Schyot tizimi va ikkiyoqlama yozuv

3.2. ASOSIY SCHYOTLAR
Asosiy schyotlar mablag’lar turlari (aktiv) mavjudligi va harakati ustidan va ularning 
manbalarining (passiv) nazorat qilish uchun ishlatiladi. Barcha asosiy schyotlarga 
ularda korxona mulkining hisobga olinishi xosdir. Asosiy schyotlarning xususiyati 
shundan iboratki, agar ularda qoldiq mavjud bo’lsa, ularning hammasi balans 
tarkibiga kiritiladi.
O’zining tuzilishi va qanday maqsadga mo’ljallanganligiga qarab asosiy schyotlar 
asosiy aktiv, asosiy passiv schyotlarga bo’linadi.
Asosiy aktiv schyotlar moddiy va pul mablag’larining mavjudligi va harakatini 
hisobga olish hamda debitorlar bilan hisob-kitoblar uchun xizmat qiladi. Ularning 
xususiyatlarini
«Materiallar» va «Debitorlar bilan hisob-kitoblar» schyotlari misolida ko’rib 
chiqamiz.
«Materiallar» schyoti korxona omboridagi materiallarni hisobga olish uchun 
ishlatiladi. Ma’lumki, davr boshiga omborda mavjud bo’lgan materiallar 
(boshlang’ich qoldiq) bu schyotning debetida aks ettiriladi. Kirimi debetiga, 
chiqimi-kreditiga yoziladi. Oxirgi qoldiq bu schyotda albatta debetida (yoki nolga 
teng) bo’lishi kerak, chunki omborda mavjud bo’lgan materiallardan ortiqcha 
sarflash mumkin emas.
«Debitorlar bilan hisob-kitoblar» schyoti korxonalar bilan bajarilayotgan xizmatlari 
bo’yicha hisob-kitoblarni hisobga olish uchun mo’ljallangan. Korxonaning xali 
bajarmagan, lekin haqi to’langan xizmatlari uchun qarzi bu schyotning debetida 
boshlang’ich qoldiq sifatida ko’rsatiladi. Korxonalarning mazkur korxonaga bo’lgan 

---

qarzining oshib borishi ham uning debetiga, uning uzilishi (qarzning to’lanishi) esa 
- kreditiga yoziladi. Oxirgi qoldiq faqat debetli bo’lishi (yoki nolga teng) mumkin, 
chunki xaridor o’z qarzini boshqa korxonaga shu qarzidan ortiq summada 
to’lamaydi.
Mulk (inventarlar)ni hisobga oladigan schyotlarga asosiy vositalar, uzoq muddatli 
ijarga olingan asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, materiallar, yoki va bo’rdoqiga 
boqilayotgan mollar, o’zi ishlab chiqargan yarim tayyor mahsulotlar, tayyor 
mahsulotlar, tovarlar kiradi.
Pul mablag’larini hisobga oladigan schyotlar kassa, hisob-kitob schyoti, chet el 
valyutasidagi pul mablag’lari, bankdagi maxsus schyotlar, qisqa muddatli 
investitsiyalar, pul ekvivalentlari, yo’ldagi pul jo’natmalar kiradi.
Xususiy kapitalni hisobga oladigan schetlarga ustav kapitali, qo’shilgan kapital, 
rezerv kapital, taqsimlanmagan foydalar kiradi.
Asosiy aktiv schyotning ta’rifi 
Debet  
Boshlang’ich qoldiq - moddiy va pul mablag’lari yoki ushbu korxonaga bo’lgan 
mavjudligi aylanma -mablag’lar kirimi (kelib tushishi) yoki debitorlarning ushbu 
korxonaga qarzining ko’payishi
Debet oxirgi qoldiq