Sharq va G’arb falsafasining vujudga kelishi, rivojlanish tarixi

Ибн-Рушд фалсафаси (аверроизм)

• Асосий қоидалар

• Яралиш таълимоти инкор этилади (дунё доимий, у яралмайди, йўқолмайди)

• Худо бор бўлиши мумкин, лекин унинг материянинг яратиши ҳақидаги фикри қабул қилинмайди (худо ва атрофдаги материал дунё биргаликда доимий)

• Худо учун чекланган вазифалар имкониятлар тан олинган, энг асосийси материяга шакл бериш

• Худо ҳамма нарсани ҳаракатлантиради деган фикр инкор қилинади

• Ҳаракат-материянинг мустақил хусусияти ва унинг ўзида мужассамланган деб исботлаш учун ҳаракат қилинган.

• Детерменизм ғояси илгари сурилади (табиатдаги ҳамма нарса шартли ва зарурий)

• Руҳнинг ўлмаслиги ғояси инкор қилинади, жисм ўлгач, руҳ ҳам ўлади, лекин жамоа онги-бутун одамзод онги ўлмас, унинг бўлаги сифатида алоҳида одамнинг руҳи ўлмас

• Ҳақиқатнинг икки томони ғояси илгари сурилган, яъни фалсафа ва диний ҳақиқат алоҳида, диндаги ҳақиқат фалсафада ҳақиқат бўлмаслиги мумкин ва аксинча

• Сўфизм фалсафаси

• Мўътадил сўфизм

• Ашаддий сўфизм

• Гностик (ориф)нинг асосий вазифаси
• олий мақсадга эришиш – ҳақиқатни
• билишдан иборат. Бу мақсадга
• ўзини ўзи такомиллаштириш ва
• ўзини ўзи билиш йўли билан
• эришилади. Ўз моҳиятини билиш
• жараёнида инсон ўзида илоҳий
• унсурлар мавжудлигини, Аллоҳни
• билишнинг бирдан-бир тўғри
• усули ўзини ўзи билиш,
• яъни ўзликни англаш
• эканинини тушуна бошлайди.

• Ҳақиқат (Аллоҳ) ва табиатни
• бир деб қарайдилар. Табиат илоҳий
• эмансипация оқибатидир.
• Инсон бу эмансипация занжирида
• охирги бўғинни эгаллайди.
• У нафақат Ҳақиқат (Аллоҳ)ни
• билиш даражасига етади, балки
• ўзи ҳам Ҳақиқат – «Аллоҳ»га
• айланади. Сўфийликнинг бу тариқати
• вакиллари яширин, сирли
• нарсаларни билишни афзал
• кўриб, шариат ақидалари ва
• меъёрларини тан олмаганлар.

• Сўфизм Аллоҳни табиат
• билан узвий деб қарайди.
• Уни инсонни қуршаган
• ташқи дунёда, мавжуд
• ҳар бир нарса билан
• тенглаштиради,
• уларда Аллоҳнинг
• сиймоси, моҳиятини
• кўриб, табиат, атроф
• муҳит сари, унинг
• сирларини очиш томон,
• бу яширин ҳодисаларнинг
• ҳар бирида илоҳий
• ҳақиқат белгиси,
• моҳиятини топиш
• ва билиш мақсадида
• муайян қадам ташлайди

• Ибн Арабий фалсафаси

• Билишнинг биринчи усули
• – оқилона-мантиқий билиш

• Унинг воситаси –
• ақл, амалга ошириш усули –
• силлогизмлар ёки
• далиллар орқали
• чиқарилган хулосалар
• тарзидаги мантиқий
• мулоҳазалар . Оқилона
• билим инсон танасини
• бошқарувчи инсон жонига
• керак: у жоннинг дунё
• ҳақидаги билими
• муқаррар унсуридир

• Билишнинг иккинчи усули –
• муаммони мушоҳада
• юритиш йўли билан ечиш,
• ечимдан шартлар сари

• Мушоҳада юритиш жараёнида
• билиш субъекти ўзининг
• билиш объектидан онтологик
• мустақиллигини сақлаган
• ҳолда у билан бирикади,
• уни бутун вужуди билан
• англаб етади. Бунга
• билиш субъекти бўлган
• инсонда ҳам «яширин
• маъно» мавжудлиги
• имконият яратади. У ягона
• ва узвий бўлгани учун
• билиш объекти билан
• «ички моҳият» жиҳатидан
• бирикиш имконияти юзага
• келади, «ташқи моҳият»да
• эса субъект ва
• объектнинг алоҳидалиги
• сақланиб қолади

• Билишнинг учинчи усули –
• муаммони мистик йўл билан ечиш:
• шартлар ва ечим айнийдир.

