Sharq sivilizatsiyasi va tarix fakulteti kurs ishi mavzu: “Tariхi Tabariy” asarida Markaziy Osiyo tarixi

II bob. “Tariхi Tabariy” asarining yoritilishi
2.1. Tabariy shaxsiyatiga ta’rif
Garchi bundan ming yildan avvalroq yashab o‘tgan bo‘lsa-da, hamon o‘z asarlari va yaxshi fazilatlari bilan qalblarni ta’sirlantiruvchi hamda ibrat bo‘luvchi olimlardan biri Tabaristonlik buyuk alloma Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-Tabariydir. Tabariyning “Tarix”ning o‘ttiz sakkiz nusxali tarjimasining I jildi dunyo yaratilishidan boshlanib, Nuh va To‘fon davri bilan tugaydi. U nafaqat insoniyatning ilk tarixiga oid ko'plab mish-mishlarni musulmonlarning diqqat markaziga olib boradi, balki insoniyatning tarixdan oldingi davri haqidagi qadimgi Eron g'oyalarini Qur'on va Injildan ilhomlanganlar bilan uyg'unlashtiradi. Demak, bu jild Tabariyning ko‘plab zamondoshlarining kosmologik qarashlari uchun ajoyib qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi. Tarjimon, jahonning eng yirik arab olimlaridan biri Frans Rozental ham Tabariyning shaxsiy va kasbiy hayotiga oid ma’lum faktlarni o‘zida aks ettiruvchi jildga keng muqaddima yozgan. Professor Rozentalning puxta va o‘ziga xos ilmiy izlanishlari Tabariyning qo‘lyozmalarida saqlanib qolgan va boshqa mualliflar tomonidan tilga olingan asarlarining qimmatli bibliografiyasi va xronologiyasini taqdim etdi. “Tarix” tarjimasining muqaddimasi va birinchi jildi islom tarixshunosligiga ingliz tiliga qoʻshilgan ulkan hissa boʻlib, Yaqin Sharq tarixiga qiziqqan, lekin ingliz tilidagi asosiy asarlarni oʻqiy olmaydiganlar uchun bebaho maʼlumot manbai boʻladi. Bu jildda Muhammad tug‘ilishidan oldingi ba’zi payg‘ambarlarning hayoti va sa’y-harakatlari qayd etilgan. U o'z xabarining katta qismini ikkita buyuk shaxsga - Xudoning do'sti Ibrohim va uning nevarasi Yusufga bag'ishlaydi. Hikoya Injil ertaklarining biroz oʻzgartirilgan koʻrinishdagi oddiy takrori emas, chunki Tabariy islomgacha boʻlgan qadimiy Yaqin Sharqni uch xil xalqlarning tarixi sahnalashtirilgan, vaqti-vaqti bilan uchrashadigan va bir-biriga bogʻlab turadigan hudud sifatida koʻradi. Shunday qilib, qadimgi Eron, Isroil va Arabiston yarim afsonaviy Eron shohi Bivarasb, Nuh va uning avlodlari, shuningdek, noma'lum arab payg'ambarlari Hud va Solih kabi aktyorlar paydo bo'lgan va harakat qiladigan bosqichlar bo'lib xizmat qiladi.
Ushbu jildning sahifalarida biz Ibrohimning mo''jizaviy tarzda tug'ilishi va erta hayoti, otasining butparastligiga qarshi kurashi haqida o'qiymiz. Xudo unga o'g'illarni - Hojardan Ismoil va Soradan Is'hoqni ato etadi va ikki ona o'rtasidagi nizolar, Hojarning quvg'in qilinishi va Makka yaqinida joylashishi - bularning barchasi Ibrohimga Xudoning qasrini qurishga buyurilganligi haqidagi hikoyaga olib keladi. u erda muqaddas joy. Ibrohim alayhissalom o‘g‘lini qurbon qilishga buyurilishi (va bu yerda Tabariy o‘zining adolatliligini musulmon ulamolarining o‘g‘il Ismoil yoki Is’hoq ekanligi haqidagi dalillarini keltirishi bilan ko‘rsatadi) hamda shaxsiy xatti-harakatida ham, unga rioya qilish amrlari bilan ham Alloh tomonidan imtihon qilinadi. marosim amaliyotida. Ibrohim haqidagi hikoya shafqatsiz zolim Nimrod haqidagi ertaklar bilan o'zaro bog'liq bo'lib, u Ibrohimni olovda yoqishga ham, Xudo bilan jang qilish uchun osmonga chiqishga ham behuda harakat qildi. Ibrohimning jiyani Lut va Sadomning yovuz xalqi haqidagi hikoya ham shu yerda paydo bo'ladi, olimlar yana bir bor bahslashadilar - bu safar Sadomliklar nima uchun yo'q qilingani haqida bahslashmoqda.
