masalalari dolzarb ekanligi aytib o‘tildi.
Аyni vaqtda mamlakatimiz bosib o‘tgan taraqqiyot yo‘lining chuqur tahlili, bugungi kunda jahon bozori konʼyunkturasi keskin o‘zgarib, globallashuv sharoitida raqobat tobora kuchayib borayotgani davlatimizni yanada barqaror va jadal surʼatlar bilan rivojlantirish uchun mutlaqo yangicha yondashuv hamda tamoyillarni ishlab chiqish va ro‘yobga chiqarishni taqozo etmoqda [1]. Bugungi kunda samarali korporativ boshqaruv tizimi investitsion qarorlar qabul qilishda hal qiluvchi omil sifatida qaralmoqda[2] va shu jihat sabab korporativ boshqaruv tizimi mavjud bo‘lmagan kompaniya raqobatbardosh va investitsion jozibador bo‘lish uchun bozorning to‘liq ishtirokchisiga aylanish imkoniyatiga ega emas. Jahon amaliyotida so‘nggi o‘n yillikda korporativ boshqaruvga bo‘lgan bunday jiddiy eʼtiborning asosiy mezoni investorlar uchun yanada xavfsizroq va qulay muhit yaratish istagi hisoblanadi [4]. O‘zbekiston Respublikasi Korporativ boshqaruv kodeksiga ko‘ra, Korporativ boshqaruv – bu aktsiyadorlik jamiyati ijroiya organi, uning kuzatuv kengashi, aktsiyadorlari, mehnat jamoasi vakillari va boshqa manfaatdor tomonlar, jumladan kreditorlarning manfaatlarning muvozanatiga erishish maqsadida, АJ faoliyatini samarali tashkil etish, modernizatsiyalash, ishlab chiqarish quvvatlarini texnik va texnologik qayta qurollantirish, raqobatbardosh mahsulotni ishlab chiqarish va uni tashqi bozorlarga eksport qilishni taʼminlashga qaratilgan o‘zaro munosabatlar tizimidir [16]. Korporativ boshqaruv bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan iqtisodchi olim А.Berlining tadqiqotlarida korporatsiyalarni boshqarishda strategiyani tanlash va korxona menejmentini rivojlantirish, investitsion faoliyatni boshqarish masalalari tadqiq etilgan[5]. M. Xesselning tadqiqotlarida «Korporativ boshqaruv – bu mulkdorlar va boshqa manfaatdor shaxslarning korxona faoliyatini baholash va nazorat qilish bilan bogʼliq o‘zaro munosabatlari hisoblanadi». [6] Korporativ boshqaruv kodeksining muallifi (1992) Ser Edrian Kadberning korporativ boshqaruv tizimini isloh qilish bo'yicha takliflarni o'z ichiga olgan dokladiga asosan korporartiv boshqaruv (inglizcha so‘zdan olingan bo‘lib, Corporate Governance) – bu kompaniya faoliyatini boshqarish va nazorat qilishni amalga oshirishni taʼminlovchi tizimidir [7]. O‘zbekiston Respublikasida ham bir qator olimlar Sh.Zaynutdinov[8], D.Suyunov[9], B.Berkinov[10], M.Xamidulin[11], N.Rasulov[12] lar tomonidan korporativ boshqaruv tizimining ayrim jihatlari nazariy metodologik asoslari tadqiq qilingan. Xususan, M.B. Xamidulinning korporativ boshqaruv bo‘yicha olib borgan tadqiqotlarida, Korporativ boshqaruv – bu korporatsiya mulkdorlarining korporatsiya kapitalini shakllantirishga, undan foyda olish maqsadida yanada samarali foydalanishga hamda olingan daromadlarni korporativ munosabatlarning barcha ishtirokchilari o‘rtasida adolatli taqsimlashga qaratilgan strategik muhim qarorlarni belgilash, taʼriflash va qabul qilishga doimiy va real taʼsirni taʼminlashdagi ongli, bevosita ishtirokidir». [11] Yana bir iqtisodchi olimlarimizdan D.X. Suyunovning fikricha “Korporativ boshqaruv – bu korporativ mulk shakliga kiruvchi subʼektlar mulkdorlarining huquqlarini va manfaatlarini himoya qiluvchi amaldagi meyorlar, hamda boshqaruvning maʼlum bir tamoyillari asosida kompaniyaning maqsadiga erishish uchun amalga oshiriladigan harakatlar majmuidir” [9]. Korporativ boshqaruvning iqtisodiy mohiyati uzoq yillardan buyon o'rganilib kelinmoqda va bu borada tadqiqotchilarning flkrlari xilma-xilligiga guvoh bo'lish mumkin. “Korporativ boshqaruv - korporatsiya mulkdorlarining korporatsiya kapitalini shakllantirishga, undan foyda olish maqsadida yanada samarali foydalanishga hamda olingan daromadlarni korporativ munosabatlarning barcha ishtirokchilari o'rtasida adolatli taqsimlashga qaratilgan strategik muhim qarorlarni belgilash, ta’riflash va qabul qilishga doimiy va real ta’sirini ta’minlashdagi ongli, bevosita ishtirokidir”, deb izohlanadi. Tashkiliy huquqiy shakl sifatida korporatsiyalar barcha mamlakatlarda, jumladan O'zbekistonda ham keng hajmda qo’llanilmaydi. Shu nuqtai nazardan korporatsiyalar, kompaniyalar, aksiyadorlik jamiyatlari, mas’uliyati cheklangan jamiyatlari va boshqalarni umumlashtirgan holda korporativ tuzilma tushunchasi bilan ifodalanadi[13]. Yuqoridagi olimlar va boshqa olimlar tomonidan korporativ boshqaruv tizimining ayrim jihatlari nazariy metodologik asoslari tadqiq qilingan. Biroq, aktsiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimini tatbiq qilish masalasi qamrab olinmaganligini va respublikamizda korporativ boshqaruv samaradorligini oshirish uchun yetarli tadqiqot ishlari mavjud emasligini ko‘rsatib turibdi.