• Мистик билиш жараёнини
• тавсифлар экан,
• Ибн Арабий гирдоб
• (хиро) образидан фойдаланади.
• «Хиро» сўзи «саросималик»
• деган маънони ҳам англатади.
• Бу ўзига хос саросималик,
• ҳамма нарсада Аллоҳни
• кўрувчи, Ягонани кўпликда,
• кўпликни Ягонада, «аниқни
• яширин, яширинни аниқ,
• шунингдек бошқа зиддиятли
• нарсаларни» кўрувчи
• сўфийнинг саросималигидир.
• «Бироқ бу йўқотган ёки
• тушунмайдиган одамнинг
• саросималиги эмас»

• Хулоса

• Ўрта аcрлар фалсафаси
• дунёвий динларнинг вужудга
• келиши, хусусан христиан,
• ислом динларининг жаҳон
• бўйлаб тарқалиши, улар
• ғояларининг ҳукмрон маф-
• кура мавқеига эга бўлиши
• даврида шаклланган ва ри-
• вожланган. Бу даврда ҳар
• қандай фалсафий таълимот
• у ёки бу даражада мазкур
• динлар таъсирида бўлган.
• Ана шунинг учун ҳам ўрта
• аср фалсафасининг асо-
• сий ҳусусиятини теоцент-
• ризм ташкил этади, деган
• фикр шаклланган.

• Ғарб ва Шарқда ўз тафак-
• кур услубида билимларни
• ифодалаш ва ўзлашти-
• ришнинг ўз механизмлари
• ва шакллари, билим ва
• ҳақиқатга элтувчи йўлни
• ёритувчи ўз мўлжаллари
• мавжуд. Шарқ таълимот-
• лари ва тафаккур услубини
• Шарқ амалиёти ва таж-
• рибасидан олинган Шарқ-
• қа хос усуллар ва метод-
• лар ёрдамида тушуниш
• ва ичдан англаб етиш
• мумкин.

• Ўрта аср uслом фалсафа-
• сuда ҳақиқaт муаммоси-
• нинг кўтарилиши унинг
• ўзига хос хусусиятини
• белгилайди. Зеро Ўрта аср
• фалсафасининг умумий
• белгиларидан бири диний
• дунёқарашнинг тўла ҳукм-
• ронлиги ва унга фалсафий
• тафаккурнинг бўйсунди-
• рилиши билан ҳарактер-
• ланади. Милоднинг VII –
• VIII асрларида Миср,
• Фаластин, Месопотамия,
• Эрон ва Ўрта Осиёнинг
• араб халифалиги томонидан
• босиб олиниши араблар
• ҳукмронлиги остидаги сал-
• танатнинг маданиятига жуда
• катта таъсир кўрсатган эди.

• Ўрта асрлар Европасида фалсафий тафаккурнинг
• ривожланиш хусусиятлари

• Европа фалсафасида материализм ўрта асрларда Шарқдагидек
• кенг тарқалмаган ва маданиятга кучли таъсир кўрсатмаган.

• Илк ўрта асрларда фалсафий тафаккур ривожланишининг
• асосий шакллари аппологетика ва патристика бўлган

• Апологетика ортидан «черков оталари»нинг фалсафий таълимоти – патристика (лот. pater – ота)
• пайдо бўлган. Патристиканинг энг ёрқин вакили Гиппон (Шимолий Африка)даги
• епископ Авлиё Августин (354-430)дир. У ўрта асрлар фалсафасига, шунингдек фалсафий
• ижоднинг кейинги даврлардаги кўпгина вакилларига кучли таъсир кўрсатган.

• Схоластика (юнон. schole – мактаб) – мактаб таълимида ҳукмронлик қилган
• ва илоҳиётга тўла боғлиқ бўлган ўрта асрлар христиан фалсафаси.
• XI асрда схоластик фалсафа доирасида номинализм ва
• реализм ўртасида кураш авж олган

• Ўрта асрлар Европасида фалсафий тафаккурнинг
• ривожланиш хусусиятлари

• Номиналистлар «универсалиялар нарсалардан
• кейин вужудга келган номлардир»,
• деган фикрни илгари сурганлар. Айрим нарсалар, масалан,
• одамлар, уйларгина реалдир, «умуман инсон» ёки «умуман уй»
• эса фақат сўзлар ёки номлар бўлиб, уларнинг ёрдамида
• одамлар айрим предметларни умумлаштирадилар.