Batafsil hikoya qilingan Yusufning hikoyasiga o'tishdan oldin, biz musulmon an'analarida qadimgi Arabiston bilan bog'liq bo'lgan ikkita shaxsning hikoyalarini ko'rib chiqamiz: Injildagi Ayub, o'zining sinovlari va azob-uqubatlariga qaramay, Xudoga qarshi chiqmaydi va Shu'. ayb, odatda Bibliyadagi Jetro, Midiyonning ruhoniysi va Musoning qaynotasi bilan bog'liq. Nihoyat, biz Yusufni uchratamiz, uning go'zal ko'rinishi, otasining afzalligi va akalari bilan maqtanishi uni chuqurga tashlashga va Misrda qul bo'lishga olib keldi. Uning martabasi ba'zi tafsilotlarda tasvirlangan: Po'tifarning xotini tomonidan vasvasaga urinish, uning qamoqqa olinishi va tushlarni ta'bir qila olganidan keyin ozod bo'lishi va Misr hukmdori sifatida hokimiyat tepasiga kelishi. Jild Yusufning akalari bilan uchrashishi haqidagi ta’sirchan hikoya, u ularga o‘zini qanday ko‘rsatishi haqidagi tragi-komik hikoya va o‘g‘lining qudrati va shon-shuhratini ko‘rish uchun Misrga olib kelingan keksa otasi bilan oxirgi uchrashuvi bilan yakunlanadi.
U zot hozirgi Eron mamlakati hududidagi Tabariston viloyatida hijriy 224 yilda tavallud topgan. Manbalarda aytilishicha, u kishi yetti yoshidayoq Qur’oni karimni to‘la yod olgan edi. Bu gap ba’zilarimiz uchun g‘ayritabiiy tuyuladi, aslida Islom dini madaniyati gullab-yashnagan davrlarda bolalarning hofiz ul-Qur’on bo‘lishlari oddiy hodisa edi. Aynan Qur’onni to‘la yod olgan bolalar kelajakda millat va dinning buyuk olimlariga aylanishar edi. Muhammad ibn Jarir to‘qqiz yoshlaridan boshlab o‘zi yod olgan hadislarni to‘plam tarzida yoza boshladi. O‘n ikki yoshida esa, otasining ijozati bilan ilm olish maqsadida safarga jo‘naydi. Bu hijriy 236 yilga to‘g‘ri keladi.
Bugungi kunda to‘qqiz yoshli bolaning hadis yoza boshlashi va qalbida ilmga bo‘lgan muhabbat jo‘sh urib, safarga chiqishi yanada hayratlanarlidir. Aslini olganda ham shunday. Chunki, Muhammad ibn Jarir yashagan davrda bugungi sharoit va imkoniyatlarning yuzdan biri ham mavjud emas edi. Safarga chiqqan odamlarning hayoti hamisha xavf ostida bo‘lgan. Ot, eshak yoki tuyada karvonga ergashib begona yurtlarga yo‘l olgan o‘n ikki yoshli o‘smir uchun faqatgina Allohning yordami o‘ta qudratli tayanch edi. To‘qqiz – o‘n ikki yosh... Bolaning o‘yin-kulgudan bo‘shamaydigan davri. Agar bu bola o‘yin-kulguni xayolining chekkasiga ham keltirmasa-chi? U yod olgan hadislarini qo‘liga qalam olib, tunlari sham yoqib, sanadlari bilan yoza boshlasa-chi? Kechalarni ilm olish orzusi bilan bedor o‘tkazib, kunduzlari buyuk olimlarning suhbatini sog‘inib yursa-chi? Albatta, bularning barchasi Muhammadni kelajakda buyuk olim bo‘lib ulg‘ayishiga tayyorlaydigan va shundan belgi beradigan holatlar edi.
O‘sha paytda ilm markazi bo‘lgan Bag‘dodga borgan Muhammad ibn Jarir mashhur olim Ahmad ibn Xanbal (r.a.) bilan uchrashish orzusida bo‘ladi, lekin Ahmad ibn Xanbal (r.a.) vafot etgan bo‘lib, u kishi bilan uchrasha olmaydi. Shundan so‘ng uning ilm olish yo‘lidagi safarlari boshlanib ketdi. Bu safar Xuroson, Iroq, Shom (hozirgi Suriya, Livan, Falastin, Iordaniya) va Misr bo‘ylab davom etdi.
