Shaxmat o’yini boshlang’ich sinf o’quvchilarining ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishning yana bir vositasi sifatida

---

Shaxmat o’yini boshlang’ich sinf o’quvchilarining ijodiy 
qobiliyatlarini rivojlantirishning yana bir vositasi sifatida 
Alisher Temirovich Toshev 
[e-mail] 
Buxoro davlat universiteti 
 
Annotatsiya: Mazkur maqolada maktabda shaxmat loyihasini amalga oshirish, 
uning doirasida umumiy o‘rta ta’lim maktablarida boshlang‘ich sinflar o‘quvchilari 
uchun shaxmatga o‘qitish tizimini yanada rivojlantirish to‘g‘risidagi ma’lumotlar 
yoritilgan. 
Kalit so‘zlar: o‘quvchi, loyiha, chatrang, farzin, chaturanga, fil, xotira, 
qat’iyatlilik, topqirlik, tasavvur. 
 
Chess game as another tool to develop the creative abilities of 
primary school students 
Alisher Temirovich Toshev 
[e-mail] 
Bukhara State University 
Abstract: This article provides information on the implementation of the school 
chess project, within the framework of which the further development of the system 
of teaching chess to junior schoolchildren in secondary schools is carried out. 
Keywords: reader, project, chatrang, farzin, chaturanga, elephant, memory, 
perseverance, ingenuity, imagination 
Shaxmat fani O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Shaxmatni yanada 
rivojlantirish va ommaviylashtirish hamda shaxmatchilarni tayyorlash tizimini 
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida" gi 2021 yil 21 yanvardagi PQ№4954-
sonli qaroriga muvofiq umumiy o‘rta ta’lim maktablarining asosiy o‘quv dasturiga 
bosqichma-bosqich kiritiladi. Ushbu hujjatga muvofiq «Maktabda shaxmat loyihasini 
amalga oshirish, uning doirasida umumiy o‘rta ta’lim maktablarida boshlang‘ich 
sinflar o‘quvchilari uchun shaxmatga o‘qitish tizimini yanada rivojlantirish orqali 
qamrovni yilma-yil oshirib borish” ko‘zda tutilgan. Shu munosabat bilan shaxmatni 
boshlang‘ich maktabda individual yondashuv asosida o‘qitishning didaktik jihatlarini 
ko‘rib chiqish dolzarb masala hisoblanadi. Ushbu masalani o‘rganishni shaxmatning 
rivojlanish tarixining qisqacha tavsifidan boshlaymiz. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz
1524

---

Tadqiqot maqsadi: Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ijodiy qobiliyatlarini 
shaxmat o‘yini yordamida rivojlantirish. 
Tadqiqot vazifalari: 
-  Maktabda shaxmat loyihasini amalga oshirish, uning doirasida umumiy o‘rta 
ta’lim maktablarida boshlang‘ich sinflar o‘quvchilari uchun shaxmatga o‘qitish 
tizimini yanada rivojlantirish.
Tadqiqot usullari: Anketa-so‘rovnoma, pedagogik kuzatuv. 
Tadqiqotni tashkillashtirish: tajriba boshlang‘ich sinf o‘quvchilari (4-sinf) lar 
o‘rtasida olib boriladi. 
Shaxmat tarixi, taxminan, ikki ming yilga to‘g‘ri keladi. Hozirgi zamon ilm-
fanining fikricha, shaxmatning birinchi ma’lum ko‘rinishi - hind o‘yini "chaturanga" 
miloddan avvalgi VI-asrda paydo bo‘lgan. Forslar hindulardan o‘yin konsepsiyasiga 
asosan, o‘zlarining "chatrang" versiyasini yaratdilar. VII-asrda arablar Forsni bosib 
olgandan so‘ng, o‘yin arab xalifaligida tarqaldi va arabcha "shatranj" deb nomlandi. 
Sisiliya va Vizantiya orqali shaxmat o‘yini yevropaliklarga keladi. Qoidalar tubdan 
o‘zgarmadi, faqat bir nechta shaxmat sipohlarning yurishlari o‘zgarib, zamonaviy 
ko‘rinishga yaqinlashdi. XV-XVII asrlarda shaxmat butunlay zamonaviy ko‘rinishga 
ega bo‘ldi. Farzin va filni yurishlari o‘zgarib yangi qoidalar o‘yinning tezligini 
oshirdi, birinchi yurishlardan xatolar, tezkor hujum va mag‘lubiyatga olib kelish 
vaziyatlarini paydo qildi. XIX asrda shaxmat, nihoyat, xalqaro sport turiga aylandi. 
Butun dunyoda ko‘plab shaxmat klublari va maktablari tashkil etildi, shaxmatga 
ixtisoslashtirilgan jurnallar va adabiyotlar faol nashr etilishi boshlandi va x.q. 1886 
yilda birinchi rasmiy jahon chempionati bo‘lib o‘tdi, ushbu musobaqada g‘oliblikni 
avstriyalik Vilgelm Steynis qo‘lga kiritdi. 1924 yilda Xalqaro shaxmat federatsiyasi - 
(frans.Federation Internationale des Echecs) tashkil etildi. Barcha halqaro shaxmat 
musobaqalar FIDE rahbarligi ostida o‘tkazila boshlandi. Ikki ming yilga yaqinroq 
vaqt davomida insoniyatga hamroh bo‘lgan shaxmat eng sevimli va hayajonli 
o‘yinlardan biri bo‘lib qolmoqda. Shaxmat haqli ravishda inson tomonidan ixtiro 
qilingan, sport, san’at va fanni birlashtirgan yagona o‘yin hisoblanadi. Shaxmat 
o‘ynash jarayonida bolada ko‘plab foydali fazilatlar shakllanadi, jumladan, xotira 
kuchayadi, qat’iyatlilik, topqirlik va tasavvur rivojlanadi. Shaxmat ham intellektual 
kurashning, ham musobaqaning bir turi bo‘lib, har qanday musobaqa kuchli shaxsiy 
fazilatlarni rivojlantiradi. 
"O‘yin" so‘zi nafaqat hordiq chiqarish yoki sport turi, balki, eng muhimi, 
shaxmat taxtasida g‘ayrioddiy, hayoliy narsa yaratish imkoniyatini anglatadi. 
Shaxmat san’atga yaqin. Ammo shaxmatni o‘z qonunlari va tamoyillari bo‘lgan fan 
sifatida ham ko‘rib chiqish mumkin. Shaxmatda ilmiy tadqiqot jihatlari mavjud - bu 
ko‘plab taniqli shaxmatchilarga xos bo‘lgan fazilatlar. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz
1525

