Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universitetining filologiya fakulteti 408-guruh talabasi anorqulova sahihaning tasavvuf va badiiy ijod fanidan tayyorlagan taqdimoti

Shu g'azalning:
Magar tajalliyi husnungg'a mazhar o'ldi quyosh,
Ki zohir ayladi oncha bila yog'du, -
baytida ko'rilayotgan masalaga doir mulohaza ochiq-oydin ifoda etilgan.
Demak, birinchi misoldagi “quyosh kosasi aksi” iborasida quyoshning Alloh taolodan poklik nurlarini olishi va u nurlarning kosasi ko'zgusida aks ettirishi ma’nosi singdirilgan. Quyoshdan kelayotgan ana shu hidoyat - yo'lboshchilik qiluvchi ilohiy nurlarda esa yorning aksini (Alloh taoloning tajalliysini) ko'rmaqchi bo'lsang, uni mayda ko'r, deb jomdan nido (tovush) keldi. Bu bayt husni matla’
Bunda Quyosh tajalliygoh kosa bo'lib, unda jilolangan nurlarda Alloh taoloning buyukligi va g'ozalligini ko'rish mumkin. Bas shunday ekan, Quyosh taratayotgan ilohiy nurdan bahramand bo'lgan barcha mavjudot va maxluqotda Alloh taoloning g'ozalligi va buyukligini ko'rish hamda tasavvur etish mumkin. Shunday ekan, “yor aksin mayda ko'r” degan nido (tovush)ning ma’nosi oydinlashadi, ya’ni Alloh taoloning o'zi emas, balki uning barcha zotiy va sifotiy fazilatlari ilohiy nurlar tajalliysida namoyon bo'ladi. Buning mohiyatini esa hamma ham emas, balki undan ogohlargina, ya’ni komil insonlargina anglaydilar va bahramand bo'ladilar. Bunday darajaga erishishning sharti ikkinchi baytda bayon qilingan:
G'ayr naqshidin ko'ngul jomida bo'lsa zangi g'am,
Yo'qtur, ey soqiy, mayi vahdat masallik g'amzudo.
Baytda “g'ayr naqshi”, “ko'ngul jomi”, “zangi g'am”, “mayi vahdat” kabi iboralarning tasavvufiy mazmunni ifoda etish uchun ishlatilganligi, ulardagi o'xshatish, sifatlash, istiora va ihomlarning ham shu maqsadga bo'ysindirilgani e’tiborga loyiqdir. Bundagi “ko'ngul jomi” xususan diqqatga sazovordir. Bu bilan shoir avvalgi baytdagi fikrni, ya’ni koinotda Alloh taoloning tajalliygohi Quyosh kosasi bo'lsa, Yer kurrasida esa uning tajalliygohi inson ko'nglidir, demoqchi. Xuddi ana shu ma’noda “shams ul-ka’si” – Quyosh kosasi hamda “ko'ngul jomi” o'rtasidagi mantiqiy va ma’naviy o'xshashlik hamda bog'lanish maydonga keladi. Shunday qilib, Alloh taoloning koinotda Quyosh kosasida tajalliy qilishi tufayli Quyosh bu ilohiy nurlardan koinot va Yerni bahramand etsa, Alloh taoloning inson ko'ngli jomida tajalliy etishi esa yerdagi barcha maxluqotlarga insonning namuna va ibrat bo'lishi, ya’ni ilohiy ma’rifatni tarqatuvchi komil mavjudot ekanligi ta’kidlanadi.
Alisher Navoiyning so'z yuritayotganimiz g'azalining uchinchi baytida ikkinchi baytda keltirilgan “vahdat mayi”ning mo'jizalaridan so'z yuritilgan:
Ey, xush ul maykim, anga zarf o'lsa bir sing'on safol,
Jom o'lur geti namo, Jamshed ani ichgan gado.
Baytdagi “sing'on safol” hazrat Muhammad (s.a.v.)ning “al-faqru faxri” (faqr-faxrim) hadislarini o'zining yashash-tirikligi mazmuni deb qabul qilgan, “ko'ngli jomi”dagi har qanday zang-g'uborni ketkizib, komillikka erishgan insonning ashyosi (mol-dunyosi, bayigarligi) bo'lib, bu ashyo-sing'on safol bunday inson uchun jahonni o'zida ko'rsatadigan getinamo – jahonnamodir, ya’ni “sing'on safol” egasida jahondagi barcha narsalarni ochiq-oydin ko'ra olish, idrok etish qobiliyati maydonga keladi. Shundan-da, ana shu “sing'on safol”dagi may (vahdat mayi, ilohiy tajalliy nurlari)dan bahramand bo'lgan gado – afsonaviy Jamshed martabasiga erishadi va komil inson darajasiga yetgan ulug' zot sanaladi.
Baytda talmeh (Jamshed-jom), tavsif (sing'on safol), tashbeh (jom-getinamo, gado-Jamshed), ihom (may) kabi badiiy tasvir vositalari mahorat bilan ishlatilgan.
To'rtinchi baytda ana shunday sifatlarga ega bo'lgan “jomu may” uchun jonu jahonni bag'ishlasa ham kamlik qilajagi uqtirilgan.
Demak, g'azalning 1-3 – baytlarida “jomu may” sifatlari bayon etilgan bo'lsa, to'rtinchisida ularning buyuk ahamiyati umumlashtirilgan.
Beshinchi baytdan boshlab, ana shunday fazilatli “jomu may”dan bahramand bo'lish natijalaridan so'z yuritiladi. Jumladan:
Dayr aro hush ahli rasvo bo'lg'ali, ey mug'bacha,