Shartli(orttirilgan) va Shartsiz(tug’ma) reflekslar turlari
Download 265.99 Kb. Pdf ko'rish
|
Shartsiz refleks
- Bu sahifa navigatsiya:
- Oxirgi miyaning anatomik tuzilishi.
|
Shartli(orttirilgan) va Shartsiz(tug’ma) reflekslar turlari. Atrofdagi muhitning tinmay
o'zgarib boradigan shart-sharoitlari organizmning bularga beto'xtov moslashib turishini talab etadi. Ana shunday sharoitlardagina organizm normal yashashi mumkin. Moslashtiruvchi reaksiyalarni hayvonlar va odamda nerv sistemasining reflektor faoliyati tufayli ta'minlab boradi. Evolutsiya jarayonida mahkam o'rnashgan, nasldan-naslga o'tib turadigan reflekslar paydo bo'lganki, bular organizmning moslanish imkoniyatlarini ta'minlab, uning funksiyalarini birlashtirib turadi va bir-biriga uyg'unlashtirib, moslashtirib boradi. Organizmning mukammal moslashuvi uchun I. P. Pavlov tomonidan shartsiz reflekslar deb atalgan tug'ma reflekslarning o'zi kifoya qilmay-di. Yuqori darajada turadigan hayvonlarda individual hayot jarayonida tashqi ta'sirlarning tabiati va shartlariga qarab organizmni atrofdagi muhit bilan muvozanatlashtirib turadigan sifat jihatdan yangi reflektor reaksiyalar vujudga keladi. Mana shunday reflekslarni I. P. Pavlov shartli reflekslar deb atagan. Shartli reflekslar harakatchan bo'ladi, zaruriyat tug'ilgan holda har qanday retseptor apparatlarning ta'sirlanishiga organizmning har qanday faoliyatida yuzaga kela oladi va shu sababdan moslashtiruvchi mexanizmlar sifatida nihoyatda mukammal bo'ladi. Bosh miya faoliyatining reflektor xarakteri to'g'risidagi tushuncha I. M. Sechenov tomonidan uning «Bosh miya reflekslari» kitobida birin-chi raarta maydonga qo'yilgan va rivojlantirilgan. Bosh miyaning butun faoliyati, jumladan ruhiy faoliyati ham reflektor jarayonlardan iborat ekanligi mana shu asarda ko'rsatib berilgan. I. M. Sechenovning bosh miya ishi tabiatan reflektordir, degan nazariy farazlarini tajriba yoii bilan ishlab chiqish va tasdiqlab berish I. P. Pavlovning xizmati bo'ldi. I. P. Pavlov juda yirik bir kashfiyot yaratdi. Katta yarim sharlar po'stlog'i faoliyatining asosiy mexanizmi bo'lmish shartli refleksni kashf etdi. Shu tufayli bosh miya fiziologiyasini o'rganishning obyektiv va mukammal metodi shartli reflekslar metodi — shartli reflekslar metodi qo'lga kiritiladi. I. P. Pavlov va uning maktabi hayvonlar va odam shartli reflektor faoliyatining asosiy qonuniyatlarini o'rganib chiqib, yangi bilimlar sohasini —
yaratdi.
I. P. Pavlov ta'biri bilan aytganda, oliy nerv faoliyati bosh miya yarim sharlar po'stlog'i va unga eng yaqin po'stloq ostining birlashgan, hayvon va odamning atrofdagi muhitga moslashuvini (unga yarasha yurish-turishini) ta'minlab beradigan reflektor (shartli va shartsiz reflektor) funksiyasidir. Markaziy nerv sistemasining organizmning o'zidagi fiziologik jarayonlarni idora etishga qaratilgan funksiyasini tuban nerv faoliyati deb qaraladi. Oliy nerv faoliyati to'g'risidagi ta'limot asoslarini bayon qilishdan awal oxirgi miyaning tuzilishini tasvirlab o'tamiz, shartli reflektor faoliyatning moddiy substrati shu miyaning oliy bo'limi — yarim sharlar po'stlog'idir.
