Saqlanish qonunlarini masalalar yechishda qo’llash N. Mamadaliyeva qdpi

Saqlanish qonunlarini masalalar yechishda qo’llash
N.Mamadaliyeva QDPI

Ta’limning samaradorligini oshirish, shaxsning ta’lim markazida bo’lishini va yoshlarning mustaqil bilim olishlarini ta’minlash uchun ta’lim muassasalariga yaxshi tayyorgarlik ko’rgan va o’z sohasidagi bilimlarini mustahkam egallashdan tashqari, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni va interfaol usullarni biladigan, ulardan o’quv va tarbiyaviy mashqlarni tashkil etishda foydalanish qoidalarini biladigan o’qituvchilarni tayyorlash muhim amaliy ahamiyatga egadir. Har bir jamiyatning kelajagi uning ajralmas qismi va hayotiy zaruriyati bo’lgan ta’lim tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilangan. Bugungi kunda mustaqil taraqqiyot yo’lidan borayotgan mamlakatimizning uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilish va takomillashtirish, yangi sifat bosqichiga ko’tarish, unga ilg’or pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy qilish hamda ta’lim samaradorligini oshirish davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. O’zbekiston Respublikasi demokratik, huquqiy va fuqarolik jamiyati qurish yo’lidan borayotgan bir paytda ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarning bosh maqsadi va harakatga keltiruvchi kuchi har tomonlama rivojlangan barkamol insonni tarbiyalashdan iboratdir. Shu vaqtgacha an’anaviy ta’limda talabalarni faqat tayyor bilimlarni egallashga o’rgatib kelingan edi. Bunday usul talabalarga mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, tashabbuskorlikni sindirar edi. Shu sababli innovatsion texnologiyalardan foydalanish keng ma’noda ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan yangilash, o’zgarish ma’nolarini anglatuvchi tushuncha sifatida yuzaga kelgan, bo’lib bugungi kunda u ko’proq biror bir yangilikni amaliyotga joriy etish, yangilikni o’zlashtirish jarayoni ma’nolarida qo’llanilmoqda. Shu ma’noda fizika darslarida saqlanish qonunlarini masalalar yechish davomida qo’llash masalasini ko’raylik.

Elektr zaryadini saqlanish qonuni tabiatning fundamental qonunlaridan biridir.Bu qonunga ko’ra : “Istalgan yopiq sistemada Sistema ichida qanday jarayonlar ro’y berishidan qat’iy nazar elektr zaryadining algebrik yig’indisi o’zgarmaydi:

Bu qonunga ko’ra : “Yopiq sistemada elektr zaryadlarining algebrik yig’indisi o’zgarmaydi” yani elektr zaryadi paydo ham bo’lmaydi yo’qolmaydi ham u faqat bir jismdan (zarradan ) ikkinchisiga uzatiladi yoki shu Sistema ichida qayta taqsimlanadi.
Jismlar bir-biriga ishqalab zaryadlanganda ularning modullari teng va qarama- qarshi ishorali zaryadlanishi , zaryadlangan jismlar bir-biriga tekkizilganda, tekkizib ajratilganida zaryadlarning qayta taqsimlanishi va zaryadlarning algebrik yig’indisining o’zgarmasligi’elementar zarralarning bir-biriga aylanishlardan ustida olib borilgan kuzatishlar bu qonunning to’g’ri ekanini tasdiqlaydi.Boshqacha qilib aytganda bu qonun elektr zaryadining xossalaridan birini ifodalaydi.
O’quvchilarga fizik qonunning tub mohiyati masalalar yechish bilan ochib beriladi.Zaryadning saqlanish qonunini ba’zi masalalarda qo’llanishi bilan tanishamiz.
1-Masala: Zaryadi +2e ga teng bo’lgan tomchidan -4e zaryadli tomchi ajraldi.Qolgan 2- tomchining zaryadini aniqlang.
Berilgan:
q = +2e -4e Yechish:
-4e Zaryadning saqlanish qonuniga
+2e ko’ra
- ? q₂
q = q₁+q₂
q – dastlabki tomchi zaryadlari
q₁, q₂- keyingi har bir tomchi zaryadi
+2e= -4e+ q₂ q₂= +6e
Javob: q₂=6e
2- masala:
Ikkita zaryadlari –q va 3q bo’lgan bir xil sharlar tekkizib ajratildi va dastlabki joyiga keltirildi.Ularning ta’sir kuchlari qanday o’zgaradi ?


Berilgan: Yechish: sharlarning dastlabki o’zaro ta’sir kuchlari – F₁
q₁= -q
q₂=3q F₁=k = 3k

- ? Zaryadning saqlanish qonuniga ko’ra , sharlarning keying zaryadlari
vasharlar teng bo’lgani uchun bu zaryadlar teng taqsimlanadi ya’ni ;
=
va sharlarning keying o’zaro ta’sir kuchlari – F₂

F₁=k = k

Demak, yoki F₂= . Kuch 3 marta kamayadi

3-masala

Radiuslari R va 2R va zaryadlari mos ravishda q va 3q bo’lgan sharlar tekkizib ajratilganidan so’ng sharlar zaryadlari va potensiallari qanday bo’ladi .


Berilgan: Sharlar bir-biriga tekkizilgandapotensiali kotta shardan potensiali kichik sharga
R₁= R to potensiali tenglashguncha zaryad o’tadi .
R₂₌ 2R Demak , sharlar potensiallari tengligidan :
Q₁=q
Q₂=3q k
Zaryadning saqlanish qonunidan:

ifodani hosil qilamiz
Sharlarning keying potensiallari esa,

Bu formulani esa ixtiyoriy berilgan radiusli va ixtiyoriy berilgan zaryadli sharlar uchun qo’llash mumkin .Bizning masalada

q 2q= va


ekan

4-masala
izotopi 4 ta yemirilish va 2 ta β- yemirilishdan so’ng qaysi element izotopiga aylanadi

Berilgan : Yechish :

Radiaktiv yemirilish reaksiyasini yozamiz
4 ta va 2 ta β- yemirilish

Massaning saqlanish qonuniga ko’ra

232=4x4+2x0+A A=216

Zaryadning saqlanish qonuniga ko’ra

90=4x2+2x(-1) + Z Z=84

Noma’lum element

izotopi ekanligi kelib chiqadi.