• Реализм умумийликка нарсадан олдин пайдо
• бўлувчи идеаллик сифатида
• ёндашган, яъни амалда умумий ва якканинг алоқаси
• тўғрисидаги идеалистик концепцияни ишлаб чиққан бўлса,
• номинализм бу муаммони материалистик йўл билан
• ечишнинг ўзига хос тимсоли бўлган.

• Уйғониш даврининг ижтимоий-сиёсий фалсафаси

• Муаммолар

• Давлат муаммоси;

• Жамият тузилиши;

• Черков, давлат институтлари ва диндорларнинг ўзаро муносабатлари

• Асосий йўналишлар

• Ислоҳатлар (Реформация) фалсафаси;

• Сиёсий фалсафа;

• Социалист-утопиячилар фалсафаси

• Энг машҳур гуманист-файласуфлар

• Данте Алигьери
• (1265-1321)
• «Тангри комедияси» муаллифи

• Франческо Петрарка (1304-1371) – «Ашулалар китоби», «Оламга нафрат» ва бошқа асрлар муаллифи

• Лоренцо Валла
• (1507-1557) «Асл эзгулик сифатидаги лаззатланиш ҳақида» асарининг муаллифи

• Данте ўз асарларида қуйидагиларни билдирган

• Насронийликни улуғлаган, шу билан бирга насронийлик таълимотининг тушунтириб бўлмас ғояларини кулгига олган;

• Инсонни улуғлаган;

• Инсон фақатгина Худо яратган вужуд ғоясидан узоқлашган;

• Инсонда ҳам Худонинг, ҳам табиатнинг хусусиятлари мавжуд ва улар бир бирига мос келади;

• Инсоннинг бахтли келажагига ва ибтидоий эзгулигига ишонади;

• Петрарка схоластикага зид бўлган ғояларни адабиётга, фалсафага ва маданиятга олиб киради

• Инсон ҳаёти бир марта берилади ва у такрорланмасдир;

• Инсон Худо учун эмас, ўзи учун яшамоғи лозим;

• Инсон шахсияти жисмоний ва руҳий жиҳатдан эркин бўлиши керак;

• Инсонга танлаш ва ўзини намоён этиш эркинлиги хосдир;

• Инсон ўз кучига ишонган ҳолда бахтга эришиши мумкин ва бунинг учун етарлича имкониятларга эга;

• Ўлимдан кейинги ҳаёт мавжуд эмас ва мангуликка фақат инсонлар хотирасидагина эришиш мумкин.

• Инсоннинг ички ва ташқи олами гўзалдир.

• Инсон ўзини Худога бағишламаслиги ва ҳаётдан лаззатланиши лозим;

• Никколо Макиавелли сиёсий фалсафаси

• Хусусиятлари

• Янгиланиш фалсафасидан
• фарқли бўлиб(Худо, Черков ва
• инсон ўртасидаги муносабатларни
• назарда тутади), сиёсий фалсафа
• мавжуд давлатни бошкаришдаги
• муаммоларни, инсонларга
• Таъсир қилиш усулларни,
• сиёсий кураш усулларини
• ўрганиб чикади;

• Борлиққа реал муносабатга
• асосланган Макиавелли фалсафаси,
• кўп ўрта аср ва ундан кейинги аср
• сиёсатчилар фаолиятига қул келган.

• Никколо Макиавелли (1469-1527) – италиялик (флоренциялик)
• сиёсий арбоб, файлософ ва ёзувчи.

• Макиавелли фалсафаси куйидагиларга асосланади

• Агар ҳар бир инсон ўз шахсий фойдасини кўзласа, у ҳолда жамиятда инсонларни
• биргаликда яшаш имкони бўлмайди;

• Инсонни қилмишиларини сабаблари, унинг эгоизми ва шахсий фойда олиш ҳисобланади;;

• Инсон аввалдан ёвуз табиатга эга булади;

• Инсонни пас табиатини, эгоизмини қўлга олиш мақсадида, давлатдек ташкилот
• ташкил топади;

• Давлат бошлиғи давлатни бошқаришда, инснларни паст табиатини унутмаслини керак;

• Ҳукмдор ҳеч қайси ҳолда инсонларнинг шахсий хаёт ва мулкига тажовуз килмаслиги керак;

• Ватанни келгиндилардан озод қилиш йулида ва мустақиллигини қўлга киритишда ҳамма
• услублар қул келади.