iborat. Har bir yarim shar tarkibiga: yopqich yoki po'stloq, hid bilish miyasi va asoslar tuguni yoki bazal yadrolar kiradi. Oxirgi miya ikkala pufaklari dastlabki bo'shliqlarining qoldig'i yon qorinchalardir. Tarixiy rivojlanish tartibiga qarab olganda oxirgi miyada quyidagi markazlar guruhlari tafovut qilinadi: 1) eng qadimgi va shu bilan eng kichkina bo'ladigan, ventral joylashgan qism, hid bilish miyasi; 2) yarim sharlarning bazal yadrolari, «po'stloq osti», oxirgi miyaning ichkarida pinhon turadigan qadimgi qismi. Bazal yadrolarga quyidagilar kiradi: medial tomonda yotuvchi dumli yadrodan va birmuncha lateral yotuvchi yasmiqsimon yadrodan tashkil topgan targ'il tana; to'siq hamda yasmiqsimon yadrodan tashqarida joylashgan bodomsimon tana. Mana shu po'stloq osti yadrolari ongga aloqador bo'lmagan, avtomatik ravishda bajariladigan harakatlarni (instinktiv yurish-turishni) boshqarib boradigan ekstrapiramida sistemasini tashkil etadi; 3) po'stloqning kulrang moddasi yarim sharlarni go'yo yopqich kabi qoplab turadigan eng yosh qismi (uning yopqich-mantiya degan nomi ham shundan olingan) yoki bosh miya po'stlog'i. Oxirgi miya ikkita kattagina yarim sharlardan — uzunasiga ketgan tirqish bilan bir-biridan ajralib turadigan o'ng va chap yarim sharlardan hosil boigan. O'sha
tirqishning ichkarisida ikkala yarim shar qalin gorizontal plastinka — qadoqsimo n tana bilan bir-biriga birikkan, qa doqsimon
tana bitta
yarim shardan
ikkinchisiga ko'ndalang boradigan
nerv tolalaridan iborat. Yarim shar yuzasi qalinligi 1,3—4,5 mm keladigan bir tekis kulrang modda qatlamidan hosil boigan, unda nerv hujayralari bo'ladi. Mana shu qatlam
deb atala-di, go'yo burmalardan tarkib topgandek boiib ko'rinadi, shu tufayli yopqich yuzasi har xil yo'nalishlarda bir- biri bilan navbatlashib bo-ruvchi egatlar va ular o'rtasidagi pushtalar deb ataluvchi ko'tarma-lardan tashkil topgan nihoyat darajada murakkab naqshga ega boiadi (120- rasm). Hamisha uchraydigan chuqur egatlardan har bir yarim sharni
deb ataluvchi katta-katta boiaklarga bo'lish uchun foydalaniladi. Bo'laklar o'z navbatida
va
ga boiinadi. Har bir yarim sharda beshta boiak: peshona ,
,
,
va yon egatning tubida yashirinib yotadigan, orolcha deb ataladigan bo'lakcha bo'ladi. Yarim sharlarning ustki — lateral yuzasi uchta egat vositasida bo'laklarga ajralgan: lateral egat gorizontal ravishda boradi va chakka boiakni yuqorida joylashgan peshona bo'lagidan ajratib turadi: markaziy egat tikkasiga boradi va peshona boiak bilan (oldindan) tepa bo'laklar o'rtasidagi chegara boiib xizmat qiladi; tepa boiakning orqa chegarasi tepa boiakni ensa bo'lagidan ajratib turadigan tepa-ensa egatidir. Har bir boiakda o'z navbatida yana egatlar tafovut qilinadi. Chunonchi peshona bo'lagining ustki — lateral yuzasida: oldingi markaziy pushtani ajratib turadigan oldingi markaziy egat va peshona bo'lagining qolgan qismini uchta peshona pushtasiga ustki, o'rta va tepa pushtasiga ajratib turadigan ikkita peshona egatlari — ustki va pastki egatlar farq qilinadi. Yarim sharlarda qadoqsimon tana damidan pastroqda o'rta chiziqqa simmetrik ravishda ikkita yon qorincha yotadi. Yarim sharlar asosining medial yuzasidan bir qancha tuzilmalar limbik sistema degan sistemani tashkil etadiki, uni «visseral miya» deb qaraladi, chunki u ichki organlar faoliyatini idora etishda qatnashadi.
bilan bazal tugunlar o'rtasidagi bo'shlig'ining hammasi oq modda bilan band. Bu modda har xil yo'nalishlarda boruvchi va oxirgi miyaning o'tka-zuvchi yo'llarini hosil qiluvchi bir talay nerv tolalaridan tuzilgan. Nerv tolalari uch turga bo'linishi mumkin: 1) bitta yarim shaming o'zidagi po'stloqning turli qismlarini bir-biriga bog'laydigan
; 2) miya komissuralari yoki bitishmalari deb ataladigan tuzilmalar tarkibiga kiruvchi komissural tolalar , bular ikkala yarim sharlarning simmetrik qismlarini bir-biriga bog'laydi; 3)
, bular miya po'stlog'ini markaziy nerv sistemasining pastda yotadigan bo'limlari, jumladan orqa miya bilan harri bog'laydi. Mana shu tolalarning biri qo'zg'alishlarni markazga intiluvchi yo'nalishda, po'stloq tomoniga qarab o'tkazsa, boshqalari, aksincha, markazdan qochuvchi yo'nalishda o'tkazib turadi. Bosh miya po'stlog'ining sitoarxitektonikasi. Bosh miya po'stlog'ining tuzilish elementlari o'zlarining o'simtalari — aksonlari va dendritlari bilan
