Shag’al, qum va but toshlarni qazib olish va ishlab chiqarishdagi ochish va qazib olish tizimlari

2.1. Konni ochish (transheyalarni hisoblash va asaslash).
Karyerlarda ish olib borilayotgan gorizontlargacha transportlar xarakatini Yo’lga
qo’yish maqsadida yer yuqori qatlamidan ochuvchi va yer osti lahmlari barpo etilgan.
Asosan karyerlarni ochishda o’tuvchi lahmlar qiya transheyalardan foydalaniladi. Ular
gorizontlarni ochishda yuqoridan pastga qarab quriladi. Transheyalar foydalanishiga
ko‘ra ikki turga bo‘linadi: kapital va qirqim transheyalar. Kapital transheyalar yerning
yuza qismidan foydali qazilmagacha borishini ta’minlaydi, qirqim transheyalar esa
qoplovchi jinslarni olib tashlash yoki foydali qazilmalarni qazib olishda front ishlarini
yaratib berishda qo‘llaniladi.
Avtomobil transportidan foydalanilgan holda yuqori gorizontlarni ochishda asosan
kapital transheyalardan foydalaniladi, ular uzoq muddatga ya’ni 10 yilgacha xizmat
qilishga mo’ljallangan bo’ladi. Kapital transheya karer maydoni chegarasidan
tashqarida ham quriladi. Kapital transheya yordamida bita pog’ona yoki ochish usuliga ko’ra bir nechta pog’onalarda harakatlanishi mumkin.
Transheyaning asosiy parametri quyidagilar: ko‘ndalang kesim yuzasining o‘lchamlari, bo‘ylama qiyalik, uzunligi va chuqurligi
Tekis yuzada joylashtirilgan kapital transheya trapetsiyasimon qirqimga ega, qiya
tepalikka joylashtirilgan transheyalar esa aksar hollarda ko‘ndalang qirqimi
uchburchakka yaqin shaklga ega bo‘ladi. Bir nechta pog‘onani ochuvchi kapital
transheya, murakkab pog‘onali shaklga ega.
Kapital transheya bortining qiyalik burchagi tog‘ jinsining turg‘unlik darajasiga
bog‘liq. Mustahkam qoyali tog‘ jinslarda 65—75°ga, yoriqdor qoyali tog‘ jinslarda
55—60°ga, va cho‘kindi jinslarda (qumtosh, oxaktosh, argillitlar)—35 dan 55°gacha
hamda zaif bog‘langan gillarda — 25 dan 40° gacha qabul qilinadi.
Transheya pastki qismi kengligi ikkita shart bo‘yicha amalga oshiriladi: transport
yo‘lining konstruksiyasi va o‘lchami hamda transheya o‘tkazishda jihozlarni xavfsiz
joylashtirish.
Temir yo‘l transportida transheya pastki qismi kengligi quyidagi elementlarni: A —
cheti, K — kyuvet, O—tayanchni joylashtirish uchun maydoncha, P — o‘tish qismi, 3
— er qazish tasmasi (zemlyanoe polotno), L — lotok.
Lotok chetki kengligi A yumshoq tog‘ jinslarda 1 m, qoyali tog‘ jinslarda-— 0,5 m
tashkil etadi; kyuvet yuza qismi kenligi yumshoq tog‘ jinslarda 1,65 m, qoyali tog‘
jinslarda 1 m. Kontaktli tayanch egallagan maydon kengligi 0,4 m va Sk = 3,7 m
masofada yaqindagi yo‘l o‘qigacha. Yo‘l o‘qlari orasidagi masofa Sp ular soniga va
dumpkarlar yuk ko‘tarish qobiliyatiga bog‘liq holda 4,1 dan 5,3 m gacha o‘zgaradi.
Yuk ko‘tarishi 180t bo‘lgan dumpkarlar uchun va undan katta transheyadagi yo‘l
o‘qlari orasidagi masofa quyidagini tashkil qiladi: ikki tomonlama yo‘l chiziqlarida 5
m, ko‘p yo‘lli chiziqlarda — 5,3 m. Ikki yo‘lli temir yul transportlari harakatlanadigan
transheyalari osti minimal kengligi 14—15 metrni tashkil etadi.
Avtotransportga tog‘ jinsi yuklash bilan transheya o‘tkazishda uning kenligini 25—
30 metrgacha o‘zaytiriladi, bunda avtosamosvallarni aylanma harakatini va
ekskavatorni ish unumdorligini 25—40 %ga ta’minlab berish tadbirlari ishlab chiqiladi.
Kapital transheya qiyalik kattaligi yukli transport qiyaligi kattaligiga bog‘liq bo‘ladi,
ya’ni transport idishining xavfsizlik harakatini talab etilishini chegaralaydi hamda
lokomotivni texnik imkoniyatlaridan kelib chiqqan xolda amalga oshiriladi. Kapital
transheyani maksimal qiyaligi transport turiga bog‘liq holda: elektr tortish kuchida
0,04; yuk tortuvchi agregatlarda 0,06; avtotransportlarda 0,9— 0,12; konveyer
transportida 16—18° ni tashkil etadi.
Sodda qiya transheya uzunligi formulasi:

bu erda —H(t)- transheyani oxirgi chuqurligi, m; i —transheya qiyaligi.