Sharq mutafakkirlarining bola tarbiyasi haqidagi fikrlari

Sharq mutafakkirlarining ta’lim tarbiya to’g’risida ilmiy qarashlari

Sharqning qomusiy olimlari Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, AForobiy, Davoniy, Jomiy asarlarida ta'lim-tarbiya, o'qitish masalalari atroflicha bayon qilib berilgan. Shuningdek, mutafak-kirlarimiz tomonidan ta'lim jarayonida o'qitishning qaysi usul vositalaridan foydalanish lozimligi uqtirib o'tilgan. Keltirilgan fikrlardan ko'rinadiki dastlab shaxs amaliy bilimlarga keyinchalik esa nazariy bilimlarni qo'lga kiritishi lozimligi borasidagi g'oyalar ilgari surilgan.
Qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy asarlarida o'qitish usullari masalasiga alohida to'xtalib, o'quvchi shaxsiga ta'lim berishda ko'proq qaysi tomonlarga e'tibor berish kerakligini bayon qilib beradi. Jumladan, olim tomonidan quyidagi qoidalar ilgari suriladi:
- o'qitishda yodlatish emas, balki tushunish mantiqiy fikrlash, xulosalar chiqarish, yo'liga amal qilish lozimligi.
- o'qitishda o'quvchining qiziqishi, intilishini hisobga olinishi va muallim o'z shogirdlariga xushmuomalali bo'lishi.
- o'qitishda turli usul, metodlarni qo'llash ya'ni qarab chiqish,
o'qilmagan mavzularni o'qib olish kerakli joylarini qayta o'qib olish,
umuman yana o'qib chiqish va tushunib olish.
- o'quv qurollarini, kitoblarni e'tibor bilan avaylab, asrab tutish,
bu kitoblar insoniyatning boyligi ekanligi.
Beruniy yoshlarni o'qitish uchun o'qituvchi tanlashni birinchi va asosiy ish deb bilgan. U bolalarni yoshligidanoq aniqrog'i 5—6 yoshidan o'qitish tarafdori edi. Buning uchun o'qituvchi xush­muomalali, rostgo'y, o'z fanini yaxshi biladigan pokiza, toza ozoda yurish va turishida namuna boiishini talab etadi. Bu g'oya to'g'ri va adolatli talabdir. Agar tarbiyachi o'rnak bo'lmasa, aytgan gapiga o'zi rioya qilmasa, uning tarbiyasi samarasizdir.
Beruniy ta'lim tarbiyaga o'quvchilarning diqqatini jalb qilish, mashg'ulotlar davomida o'quvchini zerikib qolmasligi uchun ta'lim olishning turli yo'llari, shakl va metodlari ustida to'xtalgan. U shunday deb yozadi, «Bizning maqsadimiz o'quvchini toliqtirib qo'ymaslikdir. hadeb bir narsani takrorlash zerikarli bo'ladi, materialga nisbatan salbiy munosabat shakllanadi. Agar o'quvchi bir masaladan, boshqa bir masalaga o'tib tursa, u xuddi-turli-tuman bog'-rog'larda sayr qilgandek boiadi, bir bog'dan o'tar o'tmas, boshqa bir bog' boshlanadi. Kishi ularning hammasini ko'rgisi va tomosha qilgisi keladi. Har bir yangi narsa kishiga rohat bag'ishlaydi deb behuda aytilmagan». Olimning so'zlarida uning bilim berish yo'llari haqidagi qarashlari ham bayon etilgan.
Birinchidan — ilmiy bilimlar turli mavzulardan iborat bo'lishi, o'quvchini zeriktirmasligi, xotirasiga malol kelmaslikni ko'zda tutadi.
Ikkinchidan — bunday usul boshqa tadqiqotchilarning o'qib o'rganuvchining mehnatini yengillashtirishga qaratilgan.
Uchinchidan — borliqdagi hodisalarni har tomonlama o'rgan-masdan ilmiy bilimlar doirasini aniqlab olish qiyin bo'lishini ta'kidlaydi.
Beruniy ilm olishga kirishni quyidagicha ta'kidlaydi: «Ilm dargohiga kirar ekansan, qalbingni, ko'ngilni ozdiruvchi illatlardan, odamni ko'r qilib qo'yadigan holatlardan, chunonchi, qotib qolgan urf-odatlardan, hirsdan, raqobatdan, ochko'zlikning quli boiishdan o'z hokimligi uchun kurashishdan ozod boimog'ing darkor».
