Shaxs og‘ishgan xulqining mexanizmlari tayanch tushunchalar

Xususiyat va tiplarning neyrofiziologik asoslari. Ayzenk ishlaridagi eng e’tiborga loyiq jihatlardan biri – bu uning shaxs xususiyatlari yoki tiplarining neyrofiziologik asoslarini topishga harakat qilishi bo‘ldi. Introversiya-ekstraversiya bosh miya qobig‘i aktivatsiyasi bilan bog‘liq. Bu narsa elektroensefalografik tadqiqotlarda ko‘rilgan. Ayzenk “aktivatsiya” terminini qo‘zg‘alish darajasini aniqlash maqsadida qo‘llagan. Bu qo‘zg‘alish darajasi quyi chegaradan (uyqu holati) yuqori chegaragacha (vahimalanish holati) o‘zgarishi mumkin. Uning fikricha, introvertlar o‘ta qo‘zg‘aluvchan, ya’ni tashqi stimullarga nisbatan yuqori darajada sezgir bo‘lishadi. Shu sababdan ham, introvertlar ularga kuchli ta’sir qiluvchi holatlardan qochishga harakat qilishadi. Va aksincha, ekstravertlar esa unchalik qo‘zg‘aluvchan bo‘lmay, tashqi stimullarga nisbatan sezgir emas. Shuning uchun ham ekstravertlar doimo ularni qo‘zg‘ata olishi mumkin bo‘lgan holatlarni qidirishadi.
Ayzenkning fikricha, barqarorlik-neyrotizm bo‘yicha individual farqlar avtonom nerv sistemasining stimullarga bo‘lgan reaksiyasi kuchini aks ettiradi. Xususan, u bu holatni motivatsiya va emotsional xulqqa ta’sir qiluvchi limbik tizim bilan bog‘laydi. Neyrotizm yuqori bo‘lgan shaxslarda barqaror shaxslarga nisbatan kasalliklarga, xavotirli vaziyatlarga reaksiya tezroq bo‘ladi. Bunday toifa shaxslarda stimullar yo‘qolishiga qaramay reaksiya uzoq muddat davom etishi ham mumkin.
Psixotizm sabablarini aniqlashga bag‘ishlangan tadqiqotlar hali nihoyasiga yetmagan. Lekin shunga qaramay, Ayzenk gipotezesiga ko‘ra, bu holat anrogen ishlab chiqarish tizimi (ichki sekretsiya bezlari ishlab chiqaradigan kimyoviy moddalar bo‘lib, qonga tushganda erkaklarning jinsiy belgilari rivojlanishi va saqlanishini boshqaradi) bilan bog‘liqdir. Ammo bu sohadagi empirik tadqiqotlar juda kam bo‘lib, jinsiy gormonlar va psixotizm aloqasi haqidagi Ayzenk gipotezasini tasdiqlash yetarli emas.
Ayzenk tomonidan taklif etilgan shaxs xulq-atvorining neyrofiziologik interpretatsiyasi uning psixopatologik nazariyasi bilan bog‘liqdir. Turli xil simptomlar va buzilishlar shaxs nerv sistemasining funksiyasiga bog‘liq. Misol uchun, yuqori darajadagi introversiya va neyrotizmga ega shaxsda obsessiv-kompulsiv buzilishlar, shuningdek, fobiyalar kabi xavotirli holatlar bilan bog‘liq kasalliklarning rivojlanish ehtimoli yuqoridir. Aksincha, yuqori darajadagi ekstraversiya va neyrotizmga ega shaxslarda psixopatik (antisotsial) kasalliklarga chalinish ehtimoli kuchli. Lekin, Ayzenk shuni qo‘shimcha qilib aytadi-ki, insondagi psixik buzilishlar uning genetik tuzilishining avtomatik natijasi emas. Genetik irsiylik shaxs ma’lum bir vaziyatlarga tushganda o‘zini qanday tutishiga sababchi bo‘ladi. Ayzenkning fikricha, psixik buzilishlar genetik asosga ega bo‘ladi, lekin atrof-muhit omillari uni rivojlanishini ma’lum darajada o‘zgartirishi mumkin.