Аmalga oshirilgan tadqiqotlar va o‘rganishlar shuni ko‘rsatmoqdaki iqtisodiyotdagi tarkibiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, korxonalarning investitsion faoliyatini yanada jonlantirish, xorijiy investitsiyalarni, avvalo to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish va ulardan samarali foydalanish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta qurollantirish, yangi ish o’rinlarini shakllantirish va shu asosda milliy iqtisodiyotimizni barqaror va jadal rivojlantirishni ta’minlash maqsadida respublika byudjetidan katta miqdorda mablag’lar ajratilmoqda. Korporativ boshqaruvni isloh qilish orqali to‘gʼridan-to‘gʼri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun qulay muhit yaratish, kompaniya samaradorligini oshirish, aktsiyadorlik jamiyatlarida taʼminlovchi muassasalar faoliyatining ochiqligi va shaffofligini oshirish, ularning salohiyatli investorlarga, jumladan, chet ellik hamkorlarga jozibadorligini ko‘rsatib berish, korporativ boshqaruvning zamonaviy uslublarni joriy etish, korporativ boshqaruv, strategik boshqarishda aktsiyadorlarning rolini mustahkamlash, kompaniyalar iqtisodiyotining barqaror o‘sishini taʼminlashlashga xizmat qilishi kerak. Bugungi kunda mustaqil Markaziy Osiyo davlatlaridan biri bo‘lgan O‘zbekiston korporativ boshqaruv tizimini isloh qilish va takomillashtirishga rahbarlik qildi va islohotlar dasturini amalga oshirish natijasida mamlakat korporativ boshqaruv tizimiga sezilarli o‘zgarishlar kiritildi. Shunga qaramay, korporativ boshqaruv sohasidagi so‘nggi o‘zgarishlar va yaxshilanishlarga qaramasdan, korporativ boshqaruv amaliyoti korporativ boshqaruvning global tamoyillariga muvofiq amalga oshirilganligini bilmaymiz. Taʼkidlash lozimki, O‘zbekistonda korporativ boshqaruv islohotlari jadal surʼatlar bilan amalga oshirilayotgan bo‘lsa ham, korporativ boshqaruv tizimida bir qator hal etilmagan muammolar yuzaga keldi. Eng asosiy muammo - davlat asosiy aktsiyador bo‘lgan aktsiyadorlik jamiyatlari. Korporativ boshqaruvni yanada rivojlantirish zarurati, uning yordamida ijobiy natijalarga erishish mumkinligi bilan bog'liq: kompaniyaning investitsiya jozibadorligini oshirish; moliyaviy resurslarni uzoq muddatli sarmoyalashga tayyor investorlarni jalb qilish; faoliyat samaradorligini oshirish; bank kreditlarini olish xarajatlarini kamaytirish; korxonaning bozor qiymatini oshirish; kapital bozorlariga kirishni osonlashtirish; kompaniyaning obro'si va obro'sini yaxshilash. Bundan tashqari, tashkilot amaliyotida korporativ boshqaruvning asosiy tamoyillarini joriy etish va faol ravishda qo'llash bevosita iqtisodiy samara berishi mumkin. Mavjud korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish orqali mahalliy biznes tuzilmalari o'z aktsiyalari narxiga qo'shimcha mukofot puli olishni kutishlari mumkin, ularning miqdori 20 dan 50% gacha o'zgarib turadi
Hozirgi vaqtda O’zbekiston kompaniyalarining korporativ boshqaruv amaliyotini takomillashtirishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: xalqaro tajribani tarqatish; mulkdorlarning huquqlari va manfaatlarini himoya qilishni normativ-huquqiy tartibga solishda faol ishtirok etish; sarmoyalarni jalb qilishga e'tibor qaratish. Buning uchun quyidagi yo'nalishlar bo'yicha bir qator tadbirlarni o'tkazish maqsadga muvofiqdir: 1. sertifikatlanmagan qimmatli qog'ozlarni noqonuniy hisobdan chiqarilishining oldini olishning samarali mexanizmini shakllantirish; 2. oshkoralik va oshkoralik tamoyilini tarqatish; 3. oddiy aktsiyalarning 30 foizidan ko'prog'ini sotib olish tartibini shakllantirish va aniqlashtirish orqali korporativ sotib olishning qat'iy qoidalari va tartiblarini ishlab chiqish; 4. yuridik shaxslarni tashkil etish va tugatishning amaldagi tartibini modernizatsiya qilish; 5. direktorlar kengashini shakllantirish jarayoniga oydinlik kiritish; 6. kollegial yoki yakka organning boshqaruv funktsiyalarini taqsimlash modellari va strategik boshqaruviga nisbatan o'zgaruvchanlik prinsipini amalga oshirish; 7. korporatsiya ichidagi nizolarni hal qilish mexanizmini takomillashtirish. Bugungi kunda ushbu tadbirlarni amalga oshirish bo'yicha bosqichma-bosqich ish olib borilayotgani haqida bahslashish mumkin. Xususan, 2019 yilda yangi Korporativ boshqaruv kodeksining qabul qilinganligini ta'kidlash lozim. Mamlakat rahbariyatining fikriga ko'ra, bu investorlarning ichki fond bozoriga bo'lgan ishonchini oshiradi va tashkilotlarning samaradorligini oshiradi. Tasdiqlangan Kodeksdagi o'zgarishlarning aksariyati davlat kompaniyalariga qaratilgan va quyidagilar bilan bog'liq: 1. korporatsiyada nazorat funktsiyalarini sun'iy ravishda taqsimlanishining oldini olish; 2. aktsiyalar egalari, dividendlar yoki tugatish qiymatidan tashqari, tashkilot hisobidan boshqa daromadlarni oladigan holatlardan tashqari; 3. ijro etuvchi organlarni saylash yoki tugatish funktsiyasini direktorlar kengashiga o'tkazish; 4. mustaqil shaxslarni direktorlar kengashida ishtirok etish uchun 1: 3 nisbatda jalb qilish. Shunday qilib, zamonaviy sharoitlarda korporativ boshqaruv alohida ahamiyatga ega
2. SANOATDA ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA ULARNI KAMAYTIRISH YO‘LLARI
Ishlab chiqarish harajatlari — korxonaning mahsulot i.ch. maqsadlarida, iqtisodiy resurslar sotib olish uchun qilgan pul sarflari. Firma oʻz faoliyatini bozordan moddiy resurslar, yaʼni asbob-uskuna, dastgohlar, transport va aloqa vositalari, xom ashyo, yoqilgʻi, har xil materiallarni, mehnat bozoridan ish kuchini sotib olishdan boshlaydi. Shunga muvofiq holda Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga xom-ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonilg'ʻi va energiya xarajatlari, asosiy kapital amortizatsiyasi, ish haqi va ijtimoiy sugʻurtaga ajratmalar, foiz toʻlovlari va boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarish xarajatlariga qilingan barcha xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxining tashkil qiladi.
Ishlab chiqarish xarajatlarni oʻrganishga iqtisodchilar turlicha yondoshadilar. Jumladan, harajatlarning qiymat nazariyasiga koʻra, Ishlab chiqarish xarajatlar quyidagi turlarga boʻlinadi: doimiy harajatlar: — korxona toʻlov majburiyatlari, soliqlar, amortizatsiya ajratmalari, ijara haqi, qoʻriqlash xizmati harajatlari, boshqaruv xodimlari maoshi va b; oʻzga-ruvchan harajatlar: — xom ashyo, materiallar, yonilgʻi, transport xizmati, ishchilar ish haqi va shu kabilar uchun harajatlar.