• Т. Мор фалсафаси «Утопия» асарида ўз аксини топган.
• (Утопия (юнон. – хеч каерда йук жой) – идеал давлат жойлашган,
• уйлаб чиқилган орол). Т. Мор қарашлари бўйича Утопияда

• Хусусий мулк бўлмайди;

• Ишлаб чиқаришд ҳамма фуқаролар қатнашиши шарт;

• Меҳнат ҳаммани меҳнат мажбуриятидан келиб чиқилган ҳолда амалга оширилади;

• Ишлаб чикарилган озик-овқатлар (меҳнат натижаси) жамият ихтиёрига ўтади (жамият омборлари)
• ва Утопия фуқаролари ўртасида тенг бўлинади;

• Бутун аҳоли меҳнат билан машғул бўлгани учун, Утопияни таъминлаш учун –
• олти соатлик иш куни етарли бўлади;

• Илмга алоҳида қобилиятга эга бўлганлар, меҳнатдан озод килинганлар;

• Қора ишларни малаклар бажаради – асирлар ва маҳкум этилган жиноятчилар;

• Жамият қон қариндошлардан эмас, балки «меҳнаткаш оиладан» ташкил топган;

• Ҳамма амалдорлар тўғридан тўғри ёки яширин овоз бериш йўли билан танланади;

• Эркак ва аёллар тенг хуқуқга эгалар (мажбуриятлари ҳам тенг);

• Шаҳар ахолиси Худога ишонадилар.

• ЯНГИ ДАВР ФАЛСАФАСИНИНГ
• ТАБИИЙ-ИЛМИЙ АСОСЛАРИ

• XVII асрдан бошлаб табиатшунослик жадал суръатлар-
• да ривожланади. Денгизларда кемаларнинг юриш
• эҳтиёжлари астрономиянинг ривожланишини,
• шаҳарсозлик, кемасозлик, ҳарбий иш – математика
• ва механиканинг ривожланишини белгилайди.

• Рационализм асосчиси, француз файласуфи ва математиги Рене Декарт (1596-1550).
• У дунёда жуда машҳур бўлган : «Мен фикрлаяпман, демак, мен яшаяпман» таълимоти муаллифи

• Декарт фалсафаси аҳамияти

• Онгнинг борлиққа нисбатан бирламчи эканини асослаб берган

• Субстанциялар ва модуслар ҳақидаги фан ғоясини илгари сурган

• Дуализм назариясининг муаллифи, шу билан фалсафадаги материалистик ва идеалистик оқимларни яраштиришга ҳаракат қилган

• Билишнинг «туғма фикрлар» илмий услубини илгари сурган

• Онгнинг борлиққа ва билимга нисбатан бирламчи эканлигини исботлаш

• Демак, фикрлаш ҳам ҳаётга, ҳам онгга хос.

• Яшаётган одамгина фикр юритади

• Гумонсираш (шубҳа) ҳақиқатдан бор, бу фақат аниқ ва исбот талаб этмайди.

• Декарт билиш фалсафасида “Душман ғоялар”

• Кўплаб билимларга дедукция ёрдамида эришилади, лекин шундай билим турлари борки,
• улар ҳеч қандай исботни талаб қилмайди. Бундай ҳақиқатлар (аксиомалар) бошдан очиқ-
• ойдин ва ишончлидир. Шу каби аксиомаларни Декарт “душман ғоялар” деб атайди, улар
• доимо Худо онгида ҳамда инсон онгида мавжуд ва авлоддан авлодга ўтади.

• Душман ғояларнинг кўришлари

• Худо

• Сон

• Тана

• Руҳ

• Ирода

• Структура

• Билишнинг
• мақсади

• Инсоннинг олам ҳақидаги билимларини кенгайтириш ва чуқурлаштириш;
• Ушбу билимларни табиатдан имкон қадар кўпроқ инсон учун фойда
• олишга тадбиқ этиш;
• Янги техник воситаларни кашф қилиш;
• Инсоннинг табиат устидан ҳукмронлиги

• Немис классик фалсафаси XVIII аср охири ва XIX асрнинг биринчи ярмида кенг ёйилди.