Muhammad borgan joyida ilm ahlining nazariga tez tushar, o‘zining dono fikrlari, bosiqligi hamda teran bilimi bilan olimlarning hurmatiga sazovor bo‘lar edi. Shuning uchun u hali yigit yoshida ekanidayoq imomlik uchun ijozat oladi va “Tirik manba” degan unvon bilan tanila boshlaydi.
Ilm o‘rganib, muayyan darajaga erishgan Muhammad ibn Jarir o‘z yurtiga qaytdi va shu yerda to umrining oxirigacha odamlarga ilm ulashdi. U haqda o‘z davrida va undan keyin mashhur olimlar tomonidan iliq fikrlar aytilgan, tarjimai holiga, odatlariga doir muhim ma’lumotlar yozib qoldirilgan. Shulardan biri mashhur imom Abu Bakr al-Xatibga tegishli bo‘lib, u o‘zining “Tarixi Bag‘dod” kitobida shunday yozadi: “Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir Tabariy... shunday olim ediki, so‘zlari hukm o‘rnida qabul qilinardi, uning ra’yiga murojaat qilishardi. U o‘z asrida hech kim muvaffaq bo‘lmagan darajada ilm oldi va ularni yozdi. U Qur’oni karimni to‘la yod olgan, qiroat turlarining barchasini chuqur o‘zlashtirgan, ularning ma’nolarini teran o‘rgangan olim edi. U hadis ilmida ham benazir bo‘lib, sahobalar, tobeinlarning hayotlari, haqida ham hammadan yaxshiroq bilar edi”.
Imom Abu Hamid Ahmad ibn Muhammad aytadi: “Agar kimdir Ibn Jarirning tafsiridan ilm olish uchun Xitoyga borsa, bu uning uchun ko‘p mehnat emas”.
Imom Abu Bakr ibn Huzayma aytadi: “Ibn Jarirning tafsirini boshidan to oxirigacha o‘qib chiqdim. Bildimki, Yer yuzida undan olimroq odam yo‘q”.
Imom Tabariy mana shunday yuksak e’tiroflarga sabab bo‘lgan “Tafsir”ini yetti yil davomida shogirdlariga aytib turib yozdirgan. Al-Xatib al-Bag‘dodiy shunday deydi: “Ali ibn Ubaydulloh as-Simsimiydan eshitdimki, ibn Jarir Tabariy qirq yil davomida har kuni qirq varaqdan kitob yozgan”.
Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-Tabariy o‘zining yoshlikdan hadislar yod olgani, Bag‘dodda Qur’on ilmlarini va she’r ilmini chuqur o‘zlashtirgani haqida yozib qoldirgan. U o‘zi olgan ilmlarni yozishdan va takror qilishdan, boshqalarga tushuntirib berishdan erinmas edi. Ilm talabi bilan musofirlikda yurgan chog‘larida ko‘p qiyinchilik va mashaqqatlarni boshdan kechirgan. Hatto, ochlik va yo‘qchilik zo‘rlik qilgan paytlarida, otasi yuborgan pul kechikkanida kiyib yurgan ko‘ylagining yengini kesib sotgan va shuning puliga non sotib olib yegan. Chekkan mashaqqatlari sababli u kishi zehni kuchli, fikrlashga salohiyatli olim bo‘lib yetishdi. Tarix, arab tili, mantiq, algebra, tib ilmlarida ham chuqur ma’lumotga ega edi. Uning o‘ta taqvodor va tavoze’li bo‘lgani manbalarda zikr etilgan. Ibn Jarirning go‘zal axloqi haqida “Adab an-nufus al-jayyida val axloq an-nafisa” asarida shunday deyiladi: “U hamisha band bo‘lardi. Odamlar uni umuman bo‘sh holatda topa olmas edilar. U o‘zi kitob tasnif qilishdan tashqari, talabalarga ham ilm o‘rgatar, ularga turli ma’lumotlarni yozdirar edi. Bundan tashqari har kecha uyquga yotish oldidan Qur’onning to‘rtdan bir qismini, balki undan ziyodrog‘ini o‘qir edi. Men ibn Jarirdan ko‘ra Qur’onni chiroyli, tajvid qoidalariga to‘la amal qilib o‘qiydigan odamni ko‘rmadim”.
