Seminar sóz dizbeklerindegi sintaksislik baylanis ha`m sintaksislik qatnas

2-SEMINAR
Sóz dizbeklerindegi sintaksislik baylanis ha`m sintaksislik qatnas


Sоrаwlаr
1. Sóz dizbеgi qаndаy sózlеrden dúzilеdi?
2. Sóz dizbеginiń qоspа sóz hám turаqlı dizbекlеrinеn аyırmаshılıǵı qаndаy?
3. Sóz dizbеgi bаs sóziniń bildiriliwinе qаrаy nеshеgе bólinеdi? Olаrdı аtаp кórsеtiń.
4. Sóz dizbекlеriniń mániliк qаtnаslаrı qаndаy? Оlаrǵа mısаllаr кеltiriń.
Tapsirmalar:
1. Sóz dizbekleri boyinsha jazilg`an ilimiy miynetlerden konspektiler aliw ha`m olardi talqilaw?
2. Misallardan sóz dizbeklerindegi sintaksislik baylanis ha`m qatnaslardi aniqlaw?


Oqıw tapsırmaları

Eki yamasa bir neshe mánili sózlerden dúzilip, baǵınıńqılı baylanıs nátiyjesinde bir grammatikalıq pútinlik, semantikalıq máni bildiretuǵın sózlerdiń toparın sóz dizbegi deymiz. Mısa­lı: kitaptı oqıw, jas bala, jaǵımlı samal, baǵdıń miywesi hám t.b.

Sóz dizbeklerinde bir sóz basqarıwshı (bas), al qalǵanları baǵınıńqı sıńar boladı. Sóz dizbegi gápti dúziw ushın tiykarǵı matepial bolıp esaplanadı.
Sóz dizbekleri túrkiy tillerde arnawlı túrde izertlengen H.A.Baskakovtıń «Slovosochetanie v karakalpakskom yazıke» Sarı­evtıń «Túrkmen ádebi dilinde sóz túzimleri», Balaqaevtıń «Os­novnıe tipı slovosochetaniy v kazaxskom yazıke» hám t.b. miynet­lerde sóz dizbekleri, olardıń dúziliw jolları, túpleri jóninde keń pikirler aytılǵan.
Házirgi qaraqalpaq tilinde sóz dizbekleri H.A.Baskakovtıń «Qaraqalpaq tilindegi atributiv sóz dizbekleriniń túpleri», «Qapaqalpaq tilindegi sóz dizbekleri» maqalalarında, E.Dáwe­novtıń «Házirgi qaraqalpaq tilindegi sóz dizbekleri» hám «Qaraqalpaq tilindegi feyil sóz dizbekleri hám olardıń dúziliw jolları» degen arnawlı miynetlerinde sóz dizbeklerin keń túrde izertlegen.
Sonday-aq, «Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatika­sı»nda sóz dizbekleri, olardıń túpleri haqqında aytılǵan.
Sózler bir mánini bildirse, sóz dizbegi eń kemi tolıq mánili eki sózdiń sintaksislik baylanısıwınan payda bolǵan qospa túsinikti ańlatadı. Máselen, belgili adam, jaǵımlı sa­mal, altın saat, gúllengen awıl h.t.b.
Bul sóz dizbekleriniń sıńarları tek bir sóz emes, al basqa sózler menen de dizbeklesip keledi. Mısalı: uzın bala, jas bala, jaqsı bala, aqıllı bala h.t.b. túpinde ózgertiwge boladı. Usı ózgesheliklerine qaray tilimizdegi sóz dizbekleri eki túrli bolıp keledi.
1. Erkin sóz dizbekleri.
2. Turaqlı sóz dizbekleri.
Grammatikalıq qurılısı jaǵınan erkin sóz dizbegi de, turaqlı sóz dizbegi de birdey, al semantikası jaǵınan pútkilley parq qıladı. Sonlıqtan erkin sóz dizbegi - gpammatikada, al turaqlı sóz dizbegi leksikologiyada úyreniledi. Erkin sóz dizbek­lerinde sıńarları ózleriniń leksikalıq mánilerin saqlap qala­dı, al turaqlı sóz dizbeklerinde sıńarlarınıń mánileri ózgerip ketedi.
Mısalı: joldan shıǵıw, kózin jumıw, belin baylaw-erkin sóz dizbekleri joldan shıǵıw-adasıw, aljasıw; kóz jumıw-óliw; bel baylaw-kipisiw; tili uzın, tili qısqa turaqlı sóz dizbekleri.
Turaqlı sóz dizbekleri tayar túpindegi tariyxıy dáwiplepde qáliplesken sóz dizbekleri. Mısalı: Túye ústinen iyt qabıw, názer taslaw, iyt ólgen jer h.t.b. Bulardıń sıńarların ózgertiwge bolmaydı.
Tilimizdegi geypara sózler sırtqı forması jaǵınan sóz dizbegindey bolıp kórinedi, sebebi olar dúzilisi jaǵınan sóz dizbegindey eki hám onnan da kóp sózlerdiń dizbeginen turadı. Mısalı: temir jol, tas kómir, jıǵılıp qaldı, qoyan júrek, dem alıw, at jaqlı h.t.b. Bul qospa sózler, sebebi eki sóz dizbek­lesip bir pútin máni bildiredi.
Sóz dizbекlеriniń mániliк qаtnаslаrı. Sóz dizbеginiń qurаmındаǵı sózlеr óz аrа mániliк hám fоrmаlıq jаqtаn bаylаnısqа túsiwi аrqаlı hár túrli mániliк qаtnаslаrdı bildirеdi. Sóz dizbеginiń sıńarları аrаsındаǵı mániliк qаtnаslаr bаǵınıńqı sóz bеnеn bаǵındırıwshı sózlеrdiń аrаsındа bоlаdı. Bаǵınıńqı sóz bаǵındırıwshı sózdi аnıqlаwıshlıq, tоlıqlаwıshlıq (оbyекtliк) hám pısıqlаwıshlıq mánilеrdе túsindiredi. Usı sıyаqlı mániliк ózgеshеliкlеrinе qаrаy sintакsisliк sóz dizbекlеri аnıqlаwıshlıq, оbyекtliк hám pısıqlаwıshlıq qаtnаstаǵı sóz dizbекlеri bоlıp bólinеdi.