Umumiy (yalpi) harajatlar — doimiy va oʻzgaruvchan harajatlar yi-gʻindisi. Bevosita i.ch. harajatlari — konkret mahsulot Ishlab chiqarishga ketgan va bevosita uning tannarxiga oʻtadigan harajatlar. Bilvosita harajatlar — mahsulot tannarxiga bevosita qoʻshilmaydigan harajatlar. Oʻrtacha harajatlar — maʼlum vaqt orali-gʻidagi mahsulot birligiga, tovarlar partiyasi boʻyicha yoki tashkilotlar gu-ruqi boʻyicha bir buyumga toʻgʻri keladigan harajatlarning oʻrtacha kattaligi. Ekspluatatsiya (foydalanish) harajatlari — uskunalar, mashinalar, transport, i.ch. vositalarini va kundalik foydalaniladigan xoʻjalik buyumlarini ishlatish bilan bogʻliq boʻlgan harajatlar
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday korxonani asosiy maqsadi foydaolishdir. Ammo ushbu maqsadni amalga oshirish, unga erishish, ishlab chiqarishxarajatlarini miqdori va korxona ishlab chiqaradigan mahsulotga bo`lgan talab bilanchegaralangandir.Binobarin, ishlab chiqarish xarajatlari foydani asosiy chegaralovchisi va shuvaqtni ichida taklif xajmiga ta’sir etuvchi asosiy omildir. Shuning uchun ishlabchiqarish xarajatlarini hisobga olish, uning tarkibini tahlil etish korxonasamaradorligini oshirish, uni oqilona boshqarishining muhim shartlaridan biridir.Keling endi xarajatlar masalasiga iqtisodiyot nazariyasidagi mavjud yondashuvlarniko`rib chiqaylik. Mehnat nazariyasiga asosan K. Marks ishlab chiqarish xarajatlarinitova ishlab chiqarishga sarflar (ish haqi, xom ashyo, yoqilg`i, mehnat qurollariniamortizatsiyasi) sifatida talqin etgan. Undan tashqari ishlab chiqarish xarajatlariga usavdodagi xarajatlarni ham qo`shgan. Birinchi xil xarajatlarni u ishlab chiqarish,ikkinchi xilini esa muomala xarajatlari deb atagan. Bunda u bozordagi ahvol vaboshqa hollarni e’tiborga olgan. Marks tovarning qiymatini ishlab chiqarish xarajatlaritashkil etadi degan fikrga asoslangan.Firmaning iqtisodiy resurslarga ketgan sarflariishlab chiqarish xarajatlari deb ataladi. Firma faoliyatining asosiy maqsadi – foydaolish va xarajatlarni minimallashtirish. Xarajatsiz hech bir iqtisodiy faoliyat yuzbermaydi. Sarf-xarajat foyda olishning sharti, chunki usiz ishlab chiqarishning o‘zibo‘lmaydi.Ishlab chiqarish xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlabchiqarish va sotish bilan bog‘liq bo‘lgan sarflar, ya’ni iqtisodiy resurslarnitopish, xarid qilish va ulardan samarali foydalanish sarflari tushuniladi. Ishlabchiqarish xarajatlari tarkibida moddiy va mehnat sarflari mavjud. Moddiy sarflarbozor narxida xarid qilingan mashina-mexanizmlar, asbob-uskunalar, binolar,shuningdek, xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonilg‘i va energiyasarflaridan iborat bo‘lib, muayyan narxlarda hisoblanadi. Mehnat sarflari – ish haqi,
mukofotlar, ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar, tadbirkorni qoniqtiradigan normalfoydadan iborat.Tovar birligining qiymatiga ishlab chiqarish xarajatlari hamda foyda miqdorikiradi.Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarf- xarajatlarning puldagi ifodasimahsulot tannarxini tashkil qiladi.Unga bevosita ishlab chiqarish xarajatlari vamuomala xarajatlari kiradi.Muomala xarajatlari tushunchasi tovarlarni sotishjarayoni bilan bog‘liq bo‘lib, shu tovarlarni ishlab chiqaruvchidan olib,iste’molchiga yetkazilguncha ketadigan sarflardir.Ular ikki guruhga bo‘linadi:qo‘shimcha muomala xarajatlari va sof muomala xarajatlari.Tovarlarni o‘rash,qadoqlash, saralash, transportga ortish, tashish va saqlash xarajatlariqo‘shimcha muomala xarajatlari hisoblanadi
3. SANOAT MAHSULOTLARINING MATERIAL VA ENERGIYA SARFINI KAMAYTIRISH YO‘NALISHLARI
Mamlakatimiz iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o’tishi jahon iqtisodiy jarayonlarida qo’llaniladigan ishlab chiqarish, xo’jalik va tijorat usullariga kata qiziqish uyg’otdi. Ular orasida marketing tamoyillari va usullari alohida o’rinni egallaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat muhitini mavjudligi sifat va uni boshqarish muammollariga katta ahamiyat berishga majbur qiladi. Rivojlangan davlatlarda raqobat, kurash sifatini oshirish dasturlarini ishlab chiqarishga sabab bo’ladi. Mahsulot va xizmatlar sifatini baholash uchunn ob’ektiv ko’rsatkichlarni ishlab chiqish zaruriyati tug’iladi. Sifat va ishlab chiqarish smaradorligi o’rtasida to’g’ri bog’lanish mavjud. Sifatni oshirish harajatlarni kamaytirib, bozor ulushi hamda ishlab chiqarish samaradorligiga erishishga ko’maklashadi. Yuqoridagilar bo’lajak menejerlardan sifatni boshqarish sohasiga oid chuqur ilmiy va amaliy ko’nikmalarga ega bo’lishni talab qiladi.
Dunyoni rivojlangan davlatlarida sifat bilan ta’minlash iste’molchini talabini sifatli mahsulotlar va xizmatlar bilan qoniqtirish, ishlab chiqarishni zamonaviy usullar bilan boshqarish masalalariga chuqur e’tibor bermoqda.
Mamlakatimiz iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o’tish jahon iqtisodiy jarayonlarida qo’llaniladigan ishlab chiqarish, xo’jalik va tijorat usullariga katta qiziqish uyg’otdi.
Kichikbiznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish hozirgi paytda eng muhim masalalardan biriga aylangan.Kichik tadbirkorlik hozirgi bozor munosabatlari jarayonini tobora chuqurlashib borayotgan bir davrda respublikamizning iqtisodiy taraqqiyotiga sezilarli darajada xissa qo’shmoqda. Shu tufayli, kichik va o’rta tadbirkorlikni sifat jihatidan yangi bosqichga ko’tarish shu kunning davlat vazifalaridan biri bo’lib qolmoqda, chunki kichik tadbirkorlik qanchalik rivojlansa ularning soni ko’payib, ishlab chiqarish va sifat oshib borsa mamlakatimizning iqtisodiy qudrati tobora oshadi, xalq faravonligi oshadi.
Bu borada O’zbekiston Respublikasi prezidenti I.A.Karimovning 2001-yilning asosiy yakunlari va 2012-yilda O’zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida ’’O’zbekiston jadal o’sishga erishdi va global moliyaviy-inqirozga qarshi samarali choralar ko’rdi. Keyingi besh yilda O’zbekistonda o’sish sur’atlari o’rtacha 8,5%ni tashkil etdi. Bu Markaziy Osiyodagi ko’rsatkichdan yuqoridir.
O’tgan yili mamlakatimizda yalpi ichki maxsulotning o’sish sur’ati, kutilganidek amalda 8,3%ni tashkil etdi. 2000-2011-yillarda mobaynida YaIM hajmi 2,1 barobar oshdi. Mazkur ko’rsatkich bo’yicha O’zbekiston dunyoning iqtisodiyoti jadal rivojlanayotgan mamlakatlar qatoridan joy oldi. O’tgan yili sanoat ishlab chiqarish 6,3% qishloq xo’jaligi mahsulot yetishtirish 6,6% chakana savdo aylanmasi 16,4% va aholiga pullik xizmat ko’rsatish 16,1% ga barqaror yuqori su’ratlar bilan o’sdi.
2012-yilning 1-yanvar holatiga ko’ra mamlakatimizning tashqi qarzi YaIMning 17,5% eksport hajmiga nisbatan esa 53,7%dan oshmaydi. Bu xalqaro mezonlar bo’yicha “har jihatda maqbul holat” deb hisoblanadi.
Mamlakatimizda o’tgan yili 6 mln. 800 ming tonna g’alla, 3 mln. 500 ming tonnaga yaqin paxta, 8 mln. 200 ming tonnadan ortiq sabzavot va poliz qariyb 3 mln. Tonna bog’dorchilik mahsulotlari yetishtirildi. Shu bilan birga 6 mln. 600 mingtonna sut 1 mln. 500 ming tonnadan ortiq go’sht, 3 mlrd. 500 mln. Donadan ziyod tuxum yetishtirildi.
Ishlab chiqarish hajmi kengaytirish va raqobatdosh mahsulotlarni yangi turlarini o’zlashtirish bo’yicha qabul qilingan birinchi navbatdagi chora tadbirlar dasturiga muofiq 2012-2016-yillarda hisob-kitoblar bo’yicha qiymati 6 mln. 200 mln. $ bo’lgan
270dan ziyod investitsiya loyihasida shuningdek, ishlab chiqarish modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash bo’yicha tarmoq dasturlarini amalga oshirish ko’zda tutilmoqda.
O’tgan yili 3800 dan ortiq fermer xo’jaligi paxta yetishtirish bo’yicha shartnoma majburiyatini bajara olmadi. Natijada 120 mlrd.dan ortiq yoki 160 ming tonnadan ziyod paxta homashyosi kam yetishtirildi. Agar bu ko’rsatkichni eksport qilish mumkin bo’lganda paxta tolasi aylantirilgan bo’lsak, bu foyda hajmi boy berilgan paxtani qayta ishlashdan olinadigan moy, shirot, kunjara boshqa mahsulotlarni hisobga olmaganda ham, yo’qotish qariyb 100 mln.$ni tashkil etadi.
Avvalo mahsulot sifatini boshqarish jarayonlarini va ularni tuzulish
xususiyatlarini o’ragishdan oldin sifat tushunchasiga to’xtalamiz.