Beruniy o'quvchiga bilim berish uni xat savodli qilish haqida gapirar ekan, bu o'rinda qog'ozning paydo bo'lishi, yozuv va uning vujudga kelish xususiyatlari, turli belgilar o'quv qurollari haqida alohida-alohida to'xtalgan. Uning ta'kidlashicha har bir xalqda ta'lim berishning o'ziga xos tomonlari bo'lib, hammasida ham o'qitish eng awal alifbedan boshlanadi.
Qomusiy olim Beruniyni ta'kidlashicha bilim olish jarayonida insoniyat yaratgan bilimlarni egallash uchun o'quvchida intilish va qiziqish boiish kerak.
Ilm olishning muhim yoilaridan biri kishi o'zini hammaga do'st, yaxshilik qila bilish darajasiga yetkazishdan boshlanadi. Bilimlarni yakka holda emas, balki jamiyat a'zolari bilan birga yashab olish mumkin. Chunki, ilmlar insoniyat jamoasining mahsulidir. Yakka kishi o'zi uchun kerakli bmmlarni yarata olmaydi. Kishi tabiati bilmagan va bila olmagan narsasini bilishga o'chdir.
Beruniy ilm olish yo'li bilan dunyoni bilishning turli bosqichlarini ko'rsatadi:
To'liq bilim olishda narsalaming chegaralari ma'lum bo'ladi.
Narsalaming bo'laklarini umumlashtiruvchi chegaralarigacha ma'lum bo'ladi, lekin bunda ham tafsilotdan holi bo'lmaydi.
O'sha tafsilotlar atroflicha biluvchi va bilinuvchi sifatida birlashadi, lekin bu holat zamon ichida bo'lib turadi.
Atroflicha bilish holati zamon ichida bo'lmaydi, endilikda narsalarni, voqealarni bilishda zarur vosita bo'lgan ism sifatlarga, laqablarga ehtiyoj qolmaydi.
Beruniy tomonidan ilgari surilgan fikrlarda bilimlilik orqali nodonlikdan xalos etish masalalari bayon qilingan. O'quvchini o'qitish muomalali, rostgo'y, savodxon, shogirdlariga prinsipial, yumshoq muomalali bo'lishi kerak. Muallim o'quvchini doimo to'g'ri yo'lga boshlashi, sezgir va talabchan bo'lishi lozimligini uqtiradi.
Beruniy muallim shogirdlariga yumshoq muomala qilishi, ularga to'g'ri yoi ko'rsatishi, yaxshi yo'lga yo'llashi, niyatini to'g'ri qilishi, o'zini katta olmay, ochiq ko'ngil bo'lishi haqida ta'lim bergan.
Beruniy o'qitish muallimning o'qib o'rganishi, takrorlashi bilan bevosita bog'liq ekanligini alohida uqtirgan. Shuningdek, kitob o'qishning usul va metodlariga alohida e'tibor beradi. Kitoblarni shunchaki emas, balki fikrlarni kichik boiimlarga bo'lib o'qish, hamma o'qilgan joylarni umumlashtirib, qayta o'qish haqida ham ibratli materiallarni bayon etadi.
Beruniy o'qitishda faqat induktiv yo'l bilangina emas, balki deduktiv yo'l bilan ham ish tutmoq lozimligini ta'kidlaydi. Bunda olim har qaysi metodni joyida qo'llamoq zarurligini yaxshi bilgani ko'rinib turibdi. Bunday o'qish tafakkurni o'stirib, bilishning sifatini yaxshilaydi, aqliy bilimni boyitadi.
Beruniy dastlab o'quvchining ongli o'qishi, matnning hajmi kichik, mazmuni sodda, keyinchalik esa hajmi katta, mazmuni murakkabroq bo'lgan matnlarni o'qishga kirishishi o'qish jarayonida taqqoslash-qiyoslashga e'tibor berish o'quvchilaming ongli bilimiga asos solishini eslatib o'tgan.