birgalikda hisob qilinadigan nerv hujayralaridir. Miya po'stlog'ida 12 mlrd. dan 18 mlrd gacha nerv hujayralari bo'ladi. Po'stloqning hujayralar tuzilishidagi xususiyatlari, tolalarning olgan joyi va funksional ahamiyati bilan bir-biridan farq qiladigan turli qismlari po'stloq maydonlari deb ataladi. Ular bir-biridan keskin ajralib turmaydi. Po'stloq maydonlari nerv signallari oliy darajada analiz va sintez qilinadigan joylar — po'stloq yadrolaridir. Odamda 52 ta hujayra maydoni tasvirlangan. Po'stloq neyronlari shakli juda xilma-xil: yulduzsimon, duksimon, o'rgimchaksimon, gorizontal va piramidal bo'ladigan multipolyar hujayralardir. Piramidal hujayralar bosh miya po'stlog'i uchun asosiy va hammadan spetsifik bo'lgan shaklni tashkil etadi. Po'stloqda turli nerv hujayralari notekis joylashgan bo'lib, katta-kichikligi bilan bir-biridan farq qiladi va har xil funksional ahamiyatga ega bo'ladi. Po'stloq neyronlari keskin ajralib turmaydigan qatlamlar holida joylashgan. Har bir qatlami qanday bo'lmasin biror turdagi hujayralar ko'pchilikni tashkil
etishi bilan,
ustun turishi
bilan xarakterlanadi. Harakatlantiruvchi po'stloqda oltita asosiy qavat tafovut qilinadi. I-qavat
molekular qavat deb
ataladi. Unda nerv hujayralari kam bo'lib,
asosiy massasi
pastda joylashgan qavatlardagi hujayralaridan iborat. II-qavat
— tashqi qavat, .dumaloq, tugunsimon, yulduzsimon va piramida shaklidagi mayda (10 mkm atrofida) neyronlardan hosil boigan. III-qavat —
qavati, hammadan serbar bo'lib piramida shakliga bo'lgan har xil kattalikdagi (10—40 mkm)
neyronlardan tuzilgan. IV-qavat — ichki donador qavat,
ba'zi maydonlarda yaxshi rivojlangan, ba'zan
esa bo'lmaydi. Bu qavat
yulduzsimon mayda
hujayralardan tuzilgan. V-qavat —
qavat yoki
katta piramidalar qavati , shubilan birga markaziy pushtada unda gigant hujayralar (Bets hujayralari) bo'ladi. Ana shu hujayralarning ustki qismidan miyaning yuza qavatlarida tarmoqlanadigan yo'g'on o'simta — dendrit chiqadi. Katta piramidalarning aksonlari oq moddaga qarab ketadi va po'stloq osti yadrolari bilan orqa miyaga tomon yo'naladi. VI-qavat —
qavati, har xil, asosan duksimon shakldagi neyronlardan tuzilgan. Po'stloq hujayralarining funksional ahamiyati har xil. Spetsifik afferent yo'llar, uchinchi neyronlarining aksonlari tugallanadigan hujayralar birinchi guruhga kiradi. Ular po'stloqqa keladigan sezuvchi signallarning idrok etilishini ta'minlaydi. Funksiyani, asosan, yulduzsimon neyronlar ado etadi, miya po'stlog'i sensor sohasining III va IV qavatlarida shunday hujayralar ayniqsa ko'p. Bosh miyaning pastroqda joylashgan bo'limlariga impulslar yuborib turadigan hujayralar ikkinchi guruhga mansubdir. Bularga po'stloq harakat zonasining asosan V qavatida joylashgan piramida hujayralari (Bets hujayralari) kiradi. Bosh miya po'stlog'idagi turli zonalar o'rtasida aloqa bog'lab turuvchi neyronlar uchinchi guruh hujayralarga mansubdir. Funksiyasi jihatidan bular kontakt yoki qo'shimcha neyronlar ularga mayda va o'rtacha piramida hujayralar bilan duksimon hujayralar kiradi. Po'stloqning hozir tasvir-langan olti qavatli hujayra tuzilishi turli zonalarida juda har xil bo'lishini aytib o'tish kerak. Bosh miya po'stlog'ida nerv tolalari ham olti qavat bo'lib joylashadi, ularning tuzilishi va munosabatlari nerv hujayralari qavatlaridan ko'ra ham ancha murakkabdir. Nerv hujayrasining tarkibiy qismi, neyronlarning o'zidan tashqari, neyrogliyadir. Neyrogliya hujayralarining uch turi tafovut qilinadi —
,
va
. Ependimotsitlar orqa miya kanali, miyaning qorinchalarini qoplab turadigan zich hujayralar qatlamini hosil qiladi va orqa miya suyuqligini hosil etishda qatnashadi. Astrotsitlar bir talay o'simtalari bo'ladigan mayda-mayda hujayralar bo'lib, markaziy nerv sistemasida tayanch apparatini hosil qiladr. Oligodendrogliotsitlar — hammadan ko'p tarqalgan hujayralar bo'lib, markaziy nerv sistemasi bilan periferik nerv sistemasidagi neyronlarning tanalarini o'rab turadi. Ular trofik funksiyani bajaradi va, chamasi, nerv impulslari reseptsiyasi va ularni o'tkazish jarayonlarida qatnashadi. Xotira mexanizmlarida bu hujayralarning ma'lum rol o'ynashi aniqlangan. Download 265.99 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|