---

Shaxmat bu past-baland, qayg‘u va quvonchga to‘la kurash. Shaxmatni o‘rganib, 
bola asta -sekin kichik qo‘mondonga aylanadi. Har qanday qo‘mondon singari, u ham 
g‘alaba qozonishni xohlaydi va unga ota -onasi, murabbiylari, o‘qituvchilari yordam 
berishadi. Bu yerda o‘qituvchining asosiy vazifalaridan biri o‘quvchining o‘zini 
takomillashtirish, ijodkorligini shakllantirish, mustaqil ishlash ko‘nikmalarini 
singdirishdir. Ammo buni bolada shaxmat o‘yinining boshlang‘ich bilimlariga ega 
bo‘lgan taqdirdagina amalga oshirish mumkin, agar bola hali darslikdan mustaqil 
foydalana olmasa, bu fazilatlarni o‘qituvchisiz shakllantirish mumkin emas. 
Shaxmatning o‘ziga xosligi shundaki, u quyidagi pedagogik vazifalarni hal 
qilishga imkon yaratadi. Ularni tahlil qilish va tizimlashtirish natijasida shaxmat 
bolalarda quyidagi sifatlarni rivojlantirishda imkoniyat yaratadi: 
1. Fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. Bola kelajakda duch keladigan turli 
hayotiy vaziyatlarga yechimlarni izlaydi, tahlil qiladi va to‘g‘ri yechimni tanlaydi. 
Bolalarda shaxmat mantiqiy fikrlashni, xotirani va diqqatni rivojlantiradi. 
2. Mustaqillikka o‘rgatadi. Shaxmatchilar boshqa ko‘plab sportchilardan farqli 
o‘laroq, faqat o‘z kuchlari va bilimlariga tayanishlari mumkin. O‘yin tushunchasi 
mustaqil qaror qabul qilish qobiliyatini nazarda tutadi. 
3. Muvaffaqiyatsizlikni to‘g‘ri qabul qila olish qobiliyatini shakllantiradi. 
Barcha sport turlari g‘alaba va mag‘lubiyatni o‘z ichiga oladi. Shaxmatda bunga 
alohida falsafiy ma’no berilgan, har bir jangda g‘alaba qozonish mumkin emas. 
Mag‘lubiyatni to‘g‘ri talqin qilib xatolar ustida ishlash. 
4. Strategik va tizimli fikrlash qobiliyatlarini shakllantiradi. Shaxmat o‘ynash 
o‘yinga reja tuzish, rejani amalga oshirish, o‘yinning boshidan oxirigicha bo‘ladigan 
vaziyatlarni taxmin qilish va unga tayyorgarlik ko‘rishdan iborat. Bu esa bolada har 
bir hayotiy vaziyatga alohida hodisa sifatida emas tizimli yondashishni o‘rgatadi. 
Bularning barchasi bolaning ijodiy sifatlarini rivojlanishi uchun zarurdir. 
5. Diqqatni jamlash, qat’iyatlilik. Shaxmatda qaror qabul qilish, vaziyatni har 
tamonlama tahlil qilishni va keyingi vaziyat qanday bo‘lishini taxmin qilishlarni 
taqozo etadi. Bunda qo‘niqmalarni shakllanishi bolada diqqatni jamlash va 
qat’iyatlilikni talab qiladi. 
6. Javob berish (reaksiya) tezligi. Shaxmatning sustligiga qaramay, har bir 
harakat bilan shaxmatdagi vaziyat keskin o‘zgarishi mumkin. Bola vaziyatni tezda 
qo‘lga olishi, to‘g‘ri yechimni topishi va qaror qabul qilishi kerak. 
7. Inkor qilishni rivojlantirish. O‘yinda siz nima muhimligini va nimani rad 
qilishingiz mumkinligini hal qilishingiz kerak. Bu bolaga hayotda birlamchi va 
ikkilamchi narsalarni xatosiz aniqlash va tanlash, boshqalardan voz kechishni 
o‘rgatadi.
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz
1526