Olim o'qilganlarning barchasini qaytarib o'qish deganda, asosan xato qilmay, so'zlarni buzmay, ortiqcha tovush ishlatmay, bo'g'inlarni tushirib qoldirmay, so'z urg'usini o'z o'rnida qo'llab, to'g'ri o'qishni ta'kidlaydi. O'qishning tez, to'g'ri va ifodali boiishi, o'qish davomida bolaning o'z-o'zini kuzatib borishi, xatosiz tez va to'g'ri o'qishiga yordam beradi.
Beruniy bilimlar ustozlar tomonidan o'rgatiladi deb biladi. U nazariy bilimlarni o'quvchiga singdirish usullari haqida to'xtalib, muallim o'z ishiga asosan qiziqarli suhbat usuli bilan yondashib, shogirdning fanga, kasbga o'rganilayotgan ilmga havasini uyg'ota olishini, ta'limning asosiy vazifalaridan bin deb bildi.
Buning uchun ba'zan muallim o'z shogirdlarini majbur qilishi mumkin deb bildi.
Ibn Sino bilim olishda bolalarni maktabda o'qitish zarurligini qayd etar ekan, ta'limda quyidagi tomonlarga rioya etish zarurligini ta'kidlaydi:
- bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band qilib qo'ymaslik;
- ta'limda yengildan og'irga borish orqali bilim berish;
- olib boriladigan mashqlar bolalar yoshiga mos bo'lishi;
- o'qitishda jamoa bo'lib maktabda o'qitishga e'tibor berish;
- bilim berishda bolalarning mayl, qiziqish va qobiliyatini hisobga olish;
- o'qitishni jismoniymashqlar bilanqo'shibolibborish.
Talabaga bilim berish o'qituvchining mas'uliyatli burchidir.
Shunga ko'ra, Ibn Sino o'qituvchining qanday bo'lishi kerakligi haqida fikr yuritar ekan, shunday yo'l yo'riqlar beradi. Bular quyidagilardan iborat:
- bolalarbilanmuomaladabosiqva jiddiy bo'lish;
- berilayotgan bilimning talabalar qanday o'zlash-tirib olayotganligiga e'tibor berish;
- ta'limda turli metod va shakllardan foydalanish;
- talabaning xotirasi, bilimlarni egallash qobiliyatini va shaxsiy xususiyatlarini bilish;
- fanga qiziqtira olishi;
- berilayotgan bilimlarniig eng muhimini ajratib bera olishi;
- bilimlarni talabalarga tushunarli qilib, uning yoshi aqliy darajasiga mos ravishda berishi;
- har bir so'zning bolalar hissiyotini uyg'onish darajasida bo'lishga erishish zarur, deydi olim.
Ibn Sino ta'kidlashicha bilishda qaysi metodlardan foydalanmasin, u og'zaki ifodali bilimlarni tushuntirishmi, turli ko'rinishlardagi suhbatmi, tajribalarmi, baribir talabada haqiqiy bilim hosil qilish, mustaqil qobiliyatini rivojlantirish, olgan bilimlarini amaliyotga tatbiq eta olish qobiliyatini tarkib toptirishni asosiy maqsad deb bilgan.
Davoniy fikriga ko'ra bola tarbiyasining keyingi davri maktabda boshlanadi. Muallim aqlli bola tarbiyasidan yaxshi xabardor bo'lgan yuksak fazilat egasi bo'lishi lozim. Olim talaba bilan muallim o'rtasidagi munosabatga alohida to'xtaladi. Agar ota uning organizmini jismoniy jihatdan tarbiyalashga sababchi bo'lsa, muallim uning ma'naviy tarbiyasi kamolotga yetishiga sababchidir. Haqiqatni olganda, uning fikricha muallim ma'naviy padar hisoblanadi. Agar kishining ruhi o'z badaniga qanchalik yaqin bo'lsa, muallim ham tarbiya borasida shunchalik ota-onaga yaqin turadi.
Davoniy bolalarning kasb-hunar egallashi to'g'risida ham e'tiborga sazovor fikrlar bildirganlar. Muallim talabalarning qobiliyatini qaysi kasb bilan qiziqishini juda yaxshi bilishi lozim. Agar bola ma'lum bir kasb hunar yoki bilim bilan shug'ullansa, uni har tomonlama qo'llab-quvvatlash va bilim yoki kasbni egallash uchun kerakli shart-sharoitni yaratib berish lozim, har bir kishining — deb yozadi Davoniy, hamma kasbni egallashga qobiliyati bo'lmaydi, balki muayyan odamning biror kasbga qobiliyati bo'ladi.