Sifat tushunchasi ko’p qirrali ko’p ma’noli falsafiy tushunchadir. Ameriakning ko’pchilik kompaniyalari ’’Go’zallik kuzatib turuvchining ko’z oldida namoyon bo’ladi’’, ya’ni har bir inson sifatga o’z nuqtai nazaridan qaraydi degan xulosaga kelishgan. Demak, ’’ sifatni boshqarish mukammallikka erishilidi degani emasi, u bozor talabiga javob beruvchi sifatga ega bo’lgan mahsulotni samarali ishlab chiqishdir’’. DJuran sifatni ’’foydalanishga yaraydi deb belgilaydi’’. Flipp Trospi sifatni ’’sifatni talablarga to’g’ti kelishi deb ta’kidlagan’’.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009-yil 19-iyunda qabul qilingan ’’Respublika korxonlarida xalqaro standartlarga muvofiq bo’lgan sifatni boshqarish tizimini joriy etishni kengaytirishga doir qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risidagi’’ qarori ijrosi ta’minlash hisobidan erishildi.
Iqtisodiyotni ko’lamida esa bu tushunchaga ’’noziklarning nozigi’’ deb ataladi.
Bu fikr va mulohazalar umumishlab jamlanganda ’’Sifat – bu qo’shilgan va kutilgan talablarni mahsulotning yig’ilgan tavsiflari orqali qoniqtirish’’ degan xulosa kelib chiqadi.
Iste’molchining kutilayotgan talablarini qoniqtish, bozorda o’z mavqeiga ega bo’lish uchun ishlab chiqaruvchidan quyidagilarni talab qiladi:
Yangi mahsulotlarni;
Yangi texnologiyalarni;
Yangi boshqaruv usullarini;
Yangi unsurlarni tadbiq etilishi;
Bu narsalarni tadbiq etish esa ishlab chiqaruvchi kompaniya va firmalar orasida raqobatni yuzaga keltiradi, bu esa o’z navbatida taraqqiyotning asosiy omili hisoblanadi.
Sifat tushunchasini anglab yetish va uni ishlab chiqarishda ta’minlab berish har bir tashabbuskor uchun dolzarb vazifadir.
Bozor iqtisodiyoti rivojlanayotgan davlatlarda ko’rinib turibdiki, asosiy vosita sifat orqali:
Hamma ko’rinishdagi resurslar harajatini muvofiqlashtirish;
Ishlab chiqarishdagi sarf-harajatlarni kamaytirish, ishlab chiqarishni oshirish;
Mahsulotga qo’yilgan barcha talablarni bajarish;
Iste’molchining kutayotgan talabini ro’yobga chiqarish;
Iste’molchi bilan ishlab chiqaruvchining orasidagi aloqa va munosabatlarini ta’minlash;
Ishlab chiqarish boshqaruvini va xizmat ko’rsatish jarayonlarini doimo murakkablashtirish;
Nafaqat ishlab chiqaruvchini, iste’molchining kam talabini to’liq qondirish imkoniyatini beradi.
Mahsulot sifati quyidagilar bilan ta’riflanadi:
Xizmatga yaroqliligi;
Ishonchliligi (xavsizligi, uzoq muddatga foydalanishliligi, saqlashligi, ta’mirlashga yaroqliligi);
Foydalanish tavsifi;
Tashqi estetik ko’rinishi;
Ishlatishdagi qulayligi;
Sotuv oldi va keyingi xizmat ko’rsatish va boshqalar.
4. SANOAT KORXONALARINING TO‘LOV QOBILIYATINI OSHIRISH MUAMMOLARI
Korxona investitsiya siyosatidagi muhim yo‘nalish investitsiya resurslari shakllanishini boshqarish hisoblanadi.
Investitsiyalashning maqsadidan kelib chiqib investitsiya jarayonida qatnashuvchi investitsiya resurslarining tarkibi va mutanosibligi o‘zgarishi mumkin. Real investitsiya loyihalarini amalga oshirishda investitsiya resurslari moliyaviy (pul mablag‘lari va b.), moddiy (asosiy fondlar, moddiy qiymatliklarning zahirali va sh.k.) va nomoddiy shakllarda (patentlar, litsenziyalar va sh.k.) qo‘llanilishi mumkin.

Investitsion jarayonni moliyaviy ta’minlash tizimi manbalarning, investitsiya faoliyatini moliyalashtirish usullari va shakllarining organik birligidan kelib chiqadi. Investitsion resurslarni shakllantirish manbalari turli-tumandir. Bu manbalarning mazmuni aniqlash va turkumlashning zarurligini asoslaydi. Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalarini turkumlanishiga asosan barcha manbalarni uchta asosiy guruhlarga ajratish mumkin: o‘z manbalari, qarz manbalari, jalb qilingan manbalar. Bunda korxonaning o‘z mablag‘lari ichki (ikkilamchi), jalb qilingan va qarz mablag‘lari – tashqi (birlamchi) manbalar sifatida qaraladi.

O‘z mablag‘lariga quyidagilar kiradi:
korxonaning ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatidan olingan sof foyda;
amortizatsiya ajratmalari;
mulkni yo‘qotilishi bilan yuzaga kelgan sug‘urta qoplamalari;
asosiy vositalarni sotishdan olingan mablag‘lar;
nomoddiy aktivlarni sotishdan olingan mablag‘lar.
Korxonalarning jalb qilingan mablag‘lari – doimiy asosda taqdim qilingan mablag‘lar bo‘lib, ular bo‘yicha mazkur mablag‘larning egalariga daromadlar to‘lanishi mumkin hamda egalariga qaytarilmasligi mumkin.
Ularga quyidagilar kiradi:
aksiyadorlik jamiyati aksiyalarini joylashtirishdan olingan mablag‘lar;
korxona ustav fondiga mehnat jamoasi a’zolarining, fuqarolarning, yuridik shaxslarning pay va boshqa badallari;
yuqori turuvchi xolding va aksiyadorlik kompaniyalari tomonidan ajratiladigan mablag‘lar;
maqsadli investitsiyalashga dotatsiyalar, grantlar va ulushli qatnashishlar ko‘rinishida beriladigan davlat mablag‘lari;
qo‘shma korxonalarning ustav kapitalida ishtirok etish va xalqaro tashkilotlarning, horijiy davlatlarning, fuqarolar va yuridik shaxslarning bevosita qo‘yilmalari shaklidagi horijiy investorlarning mablag‘lari.
Korxonalarning qarz mablag‘lari – ma’lum vaqtga va qaytarish sharti hamda ulardan foydalanganlik uchun to‘lovni to‘lash sharti bilan olingan mablag‘lar.
Ularni uzoq muddatli va qisqa muddatlilarga ajratio‘ mumkin.
O‘zoq muddatli qarz mablag‘lariga quyidagilar kiradi:
banklar va boshqa institutsional investorlarning uzoq muddatli kreditlari;
uzoq muddatli davlat investitsion kreditlari;
uzoq muddatli (bir yildan uzoq muddatli) obligatsiyalar va boshqa qarz majburiyatlarini muomalaga chiqarishdan olingan mablag‘lar;
lizing va b.
Qisqa muddatli qarz mablag‘lari:
tijorat (tovar) kreditlari;
qisqa muddatli (bir yildan kam muddatli) obligatsiyalar va boshqa qarz majburiyatlarini muomalaga chiqarishdan olingan mablag‘lar;;
banklar va boshqa institutsional investorlarning qisqa muddatli kreditlari.
Investitsiyalarning o‘z va jalb qilingan manbalari korxonaning xususiy kapitalini tashkil qiladi. Bu manbalar bo‘yicha tashqaridan jalb qilingan summalar qaytarilishi shart emas. Investorlar investitsiyalarni amalga oshirshadan olinadigan daroomadlarda ulushli mulk egaligi huquqida ishtirok etadilar. Investitsiyalarning qarzli mablari korxonaning qarz kapitalini tashkil qiladi.