Abu Ali at-Tumariy bir voqeani hikoya qilishicha, u Ramazon oyida ustozi Abu Bakr ibn Mujohidning yo‘liga fonus tutib, tarovehga kelar edi. Bir kuni ustoz Muhammad ibn Jarirni masjidda Qur’ondan “Ar-Rohman” surasini o‘qiyotganini eshitib qolib ancha vaqt tingladi va qiroat tugagandan so‘ng o‘z masjidiga kech qolib bordi, shogirdiga kechikkani sababini shunday izohladi: “Alloh taolo Qur’onni bu qadar chiroyli va ta’sirli o‘qiydigan odamni yaratib qo‘yganidan hayratlandim!”.
Shogirdlarining aytishicha, Muhammad ibn Jarir at-Tabariy asr namoziga qadar o‘zi kitob yozgan, keyin asrdan shomgacha shogirdlariga aytib turib yozdirgan, shomdan xuftongacha ilm bergan va xuftonni ado etib uyiga kirgan. U zot vaqtini juda ham tartibli ravishda ilm olish va ta’lim berishga taqsimlab, shunga qat’iy amal qilgan.
U zot hijriy 310 yil shavvol oyida 86 yoshida vafot etdi.
Quyida Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-Tabariyning bir necha muhim kitoblarining qisqa ro‘yxatini keltiramiz:
1. Tafsir at-Tabariy “Jame’ual-bayan an ta’vili aail-Qur’an” (Qur’on oyatlari majmuaviy izohlarining bayoni) – Ahli sunna val jamoa mazhabining eng katta va e’tiborli tafsirlaridan biri hisoblanadi.
2. Tarix at-Tabariy. “Tarix al umam val-muluk” (Xalqlar va malik (podsho)lar tarixi) bu asarda Odam alayhissalomdan o‘zi yashagan asrgacha bo‘lgan tarixni isnodlari bilan keltiradi, bu asar ham yetti yilda yozilgan.
3. “Tahzib al-asar tafsil al-ma’oniy as-sabit an Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) min al-axbor” (Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan kelgan to‘g‘ri xabarlarni ma’nolarining batafsil bayoni) – bu kitobning parchalari ba’zi davlatlarda, xususan, uch qismi Turkiyada, bir qismi Ispaniyada, bir bo‘lagi Oksfordda (Angliya) saqlanmoqda. Muallif bu kitobni tugatolmay vafot etgan. Imom Zahabiy bu kitob to‘g‘risida: “Agar tugatilganda, taxminan yuz jildni tashkil etardi” – deb yozgan. Imom ibn Kasir esa: “Eng yaxshi kitoblardan biri bo‘lib, agar tugatilganda shu kitobning o‘zi kifoya qilardi”,– degan.
4. “Ixtilof al-fuqaho” (Faqihlarda fiqh masalalarining xilma-xilligi) – uch ming sahifadan iborat bo‘lib, unda fiqh masalalari keng bayon qilingan.
5. “Ixtiyor min aqvol al-fuqaho” (Faqihlarning so‘zlaridan (ra’ylaridan) tanlab olinganlari) – bu kitob “Ixtilof al-fuqaho” ning davomi sifatida keltirilgan.
6. “Adab an-nufus al-jayyida val axloq an-nafisa” (Go‘zal axloq va yaxshi nafsning odoblari) – to‘rt jildan iborat bo‘lib, muallif kitobni tugatolmay vafot etgan.
7. “Adab al-quzot” (Qozilarning odobi) – ming sahifadan iborat bo‘lib, qozilik qonun qoidalari va qozilar odobiga bag‘ishlangan.
8. “Adab al-manosik” (Haj odoblari) – haj qilish tartib-qoidalari va odoblariga bag‘ishlangan.
9. “Bastil-qovl fi ahkam ash-shari’atil-islom” (Islom shari’ati hukmlarinig qisqacha bayoni) – imom Zahabiy al-Farg‘oniydan naql qilib aytadiki, bu kitob o‘n besh ming/yigirma ming sahifa o‘rtasidadir.
10. “At-tafsir fi ma’olim ad-din” (Din belgilarining sharhi) – bu kitob aqida to‘g‘risida bo‘lib, unda mo‘‘tazila mazhabi noto‘g‘ri yo‘lda ekanligi isbotlab berilgan.
Xulosa qilib aytganda, Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-Tabariy Islom tarixida muhim o‘rin tutgan olimlardan biri bo‘lib, uning ilmiy merosini o‘rganish bugungi kun uchun, ilm yo‘lidagi toliblar uchun ham o‘ta ahamiyatlidir.