Sharq allomalarining asarlarida mehnatsevarlik to'G'risida ilgari surilgan pedagogik fikrlar

O’qituvchining o’quvchilar bilan muloqot olib borish yullari. O’qituvchining ish faoliyati davomida o’quvchilar bilan muomala – munosabatlari katta urin egallaydi. Bu jarayonda bola insoniyat tuplagan bilimlarni, muomala qilish tajribalarini egallab oladi. O’qituvchi esa pedagogik jarayonda asosiy shaxs bo’lib xizmat kiladi, unga yosh avlodni o’qitish va tarbiyalash vazifasi yuklatilgan. Shuning uchun ham o’qituvchiga bolaning muomalasiga, axloqiga, xulqiga nisbatan aloxida, katta talablar kuyilgan.
O’qituvchi xayotga endigina kadam kuyayotgan bolalar bilan doimo muloqotda bo’ladi. Bolalar o’qitish va tarbiyalash jarayonida umuminsoniy va milliy urf – odat mezonlarini o’zlashtiradilar. O’quvchi muomala odobini, muloqot olib borish yulini asosan o’qituvchi timsolida anglab oladilar. Muallim bola uchun bir umr ideal, ibrat, namuna bo’lib qoladi.
Afsuski, hamma muallimlar ham bolalar nazarida shunday bo’lib kolmaydi. O’zining ko’pol muomalasi bilan o’quvchini ukishdan sovitib, dilini ranjitadigan o’qituvchilar ham axyon – axyonda uchrab turadi, albatta. Xayotda, amaliyotda bunga ko’plab misollar topiladi. Bunday o’qituvchilar bolalar orasida obru orttira olmaydilar.
O’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasidagi muloqotni tartibga soluvchi talablardan biri bolaning xulqini, muomalasini, bola bajargan ishini odilona to’g’ri baholashdir. Xulqi, muomasida esa bolaning biror kishi yoki narsaga munosabati ham ifodalanadi.
Pedagogik faoliyatda sinfdan va maktabdan tashkari ishlar o’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasidagi muloqotning muxim soxalaridan biri xisoblanadi. Sinfdan va maktabdan tashkari ishlarning turi nixoyatda ko’p bo’lib, o’qituvchi tomonidan muloqot jarayonida u ishlarni xususiyati va bajarish jarayoni, natijasi haqida tulik tushuntirishiga bog’liqdir.
Muloqotlar jarayonida o’qituvchi ayrim talablarga rioya qilishiga to’g’ri keladi:
O’z ishi jarayonida o’qituvchi har bir o’quvchining kadr – kimmatini inson sifatida xurmat qilishi, o’quvchiga nisbatan ishonch;
Bolaga mehribon, gamxur bo’lishi, shodligiga ham, tashvishlariga ham sherik bo’lish;
Bolalar bilan har qanday muloqot jarayonida aloxida yondoshish, pedagogik taktni saklash.
O’qituvchi faoliyatida sharkona umuminsoniy kadriyatlardan foydalanish. Muallimlik kasbi shunday sharafli, ishonchli va olijanob kasblardan bo’lganligi uchun ham Milliy dasturdan, ta‘lim to’g’risidagi Qonundan kelib chikadigan vazifalarni maktab o’quvchilari, o’quv yurtlarining pedagog xodimlari, professor o’qituvchilari bajaradilar. Shuning uchun ham «Qonun»da pedagog xodimlar o’zlarining kasb – kor sha‘ni va kadr – kimmatlarini ximoya qilishlari : odob – axloq koidalariga rioya etishlari, bola, o’quvchi va talaba, o’qituvchi – o’quvchi shaxsning kadr – kimmatini xurmatlashlari; ularni mexnatga, qonunlarga, ota – onalar va xotin – kizlarga, ma‘naviy – tarixiy, madaniy – milliy va umuminsoniy kadriyatlarga xurmat ruhida atrof – muxitga extiyotkorlik bilan munosabatda bo’lish ruhida tarbiyalashlari, o’zlarining butun faoliyatlari va shaxsiy namunalari bilan umuminsoniy axloq koidalariga, xakikat, adolat, vatanparvarlik, yaxshilik va bashqa xayrli xislatlarga nisbatan xurmatni qaror toptirishlari; usib – ulgayib kelayotgan avlodni bir – birini tushunish, xalqlar o’rtasida, shuningdek barcha elatlar, millatlar va diniy guruhlar o’rtasida tinchlik, axil – inoklik ruhida tarbiyalashlari lozim.