Moliyalashtirish manbalarining turli-tumanligida investitsion faoliyatni moliyalashtirishning asosiy usullariga o‘zini-o‘zi moliyalashtirish, aksiyadorlik moliyalashtirish, budjetli moliyalashtirish, kreditli moliyalashtirish, lizingli va kombinatsiyalashgan (aralash) moliyalashtirishlarni kiritishimiz mumkin.

Moliyalashtirish usuli deganda investitsion jarayonni moliyalashtirish maqsadida investitsion resurslarni jalb qilish mexanizmi tushuniladi. Moliyalashtirish shakllari deganda moliyalashtirish usuli mohiyatining tashqi ifodasi tushuniladi.
To‘la ichki o‘zini-o‘zi moliyalashtirish eng ishonchli hisoblanadi va investitsiya loyihalarini faqatgina o‘z (ichki) manbalar hisobidan moliyalashtirishni nazarda tutadi. Moliyalashtirishning bu usuli horij amaliyotida “leveridjsiz moliyalashtirish”ni xarakterlaydi. Investitsiyalarni moliyalashtirishning muhim o‘z manbalari sof foyda va amortizatsiya ajratmalari hisoblanadi. Foyda korxona sof daromadining asosiy shakli sifatida namoyon bo‘lib, mahsulotning qo‘shilgan qiymatini ifodalaydi va korxona faoliyati natijalarini umumlashtiriuvchi ko‘rsatkich hisoblanadi. Soliq lar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘langanidan so‘ng korxona ixtiyorida sof foyda qoladi. U zahira kapitali, taqsimlanmagan foyda va jamg‘arish fondi ko‘rinishida to‘planib boradi. Odatda, foydaning investitsiya maqsadlariga yo‘naltirilayotgan qismi jamg‘arish fondida yoki shunga o‘xshash fondlarda to‘planib boradi. Jamg‘arish fondi xo‘jalik yurituvchi subyektning yangi mulkni tashkil qilish, asosiy vositalar, aylanma mablag‘larini olish uchun ishlatiladigan mablag‘lari manbai sifatida maydonga chiqadi. Zahira fondi korxonaning zararlarini qoplash, obligatsiyalarni so‘ndirish va o‘z aksiyalarini qayta sotib olish uchun shakllantiriladi. Foydaning taqsimlanmagan qismi ham kapitalizatsiya uchun yo‘naltirilishi mumkin. O‘zining iqtisodiy mazmuni bo‘yicha foyda rivojlanish uchun ishlatiladigan o‘z mablag‘lari zahirasining shakllaridan biri hisoblanadi. Ishlab chiqarishni rivojlantirishga yo‘naltirilayotgan sof foydaning hajmi bir qancha omillarga bog‘liq bo‘ladi: mahsulot realizatsiyasi hajmiga, narhlarga, mahsulot birligi tannarxiga, foyda solig‘i stavkasiga, iqtisodiy rivojlanishning umumiy strategiyasiga asoslanuvchi iste’mol va korxonaning rivojlanishiga taqsimlash siyosatiga. Moliyalashtirishning o‘z manbalarini ahamiyatliligi bo‘yicha keyingisi amortizatsiya ajratmalari hisoblanadi. Ular korxonalarda asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymatini tayyor mahsulot qiymatiga o‘tkazishi natijasida tashkil bo‘ladi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymatini bosqichma-bosqich tiklanishi jarayonida bo‘shab qolgan pul mablag‘lari amortizatsiya ajratmalari ko‘rinishida amortizatsiya fondida to‘planib boradi. Amortizatsiya fondining kattaligi korxonaning asosiy fondlarini hajmiga, ularning boshlang‘ich yoki tiklanish qiymatiga, turlari va yoshlari o‘yicha tarkibiga, shuningdek maqsadi va amortizatsiya ajratmalarini hisoblashning qo‘llanilayotgan usuliga bog‘liq. O‘z manbalardan foydalanishning asosiy afzalliklariga quyidagilar kiradi: foyda qismi bo‘yicha: ularni yo‘naltirishbo‘yicha vaqt va mablag‘ sarfining yo‘qligi, qaytarmaslik riskining yo‘qligi, manba sifatida qo‘llanilishi korxonaning investitsion jozibasini kuchaytiradi; amortizatsiya qismi bo‘yicha: korxona ixtiyorida har qanday moliyaviy holatda ham mavjud bo‘lishi, amortizatsiyani turli xildagi usullar bilan hisoblash imkoniyati.
Foyda qismidagi kamchiliklarga to‘lovlarni amalga oshmasligi, barterlar, soliqqa tortish va sh.k. oqibatida manbalarning chegaralanganligini keltirish mumkin; amortizatsiya qismi bo‘yicha: amortizatsiya fondi hajmining inflyatsiya darajasiga, nazoratning amaliy mexanizmini mavjud emasligi sababli maqsadsiz ishlatish ehtimoliga bog‘liqligi. Investitsiya resurslarini shakllantirishning o‘z manbalarini sanab o‘tilganlaridan qolganlari, odatda, korxonaning investitsiya strategiyasini ishlab chiqish jarayonida ko‘rib chiqilmaydi, madomiki ularning shakllanishi taktik va operativ rejalashtirishning predmeti hisoblanadi. Aksiyadorlik moliyalashtirish yuridik va jismoniy shaxslarning korxona ustav kapitaliga qo‘yilmalarini bildiradi. Buning natijasida investorlar korxonaning mulkdorlariga aylanadi. Moliyalashtirishning mazkur shakli bo‘yicha mablag‘larni yig‘ish qimmatli qog‘ozlar bozori orqali amalga oshiriladi.
Qarzli moliyalashtirish turli manbalardan, obligatsiyalar va boshqa qarz majburiyatlarini muomalaga chiqarishdan olingan kreditlar va qarzlar shaklida namoyon bo‘ladi. Moliyalashtirishning mazkur shakli doirasida investitsiya mablag‘larini yig‘ish qimmatli qog‘ozlar bozori, kredit resurslari bozori va davlatdan moliyalashtirish orqali amalga oshiriladi.
Investitsiya krediti investitsiya maqsadlariga yo‘naltirilgan turli xildagi bank kreditlari sifatida namoyon bo‘ladi. Kredit kreditlashtirishning asosiy tamoyillariga amal qilingan tartibda beriladi, ya’ni qaytaruvchanlik, muddatlilik, to‘lovlilik, ta’minlanganlik, maqsadli foydalanish. Davlat tomonidan kreditlashtirish aniq bir korxonaga (yoki ma’lum loyihaga) imtiyozli asosda bevosita (maqsadli) kreditlar shaklida amalga oshiriladi. Davlat kreditning foiz stavkalarini, qaytarish muddatlari va tartibini o‘rnatadi. Obligatsiyali qarz qarzli moliyalashtirishning bir ko‘rinishi sifatida, obligatsiyalarni emissiya qilish asosida tashqi o‘zlashtirishni bildiradi. Obligatsiya – qimmatli qog‘oz bo‘lib, uning egasi tomonidan ma’lum summadagi pulni to‘laganligi hamda muayyan vaqtdan keyin unda ko‘rsatilgan (nominal) pulni hamda ma’lum foizlarni qo‘shib qaytarilishini tasdiqlaydi.