Sharqda psixologik qarashlarning paydo bo`lishida buyuk sharq mutafakkirlarning roli juda katta bo`lgan. Ular orasida Al Xorazmiy, Al Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Ulug`bek, Jaloliddin Davoniy, Umar Xayyom, Alisher Navoiy kabilar o`zlarining inson psixikasi va yosh avlodni tarbiyalashga doir boy fikrlari va qarashlarini meros sifatida qoldirganlar. Ular orasida ayniqsa Abu Ali ibn Sinoning mantiq, metofizika, tabiiy fanlar (ayniqsa tibbiyot) haqidagi fikrlari o`sha davr ilmiy taraqqiyotiga katta hissa qo`shdi. U maxsus psixologik muammolar bilan shug`ullangan, birinchi bor psixologiya fanida tajriba amalga oshirgan alloma hisoblanadi. Uning ruh haqida, asab tizimi, miyaning funktsional tuzilishi haqidagi fikrlariga asab tizimining zamonaviy qarashlariga o`xshashdir. Ayniqsa, Abu Ali ibn Sinoning temperament haqidagi ta’limoti, har bir kishiga uning temperament xususiyatlariga qarab yondashish zarurligi fikrlari ming yildan so`ng ham, zamonaviy psixologiyada o`z aksini topgan. Abu Ali ibn Sinodan so`ng Markaziy Osiyoda psixologik muammolar bilan shug`ullangan biror bir olim uchramagan bo`lsada xalq og`zaki ijodiyotida, shoirlar she’riyatida psixologik qarashlarini ko`rish mumkin. Abadiy qahramonlar orqali aytilgan fikrlar ma’lum tasavvurlarni tashkil etib, ular ilmiy qarashlarning paydo bo`lishi va rivojlanishiga asos bo`lib xizmat qildi va shu bilan birga psixologiyaning fan sifatida tarkib topishiga asos bo`ldi.
Rumiy birinchi bo`lib olamning zarradan koinot qadar o`zaro bavositaligi bir-biri bilan tortilib turishi dialektik taraqqiyoti (oddiydan murakkab sari rivojlanishi hamma erda zaruriyat va qarama qarshiliklar birligining mavjudligi) haqida fikrlar bayon etilgan. Ruhning ichki intizomi fikrdan paydo bo`lishi va yo`qolishi tasavvur va tafakkur xayol va borliqning ongga ongning borliqqa ta’siri inson mavjudligini aniqlaydigan belgilar insondan aldanishi yolg`on tasavvurlar va chin bilim tajriba tahlil aniqlik va mavhumlik xaq sifati va odam sifati kabi yuzlab masalalar yuzasida bahs yuritilgan.
Tasavvur ahli inson ruhiyati erki inson ichki olami hislari parvozini ifodalab ma’naviyatimizni boyitishga xizmat kiladi.
Alisher Navoiy tafakkurning roli haqida:
Har ishki qilmish odamzod,
Tafakkur birla bilmish odamzod.
Uyg`onish davri mutafakkirlari fikrlash quvvati qobiliyatini til nutq qobiliyati bilan birga olib tekshirdilar.
Forobiy bilish masalasiga odamning mohiyatini tushuntirib berishning tarkibiy qismi sifatida qaraydi. Uning fikricha odam tabiat rivojining yakuni bo`lib o`z ruhiy sifatlari bilan hayvonot olamidan farq qiladi. Odam tabiatdan ajralib chiqqan alohida mavjudot tabiatga ob’ektga nisbatan sub’ekt deb qarash bilan bog`lanadi. Odam biluvchi sub’ekt tabiat esa bilish ob’ekti sifatida olib qaraladi.
Ob’ekt sub’ektga qadar mavjud bo`ladi ''seziluvchi narsa sezgilarga qadar mavjud bo`lgani kabi bilinuvchi narsa ham bilishga qadar mavjuddir''
''Odam aqlga ega. Ana shu aql bilan ruh odamning tabiiy ibtidosi hisoblanadi". Ammo bu ibtidolar odamning tabiiy ibtidosi ta’siri ostida kamol topib insonga aylanishga kifoya kilmaydi, chunki inson inson bo`lib kamolatga erishuvi uchun so`zlash va kasb hunarga muhtojdir.''