O’zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A.Karimovning deyarli barcha asarlarida, so’zlagan nutklarida o’zbek xalqining ko’p asrlik ma‘naviy – milliy, madaniy kadriyatlarni, uning odob – axloqini belgilab beruvchi Ko’r‘oni Karim, Xadisi Shariflar, Imom al Buxoriy, Imom at – Termiziy, Baxouddin Nakshband, az – Zamaxshariy, Najmiddin Kubro, Axmad Yassaviy, Sufi Olloyor, Sulaymon Bakirgoniy kabi mutafakkirlarning bebaxo merosini, Al Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Al Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Maxmud Koshgariy, Yusuf Xos Xojib, Axmaj Yugnakiy, Mirzo Ulugbek, Amir Temur, Bobur, Alisher Navoiy, Kamoliddin Bexzod kabi allomalarning jaxon fani va madaniyatiga kushgan ulug va bebaxo xissalarini o’rganish, shu asosda yosh avlodni tarbiyalash zarurligi ta‘kidlanadi.
Prezidentning ta‘kidlashicha, yoshlarni umuminsoniy kadriyatlar asosida tarbiyalashda islom ta‘limotining ahamiyati katta. Islom dini -- bu ota – bobolarimiz dini, biz uchun ham iymon, ham diyonat, ham ma‘rifatdir.
Tarixga nazar tashlar ekanmiz, odamlarni o’z – o’zini idora etishga, yaxshi xislatlarni ko’paytirib, yomonlardan xalos bo’lishga chorlagan. Har bir insonga, oila, jamoa, xalqka raxnamo bo’lgan. Kishilarni ogir sinovlarga bardosh berishga, yorug kunlarga intilib yashashga da‘vat qilgan, ishontirgan. Bunday da‘vat o’z navbatida odamlarga kuch – kuvvt bagishlagan, irodasini mustaxkam qilgan, bir – biriga mehr – oqibatini oshirgan. «Demak, din xalq ma‘naviyatining yuksalishiga katta xissa kushib kelgan ekan. Bugungi davlatchiligimiz haqida so’z yuritganda, rejalar to’zganda dinni eng avvalo, ham milliy, ham umuminsoniy kadriyat sifatida e‘tiborga tutishimiz lozim. (I.A.Karimov. O’zbekiston siyosiy – ijtimoiy va iktisodiy istikbolining asosiy tamoyillari. «Xalq so’zi» gazetasi. 1995 yil. 24 fevral). Hamma gap ana shu umuminsoniy va milliy kadriyatlarni uygunlashtirib xayotga tadbik etishda.
Islom ta‘limoti utmishda yaratilgan barcha iloxiy bilimlarning, insoniy tajriba va fazilatlarni umuminsoniy kadriyat sifatida o’zida mujassamlashtirdi. Ko’r‘oni Karim va Xadisu Sharifda bayon etilgan kishilarni yaxshilikka undovchi goyalar, insoniyat madaniyati xazinasiga kushilgan ulkan xissa ekanligi jaxon mikyosida allakachon tan olingan.
Islom ta‘limotida yoshlar barkamol inson bo’lib yetishishlari, ayol va erkak turmushda, jamiyatda o’z mavkelarini, vazifalarini bilib, pokiza xayot kechirishlari lozimligi ta‘kidlanadi. Erkaklarda gurur, ayollarda sharm – xayo, kizlarda iffat, bolalarda mehr – oqibat, xalol bilan haromning farqiga borish kabi fazilatlarni tarbiyalash islom ilmining mazmunini tashkil etadi.
Shuningdek, Xadislarda yomon xulq, razolat, kibr – xavo, adovat, xasad, xiyonat, yolgonchilik, munofiklik, poraxurlik, bo’zuklik kabi illatlar koralanadi.