Davlatdan moliyalashtirish ko‘p hollarda yuqori samarali investitsiya loyihalarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash ko‘rinishida, davlatning tashqi aloqalari doirasidagi loyihalarni moliyalashtirish ko‘rinishlarida amalga oshiriladi. Lizingli moliyalashtirish jihozlar sotib olish uchun berilgan kreditlar bilan o‘xshashlikka ega, biroq lizing mulkiy munosabatlarga asoslanadi. Lizing vaqtincha bo‘sh bo‘lgan yoki jalb qilingan moliyaviy mablag‘larni investitsiyalashga yo‘naltirilgan tadbirkorlik faoliyatining muhim bir turi hisoblanadi. Bunda bir taraf (lizing beruvchi) ikkinchi tarafning (lizing oluvchining) topshirig‘iga binoan uchinchi tarafdan (sotuvchidan) lizing shartnomasida shartlashilgan mol-mulkni (lizing obyektini) mulk qilib sotib oladi va uni shu shartnomada belgilangan shartlarda haq evaziga egalik qilish va foydalanish uchun lizing oluvchiga o‘n ikki oydan ortiq muddatga beradi. Aralash moliyalashtirish amaliyotda ancha keng tarqalgan va moliyalashtirishning bir emas, balki bir nechta usullarini bir vaqtning o‘zida qo‘llashni nazarda tutadi. Aralash moliyalashtirishda investitsiyalarni moliyalashtirishning o‘z manbalari ulushini nazorat qilib borish zarur.
Moliyalashtirish usullari va manbalarini tanlash ko‘plab mezonlar bog‘liq. Ular orasidan korxonaning tashkiliy-huquqiy shaklini, korxona operatsion faoliyatining tarmoq xususiyatlarini, korxona hajmi va yoshini, turli mabalardan jalb qilingan kapitallari qiymatini, moliyalashtirish manbalarini tanlash imkoniyatini, kapital bozori kon’yunkturasini, foydani soliqqa tortish darajasini, risk darajasigna munosabatni, pul oqimlari hajmini, korxona kapitala tuzilishini, qo‘yilma obyektini ko‘rsatishimiz mumkin.
5.SANOAT KORXONALARIDA MAXSULOTLAR ISHLAB CHIQARISH RAQOBOTBARDOSHLIGINI OSHIRISH ISTIQBOLLARI
Jahon iqti­sodiyotida inqiroz jara­yonlari chuqurlashib, dunyo miqyosida xarid talabi pasayib bormoqda va shun­ga muvofiq tarzda xom­ashyo, materiallar, ayniqsa, tayyor mahsulotlar boʻyicha raqobat yildan-yilga kuchayib bormoqda. Koʻplab rivojlangan va yetakchi mamlakatlar tajribasi shuni koʻrsatmoqdaki, ra­qobatdoshlikka erishish va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda, iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy jihatdan oʻzgartirish va diversifikatsiya qilishni chuqurlash­tirish, yuqori texnologiyalarga asos­langan yangi korxona va ishlab chiqa­rish tarmoqlari rivojlanishini taʼminlash, faoliyat koʻrsatayotgan quvvatlarni modernizatsiya­lash va texnik yangilash jarayonlarini tezlashtirish talab etilmoqda.
Ishlab chiqarish samaradorligi — korxona miqyosida iqtisodiy faoliyat, iqtisodiy dasturlar va tadbirlarning foydali natijalar berishi, olingan iqtisodiy samaraning muayyan qiymatga ega boʻlgan resurslarni qoʻllagan holda eng yuqori ishlab chiqarish hajmiga erishishga sabab boʻlgan ishlab chiqarish omillari, resurslar sarflariga nisbati bilan tavsiflanadi. Ishlab chiqarish samaradorligi korxona faoliyatining yakuniy natijasini koʻrsatadi. Miqdoriy jihatdan ishlab chiqarish samaradorligini mahsulot ishlab chiqarish uchun sarf qilingan mehnat miqdori bilan oʻlchash mumkin, lekin mehnat sarfini aniq oʻlchash ancha qiyin. Shu sababli, ishlab chiqarish samaradorligi mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi; ishlab chiqarish vositalaridan va kapitaldan foydalanish samaradorligi koʻrsatkichlari bilan aniqlanadi. Korxonalarda ishlab chiqarish samaradorligining umumlashgan koʻrsatkichi tovar ishlab chiqarish surʼatlarining oʻsishi hisoblanadi, undan tashqari puldagi harajatlar birligiga toʻgʻri keladigan mahsulot hajmi, balans foydaning asosiy va aylanma fondlar yigindisiga nisbati, toʻla tannarx koʻrsatkichlari muhim ahamiyatga ega. Mehnat unumdorligining oʻsishi surʼatlari, mehnatni tejash va mahsulot hajmi oʻsishida mehnat unumdorligi hissasi kabi koʻrsatkichlardan ham foydalaniladi.
Ishlab chiqarish samaradorligi texnik samaradorlik (ishlab chiqarish hajmi), iqtisodiy samaradorlik (mehnat unumdorligi, mehnat resurslari, asosiy fondlar, aylanma resurslar), ijtimoiy samaradorlik (moddiy resurslar, foyda) hisobiga shakllanadi. Ishlab chiqarish samaradorligini hisoblashdan maqsad samaradorlikka nimalar hisobiga erishilganini aniqlash va yana qanday omillar evaziga uni oshirish mumkinligini belgilashdan iborat.
Sanoat korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish, korxonaning innovatsion boshqaruvi samaradorligi ko‘rsatkichlari ta’sirida o‘zgarishi mumkin bo‘ladi. Ya’ni sanoat korxonasida innovatsion boshqaruv to‘g‘ri tashkil etilgan bo‘lib, mahsulot ishlab chiqarish jarayonlari texnik va yexnologik jihatdan zamon talablariga qanchalik mos bo‘lgani sari ishlab chiqarish hajmi shunchalik yuqori sur’atda ortadi. Asosiy e’tiborni mamlakatimizda sanoat korxonalarining innovatsion boshqaruvi mexanizmini rivojlantirishni rag‘batlantirishga qaratilgan davlat dasturlarini ishlab chiqishga qaratish maqsadga muvofiq. Bunda hududiy tamoyil asosida sanoat korxonalarini innovatsion rivojlantirish yo‘liga o‘tkazish zarur. Shuningdek, viloyatlar kesimida ishlab chiqarilayotgan sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish jarayonlarini innovatsion rivojlanish yo‘liga o‘tkazish, ularni global darajadagi raqobatbardoshlik indeksi ko‘rsatkichlarini muntazam ravishda takomillashtirish imkoniyati vujudga keladi. Sanoat korxonalarining innovatsion faoliyati, ularning rivojlanishidagi mavjud muammolarini monitoring qilish hududiy innovatsion sanoat markazlari tomonidan amalga oshiriladi. Shuningdek, sanoat korxonalarining uzoq muddatli davr uchun mo‘ljallangan innovatsion rivojlanish dasturlari va ularni amalga oshirish bo‘yicha chora-tadbirlari hududiy sanoat korxonalarini rivojlantirish markazlari tomonidan o‘rganilib, ularni moliyalashtirish va tegishli imtiyozlardan foydalanish bo‘yicha amaliy yordam ko‘rsatiladi. Korxonaning innovatsion boshqaruvi samaradorligiga doimiy ravishda ichki va tashqi omillar o‘z ta’sirini ko‘rsatib turadi.