---

8. Xotira va e’tiborni rivojlantirish. O‘yinda bola shaxmat nazariyasini 
o‘rganadi, ba’zi partiyalarni yod oladi. Bolada diqqat rivojlanadi. Taxtadagi har bir 
sipohni kuzatishga o‘rganadi va fotografik xotira rivojlanadi. 
9. Axborot bilan ishlash qobiliyati. Bolalar nafaqat ma’lumot to‘plashni, balki 
undan ayrim vaziyatlarda to‘g‘ri va tez foydalanishni ham o‘rganadilar. 
10. Har tomonlama rivojlanish. Bolaning aqli ko‘p miqdordagi ma’lumotni 
idrok etishni o‘rganadi, ular prinsiplarga aylanadi, bilimga bo‘lgan ishtiyoq paydo 
bo‘ladi. 
Ta’kidlash joizki, bundan 100-200 yil oldin shaxmat kattalar uchun o‘yin 
bo‘lgan. Odamlar shaxmat bilan odatda 15-20 yoshida shug‘ullana boshlagan. 
Masalan, buyuk rus shaxmatchisi Mixail Chigorin shaxmatni 16 yoshida o‘rgangan. 
Bu holat unga o‘z davrining eng kuchli shaxmatchilaridan biri bo‘lishiga halaqit 
qilmadi. Yigirmanchi asrda shaxmat yoshardi. Ko‘plab mamlakatlarda maktab 
o‘quvchilari uchun shaxmat klublari paydo bo‘lgan. Masalan, shaxmat bo‘yicha 
jahon chempionlari Botvinnik va Spasskiy 16 yoshida Chigorindan farqli o‘laroq, 
allaqachon shaxmat ustasi bo‘lishgan. Xalqaro shaxmat tashkiloti FIDE o‘smir-
yoshlar o‘rtasida jahon chempionatini o‘tkazishni boshladi. Va shaxmat maktablariga 
8 yoshdan 12 yoshgacha bo‘lgan bolalar qabul qilindi. Ammo XXI asrda shaxmat 
yanada yoshardi. FIDE 12 yoshgacha va hatto 10 yoshgacha bo‘lgan o‘g‘il va qizlar 
o‘rtasida jahon chempionatini o‘tkazishni boshladi. Bunday musobaqalarda 
qatnashish uchun bolalar shaxmat o‘ynashni 6, hatto 5 yoshidan boshlashlari kerak. 
Shunday qilib, "maktabgacha yoshdagi bolalar"ga xam shaxmatni o‘rgatish odatiy 
xolat bo‘lib qoldi. Ko‘p manbalarni tahlil qilish, shaxmatni o‘rgatish uchun 
mo‘ljallangan uslubiy qo‘llanmalarning aksariyati kattalar uchun yozilgan, ularda 
o‘quvchilarning yosh xususiyatlari hisobga olinmagan degan xulosaga kelishimizga 
imkon beradi. Bunday adabiyotlarda turli tayyorgarlik darajasidagi shaxmatchilarning 
o‘yin texnikasini takomillashtirish bo‘yicha individual tavsiyalar berilgan. 
a) ta’limiy - dunyoqarashni kengaytiradi, bilimlarni to‘ldiradi, bolaning aqliy 
faoliyatini rivojlantiradi, mantiqiy fikrlash va xotirani, kuzatuv va diqqatni 
kuchaytiradi; 
b) tarbiyaviy - bolada qat’iyatlilik, chidamlilik, iroda, xotirjamlilik, o‘z-o‘ziga 
ishonch sifatlarini rivojlantiradi; 
c) estetik - bola o‘yin jarayonida ertaklar dunyosida yashaydi, individual 
shaxmat kombinatsiyalarining nafisligi va go‘zalligi unga haqiqiy zavq bag‘ishlaydi. 
G‘ayrioddiy narsalar bolalar tasavvurini boyitadi, estetik zavq keltiradi. 
Psixologik, pedagogik va maxsus adabiyotlarda bolaning har tomonlama 
rivojlanishi uchun shaxmatning foydasi haqida ko‘p yozilgan. Bunday adabiyotlarda 
turli tayyorgarlik darajasidagi shaxmatchilarning o‘yin texnikasini takomillashtirish 
bo‘yicha individual tavsiyalar berilgan. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz
1527

---