• Асосий намоёндалар

• Иммануил Кант (1724-1804) немис классик фалсафасининг асосчиси

• Асосий ғоялари

• Қуёш тизимининг хосил бўлишини табиий сабабларга таяниб, Ньютон қонунлари асосида тушунтириб берди – борлиқ зарядланган моддий зарраларнинг ҳаракатланаётган туманлигидан келиб чиққан деб тушунтирди;
• Билиш чекланган;
• инсон имкониятларини ва атрофимиздаги воқеа ҳамда жисмларнинг ички моҳиятини англаб бўлмайди «нарсаларнинг ўзи»;
• тоифалар тўғрисидаги таълимот яратди – фалсафада асосланадиган асосий ва умумий тушунчалар;
• ахлоқий қонунни шакллантирди («тоифали императив»);
• урушнинг иқтисодий самарасизлиги ва унинг ҳуқуқий таъқиқланишига асосланиб келгусидаги «ниҳоясиз дунё» ғоясини яратдии.

Ҳозирги Ғарб ноклассик фалсафаси муайян яхлитлик, бирликни, ифода этувчи фалсафий тафаккур шаклланишининг ўзига хос босқичидир. Унда айрим асосий йўналишлар – позитивизм, неопозитивизм, структурализм ва ҳоказолар фарқланади.

• Ҳозирги Ғарб ноклассик фалсафаси муайян яхлитлик, бирликни, ифода этувчи фалсафий тафаккур шаклланишининг ўзига хос босқичидир. Унда айрим асосий йўналишлар – позитивизм, неопозитивизм, структурализм ва ҳоказолар фарқланади.

• ПОЗИТИВИЗМ

• Позитивизм сохта билимдан ҳақиқий билимни ажратишга ҳаракат
• қилувчи ижобий билимнинг фалсафий доктринасини англатади.

• Бундай ижобий билимлар айрим фанларни билиш билан
• тенглаштирилади: позитивизмга дунёқараш муаммола-
• рини ўз ичига олувчи анъанавий фалсафага нисбатан ўта
• салбий муносабат хосдир.

• Позитивизмнинг биринчи тарихий шакли XIX асрнинг 30-40-йил-
• ларида вужудга келган. Унга француз файласуфи О.Конт асос солган.

• Позитивизм – фалсафаси XIX аср 30-40- йилларида пайдо бўлган. Асосчиси Огюст Конт (1798-1857)

• Назария мазмуни

• Позитивизм ривожининг асосий босқичлари

• Фалсафа илмий тафаккурдан озод қилиниши зарур ва фақат аниқ билимларга таяниши керак

• Позитивистлар фикрига кўра фалсафа фақат далилларни тадқиқ қилиши керак (унинг ички моҳиятини эмас), баҳолаш ролидан озод бўлиши, тадқиқотларида (ҳар қандай фан каби) илмнинг ёрдамида фойдаланиши зарур. Илмий методга таянади.

• Классик позитивизм (О.Конт ва Г.Спенсер)

• Махизм

• Неопозитивизм

• Постпозитивизм

• Позитивизм ривожининг асосий тушунчаси ва
• ривожланиш поғоналари

• Экзистенциализм фалсафаси асосчиси Сьюрен Кьеркегор (1813-1855)

• Экзистенциализмнинг пайдо бўлиш сабаблари

• Кьеркегор шундай саволни қўйди: нима учун фалсафа яшаш, борлиқ, материя, Худо, руҳ, онгнинг имкониятлари ва чекланганлиги каби кўп саволларни ўрганадию, лекин инсонга унинг ички олами, кайфияти каби ҳаётига таалуқли бўлган масалаларга деярли эътибор бермайди?

• Кьеркегор инсонга эътибор қаратиб, унинг кичик муаммолари, фақат унга маълум бўлган ҳақиқатни топиш ҳақидаги, инсонга ўз ички танлаши, ўз «Мен»ини топишда ёрдам бериши билан боғлиқ масалаларни ўрганади.

• Экзистенциалистлар кўриб чиқадиган муаммолар

• Одам шахси ҳиссиётининг чуқурлиги, умидлари, хавотирининг, умуман одам ҳаётининг ноёблигини ҳисобга олади;
• Одамнинг ташқи олам билан ички олам ўртасидаги сезиларли тафовутини англаш;.
• Одамнинг бегоналашуви муаммоси (жамият, давлат одам учун бегона бўлиши ва унинг «Мени» ни бўғилиши.)
• Яккалик, одамнинг ташландиқлиги (одам ташқи оламда яккалиги, унинг зарур билдирувчи координатлари тизимининг йўқлиги.)
• Ҳаётнинг беҳудалиги муаммоси
• Ички танлаш муаммоси