Zamonaviy iqtisodiy munosabatlar tizimida ichki omillar qatoriga tadbirkorlik qobiliyati, korxona personali, kommunikatsiya samaradorligi, korxonaning tashkiliy tuzilishi, innovatsion faoliyatning bozorga yo‘naltirilganligi va innovatsiyalar uchun resurslarning yetarlilik darajasi kabi omillar kiradi. Korxonaning innovatsion boshqaruvi samaradorligiga ta’sir ko‘rsatuvchi tashqi omillarga esa mamlakatda maslahat va konsalting xizmatlari, moliyaviy yordam, innovatsion faoliyatni rag‘batlantirish va qonunchilik kabi omillar inobatga olinishi zarur. Bundan tashqari, mamlakat miqyosida sanoat ishlab chiqarishini rivojlantirishga doir bir qancha me’yoriy-huquqiy hujjatlar ham ishlab chiqildi. Dastlabki yo‘nalish O‘zbekistonda sanoat ishlab chiqarishining muayyan bir tarmoqlarini rivojlantirishga qaratilgan me’yoriy-huquqiy hujjatlardir. Mamlakatimizda sanoat ishlab chiqarishini rivojlantirish, yangi industrial tarmoqlarni shakllantirish, sanoat korxonalarini modernizatsiya qilish va ularni qayta jihozlash, mahsulotlar eksportini oshirish bilan bog‘liq ishlar bevosita investitsion jarayon bilan bog‘liq. Shunday ekan, sanoat ishlab chiqarishini taraqqiy ettirishga doir qabul qilingan me’yoriy aktlar bevosita investitsiya faoliyatini yuritishga oid tashkiliy-huquqiy hujjatlar bilan uzviy bog‘liq ravishda ishlab chiqilishi va bir-birini to‘ldirishi tabiiy. O‘zbekiston Respublikasida ham investitsiya faoliyatiga oid ko‘plab me’yoriy – huquqiy hujjatlar ishlab chiqilgan bo‘lib, ularning eng asosiysi bu “Investitsiya faoliyati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni hisoblanadi Jahon hamjamiyatiga integratsiyalashayotgan Oʻzbekiston Respublikasi uchun ham iqtisodiy rivojlanishning usutuvor yoʻnalishlarini aniqlab olish kabi muhim masalalar Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “Oʻzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish boʻyicha Harakatlar strategiyasi toʻgʻrisida” PF4947-sonli Farmonida belgilab berildi.
Qayd etish kerakki, mazkur meʼyoriy-huquqiy hujjatda Oʻzbekiston Respublikasini taraqqiy ettirishning bir qancha yoʻnalishlari bilan bir qatorda “Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yoʻnalishlari” boʻlinmasida tarkibiy oʻzgartirishlami chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini, xususan, sanoat ishlab chiqarishini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobiga uning raqobatbardoshligini oshirish masalalariga qaratilgan mulohazalar keltirib 0ʼtildi. Bundan tashqari, mamlakat miqyosida sanoat ishlab chiqarishini rivojlantirishga doir bir qancha meʼyoriy-huquqiy hujjatlar ham ishlab chiqildi. Dastlabki yoʻnalish Oʻzbekistonda sanoat ishlab chiqarishining muayyan bir tarmoqlarini rivojlantirishga qaratilgan meʼyoriy-huquqiy hujjatlardir. «Ishlab chiqarish texnologiyalari» fanidan darslik shu fan bo‘yicha namunaviy o‘quv dasturiga asosan yozilgan. Unda sanoatning eng muhim tarmoqlari, jumladan, yengil sanoat, oziq-ovqat, mashinasozlik, qurilish materiallari va qurilish ishlari texnologiyasi, ularda qo‘llaniladigan xomashyolar, asbob-uskunalar va shu tarmoqlardagi fan-texnika taraqqiyoti va texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar batafsil yoritilgan. Darslik oliy o‘quv yurtlarining menejment fakultetlarining talabalari va o'qituvchilari uchun moijallangan bo‘lib, undan mazkur yo'nalishda faoliyat olib borayotgan soha mutaxassislari ham o‘z amaliy ishlarida foydalanishlari mumkin. Respublikamizning moddiy-texnika bazasini yaratish hamda xalq moddiy farovonligini yanada oshirish yangi resurslar manbaini izlab topishni talab etadi. Bu esa ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirish, jonli va moddiylashgan m ehnatni tejash, kapital m ablag‘lar va asosiy ishlab chiqarish fondlaridan unum li foydalanish masalalarini asosiy o ‘ringa q o ‘yadi. Bunday m asalalarni hal qilishda iqtisodchilarning roli katta. Iqtisodchilar resurslardan ustalik bilan foydalanishni, xo‘jalik faoliyatida yuz berayotgan o ‘zgarishlarni o ‘z vaqtida hisobga olishi, ishlab chiqarish darajasini bozor ehtiyoji va talabi bilan bog‘lay olishi, xoljalik hisob-kitoblarini puxtalashi, xalq xo'jaligining barcha tarmoqlarida yangi texnika va texnologiyani jadallik bilan ishlab chiqarishga joriy eta bilishi kerak.
Buning uchun iqtisodchi m a ’lum darajada texnikaviy bilimga ega b o ‘lishi, ishlab chiqarish texnologiyasini bilishi shart. Ishlab chiqarishni to‘la bilmaydigan, faqat raqam lar bilan ish ko‘radigan iqtisodchi yuz berayotgan o ‘zgarishlarning sabablarini tushunmaydi va natijada masalani to ‘g‘ri hal qila olmaydi, qabul qilingan qarorlarni asoslab bera olmaydi. M uhandislik bilimlari, texnika taraqqiyotidagi ilg‘or tajriba hamda texnikaning hozirgi yutuqlari iqtisodchiga sanoatda sodir boiayotgan yangidan-yangi o ‘zgarishlarni tushuna olish va ularni yetarli darajada baholay bilishiga to ‘la imkon beradi. Texnologiya asoslari va ishlab chiqarishni tashkil qilishni yaxshi bilgan holdagina xo^jalik faoliyatini sifatli tahlil qilish, ishlab chiqarish xarajatlarini aniqlash hamda uning rezervlarini ochib berish, rejalashtirish, normallashtirish, moliyaviy ishlarni amalga oshirish va demak, m uhim xalq xo'jalik m asalalarini to‘g‘ri hal qilish kam m ehnat va mablag‘ sarflab, yuqori ishlab chiqarish natijalariga erishish mumkin. A n a shunday m uhim fanlardan biri texnologiya fani bo‘lib, u xom ashyolarning olinish usullari va ularga ishlov berib, iste’mol 3 buyumlariga yoki ishlab chiqarish vositalariga aylantirishdagi texnik usullarni o'rgatadi. Iqtisodiy nazariya, fizika, kimyo, energetika, statistika va shunga o ‘xshash m uhandislik, iqtisod fanlarining qoida h am d a usullarini keng q o ‘llash orqali texnologiya fani ishlab chiqarish jarayonlarining mohiyatini, hodisalar qonuniyatini ochib beradi hamda bu qonuniyatning amaliy maqsadlar uchun ishlatilish soha va chegarasini aniqlab beradi. Texnologiya bu bilan eng ratsional ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil etish va ularni ro‘yobga chiqarishda optim al sharoitlarni yaratishga yordam b e ­ radi. Hozirgi kun va davlatimizning tadbirkorlar oldiga qo'yadigan talabi — fan va texnika yutuqlaridan foydalanish asosida kam operatsiyali, kamxarajat va chiqitsiz texnologiya jarayonlaridan keng foydalanish, tabiiy, su n ’iy xomashyolardan kompleks foydalanish asosida sifatli va raqobatbardosh m ahsulotlar ishlab chiqarish, ishlab chiqariIgan m ahsulotlar bozorda o‘z xaridorini topa bilishidadir. Hozirgi zamon fan va texnikasi xomashyoni qayta ishlash uchun juda ko'p usul va vositalardan foydalanish imkonini beradi.

Kishilar moddiy va ma’naviy farovonligining o‘sishi ham sanoat tarmoqlari tuzilmasining o‘zgarishiga muhim ta’sir ko‘rsatadi. Bu omil ta’siri ostida yengil va oziq-ovqat sanoatlarida chiqariladigan mahsulotlar nomenklaturasi va assortimenti o‘zgaradi, shuningdek, madaniy-maishiy buyumlar – televizor, soat, fotoapparat, kir yuvish mashinasi, motosikl, motoroller va boshqalar ishlab chiqaradigan maxsus tarmoqlar tashkil topadi. Sanoat tarmoqlari tuzilmasiga ta’sir ko‘rsatuvchi eng muhim omillardan yana biri, mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotidagi o‘rni hisoblanadi. Hozirgi davrda iqtisodiy integratsiyaga kiruvchi har bir mamlakatda ayrim tarmoqlar taraqqiyoti uchun qulay iqtisodiy, ijtimoiy va tabiiy sharoitlar borligi tufayli iqtisodiy integratsiya dasturlari tuzilgan. Ulardagi sanoat o‘z mamlakatining ehtiyojlarinigina emas, balki boshqa davlatlar ehtiyojlarini ham hisobga olgan holda rivojlanmoqda. Mustaqillik yillarida sanoat tarmoq tuzilmasida g‘oyat muhim o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Buni 5-jadval ma’lumotlaridan ham ko‘rish mumkin.

Korxona(firma)larning ixtisosligiga kiruvchi ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning tarkibi bozordagi talab va taklifning o’zgarishiga qarab muntazam takomillashib, rivojlanib hamda mukammallashib boradi. Ayniqsa, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar, qiymat o’lchamidagi hajmi strukturaviy o’zgarishlar ta’sirida ortib yoki kamaytirilib aniqlanishi mumkin. Bunda ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmi sarflanayotgan moddiy va mehnat xarajatlarini e’tiborga olgan holda o’rganilishi tahlilda erishilgan natijalarni yanada aniqroq o’rganish imkoniyatini yaratadi. Korxona uchun ko’proq foyda keltiruvchi, kam xarajatlar talab etiladigan tovarlarni ishlab chiqarish o’ta manfaatlidir. shuning uchun ham tovarlarni ishlab chiqarish hajmini tahlil qilishda strukturaviy o’zgarishlarni e’tiborga olish maqsadga muvofiqdir.
Mahsulot hajmiga strukturaviy o’zgarishlarning ta’sirini zanjirli borlanish usuli orqali aniqlash mumkin. Korxona uchun naf keltiruvchi barcha strukturaviy o’zgarishlardan foydalanish mahsulotlarning hajmini ko’paytirish imkoniyatini yaratadi.
Strukturaning o’zgarish sabablari turlicha bo’lishi mumkin;
• ishlab chiqarilgan tovarlar tarkibida yuqori narxga sotilishi mumkin bo’lgan
mahsulotlar ulushining ko’payishi;
• mo’may foyda keltiruvchi tovarlarning hajmi;
• me’yordagi moddiy va mehnat sarflaridan ham tejamkorlik imkoniyati bo’lgan
tovarlarning mavjudligi;
• arzon xomashyo, yoqilg’i va boshqa moddiy boyliklarning yaqinligi;
• ishlab chiqarilayottan mahsulotlarning texnologiyasini takomillashishi evaziga
yuqori manfaat;
• tovarlar sifatini yaxshilanishi va boshqalar.
Mahsulotlar nomenkulaturasi — deb, miqdor holida tovarlar guruhlari, kichik
guruhlari va pozitsiyalarini belgilashda hamda hisobga olishda qabul qilingan
ro’yxatidir.
Tovar (ish, xizmat)lar assortimenti esa, mahsulotlarning ma’lum bir belgilariga qarab, ya’ni, uning turlari, navi, o’lchami, markasi, artikullariga qarab ajratiladigan mahsulotlar xilidir. Tovarlar nomenklaturasi va assortimentini o’rganishda o’rtacha assortiment rejasining bajarilishi tahlil etiladi.
Firma va kompaniyalar faoliyatini tahlil etishda o’rtacha assortiment rejasining bajarilishini ham aniqlash muhim hisoblanadi. O’rtacha assortiment rejasining bajarilishi odatda eng kichik raqamlarni jamlash usuli orqali amalga oshiriladi. Bunda har bir assortiment turlarini haqiqatda ishlab chiqarilish miqdorlari biznes rejasi bilan solishtirilib har ikki ko’rsatkichdan eng kichigi assortiment hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot tarkibiga qabul qilinadi. Assortiment hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot tarkibiga qabul qilingan ko’rsatkichlarning jamini biznes reja bo’yicha ishlab chiqarilishi lozim bo’lgan mahsulotlarga bo’lish orqali o’rtacha assortiment rejasining bajarilishi aniqlanadi.
Assortimentni shakllantirish sistemasi quyidagi asosiy jihatlarni o’z ichiga olishi shart:
• iste’molchilarning istiqbolli ehtiyojini aniqlash;
• chiqarilayotgan mahsulotning raqobatbardoshlik darajasini aniqlash;
• mahsulotning bozordagi hayotiylik siklini o’rganish, o’z vaqtida yangi
zamonaviy bo’lgan tovarlar turini yaratish bo’yicha choralar ko’rish va ishlab
chiqarish dasturidan ma’naviy eskirgan va iqtisodiy jihatdan kam foydali bo’lgan
mahsulotni chiqarib tashlash;
• iqtisodiy samaradorlik va mahsulot assortimenti o’zgarishida xavf xatar
darajasini baholash
Xulosa
Shuni aytishimiz joizki xar bir firma bozor iqtisodiyotida o`z o`rniga ega bo`lishi uchun birinchi navbatda raqobat bardosh xamda xamyonbob sifatli maxsulot ishlab chiqarishni yolga qoyish lozimfirma raxbarining maqsadi faqat katta daromad olish boilibgina qolmay xalq manfatlaarini o`ylashi kerak. Maxsulot tannarxiga ucha katta bolmagan miqdorda narx qoyish kerak. Shunda ishlab chiqargan xar bir maxsuloti xaridorlarga xarid qilishiga qulay bo`ladi.
Korxona ishlab chiqarayotgan maxsulotini talab miqdoriga qarab belgilangan xajimda ishlab chiqarishi maqsadga muxofiq. Firma eng avallo ish faoliyatida tajribali xodimlar bilan ta`minlanishi zarur. Shu bilan bir qatorda olinga daromaddan samarali foydalanish darkor. Xar bir ishlab chiqarayotgan tovar va xom ashyosini reklamasi va uning sifatiga e`tabor qaratish lozim. Shunda korxonaning tovar aylanmasi normal darajadi bo`ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:

1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2018.

2. O‘zbekiston Respublikasining «Raqobat to‘g‘risida»gi Qonuni //«Xalq so‘zi» gazetasi. 7 yanvar 2012 yil
3. O‘zbekiston Respublikasining «Xususiy korxonalar to‘g‘risida»gi Qonuni. Qonun va qarorlar. -T.: O‘zbekiston, 2011.
4. «Mas’uliyati cheklangan va qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. 2001 yil 6 dekabr // Tadbirkorlikka oid qonun hujjatlari to‘plami. 1-tom. - T.: O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi, 2002.
5. «Xo‘jalik shirkatlari to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 6 dekabrdagi Qonuni.//lex.uz
6. «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2014 yil 6 may, O‘RQ-370-sonli Qonuni // «Xalq so‘zi» 2014 yil 7 may, 88 (6018)-soni.
7. «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2012 yil 2 may, O‘RQ-328-sonli Qonuni // «Xalq so‘zi» 2012 yil 3 may, 86 (5506)-son.
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish va hisobga qo‘yish tizimini takomillashtirish to‘g‘risida" 2016 yil 28 oktyabrdagi PQ-2646-son qarorini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 9 fevraldagi 66-son Qarori. //lex.uz
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947- sonli Farmoni. // Xalq so‘zi. 8 fevral 2017 yil.
0. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 28 iyuldagi 207- son “Davlat ulushi bo‘lgan aksiyadorlik jamiyatlari va boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyati samaradorligini baholash mezonlarini joriy etish to‘g‘risida” Qarori.//lex.uz
11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 11 apreldagi «Tadbirkorlik faoliyati sohasidagi litsenziyalash va ruxsat berish tartib-taomillarini yanada qisqartirish va soddalashtirish, shuningdek, biznes yuritish shart-sharoitlarini yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PF-5409-sonli Farmoni// Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 12.04.2018 y., 06/18/5409/1059-son
12. 2017–2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasini «Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash yili»da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida.. № PF-5308. 22.01.2018. Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 25.05.2018 y., 06/18/5447/1269-son.
Internet saytlari
1. www.webofscience.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi
2. www.search.ebscohost.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi
3. www.mineconomy.uz (O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi)
4. www.mehnat.uz (O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi)
5. www.mf.uz (O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi)
6. www.stat.uz (O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi)

http://fayllar.org