• Психоанализ - замонавий фалсафанинг йўналиши. У киши ва жамият ҳаётида беихтиёр рўй берадиган психик жараёнларнинг ролини ўрганади

• Психоанализ асосчиси австралиялик психиатр-олим Зигмунт Фрейд
• (1856-1939)

• З.Фрейд томонидан кашф қилинган асосий кашфиёт

• Беихтиёр алоҳида психик реаллик бор, у ҳар бир одамга таалуқли, ҳамда онгни маълум даражада онг билан бир қаторда назорат қилади

• Психологик ҳимоя усули - сиқиб чиқариш реакцияси (онгдан ташқарига сурилади) ёмон ҳис-туйғулар, ёмон тажрибалар, психиканинг соғлиги ва мувозанатини бузувчи барча нарсаларни сиқиб чиқаради

• Ҳаётнинг алоҳида шакли бу беихтиёр тушлар. Фрейд таълимоти бўйича тушлар - бу одамнинг реал ҳаётга юзага чиқмаган яширинган интилишларидир.

• Ёмон эмоциялар тадбиқ этилмаган ҳохишлар-онгсизликка сиқиб чиқарувчилар-эртами-кечми тасодифий ўйламаган ишлар, қилиқлар, гаплар каби «ғалати»ликларда намоён бўлади.

• Психоанализнинг умумий тушунчаси

• XX-асрнинг 20-йилларда Фрейд иккинчи психологик тизимни ишлаб чиққан.

• Тизимининг асосий тушунчаси ва мазмуни

• Эрос (ҳаёт инстинкти) одамнинг конструктив ахлоқи асосида ётадиган яратувчанлик;
• Танатос (ўлим инстинкти) одамни деструктив фаолиятга ундайди, ҳамда ўзи учун «ҳавфли ва бегона» бўлган ҳамма нарсани бузиш, йўқотишга ҳаракат қилади.
• Одам ҳаёти - Эрос ва Танатоснинг доимий ҳамкорлигидир.

• Психиканинг топографик схемаси

• Ўзига хослиги

• Онгсизлик катта даҳлизга ўхшатилади, бу ерда одамнинг ҳар хил ҳаёл, ҳоҳиш ва ҳис-туйғулари ўз вақтини кутиб туради.
• Онг-катта бўлмаган хона, бу ерга вақти-вақти билан ҳар хил ташриф буюрувчилар: одамнинг ҳаёл ва хоҳиши ўрин топади.
• Кабинет ва даҳлиз орасида қоровул туради, фақат онгга тўғри келадиган ҳаёлларни киритади.
• Баъзан қоровул кетади, ухлаб қолади ва «кераксиз ташриф буюрувчилар»нинг бир қисми ҳам онгга бостириб кирадилар.
• Лекин яна уйғониб қолган (қайтиб келган) қоровул томонидан ҳайдалади.

• Фрейд томонидан илгари сурилган психиканинг топографик
• ва динамик схемаси

• Прагматизм - унинг асосий мақсади фалсафа масалаларининг мавҳум тушунчасини топиш эмас. Кишилар ҳаётидаги аниқ масалаларни ечиш учун амалиётдаги аниқ вазифаларни ишлаб чиқувчи ғоявий фалсафанинг йўналишидир.

• Прагматизмнинг асосчилари бўлиб америкалик файласуфлар Ч.Пирс ва У.Жеймс ҳисобланади

• Замонавий прагматизмнинг вужудга келиши ва прагматизм таълимининг ишлаб чиқилишида алоҳида аҳамият касб этган Ж.Дьюи (1859-1952) ҳисобланади

• Ж.Дьюининг Америка фалсафасида тутган ўрни ва роли

• Дьюи - фалсафа, социология, педагогикага оид 30 дан ортиқ асарлар ва 900 та илмий мақолалар муаллифи
• Унинг фалсафаси Европа ва инглиз тилида сўзлашувчи кўплаб мамлакатларда кенг тарқалган
• Америкаликларнинг 80 % Дьюини америкада ўз вақтининг энг кучли файласуфи деб ҳисоблайдилар
• У анъанавий фалсафанинг кўпгина стериотипларини (фундаментализм фалсафаси)ни бузиб юборган ва фалсафанинг муҳим масалаларига янгича ёндашган.

• Америка прагматизмининг умумий тушунчаси.
• Дж.Дьюи, унинг Америка фалсафасида тушган ўрни