Shaxs rawajlanıwı haqqında túsinik Reje

Rawajlanıwdıń ózi ne?
Rawajlanıw shaxstıń fiziologikalıq hám intellektuallıq ósiwinde kórinetuǵın balatuǵın muǵdar hám sapa ózgerisler mánisin ańlatpa etiwshi quramalı process bolıp tabıladı. Rawajlanıw mánisan ápiwayınan quramalına, tómenden joqarıǵa, eski sapalardan jańa jaǵdaylarǵa ótiw, jańalanıw, jańanıń payda bolıwı, eskining joǵalıp barıwı, muǵdar ózgeriwiniń sapa ózgeriwine ótiwin ańlatadı. Rawajlanıwınıń deregi qarama-qarawlıqlardı ortasındaǵı gúresten ibarat esaplanadi.
Bala shaxsınıń rawajlanıwı insan socialmavjudot bolıp tabıladı degen filosofiyalıq táliymatqa tiykarlanadı. Áyne waqıtta insan tiri, biologiyalıq janzat ham bolıp tabıladı. Sonday eken, onıń rawajlanıwda tábiyaat rawajlanıwınıń nizamlıqları da zárúrli áhmiyetke iye. Sonıń menen birge, shaxs bir pútkil janzat retinde bahalanar eken, onıń rawajlanıwına biologiyalıq jáne social nizamlıqlar birge tásir etedi, olardı bir-birinen ajıratıp bolmaydı.
Sebebi shaxstıń iskerligi, turmıs tárizine jası, bilimi, turmıs tájiriybesi menen birge basqa baxıtsızlıqlı jaǵdaylar, kesellikler de tásir etedi.
Insan pútkil omiri dawamında ózgerip baradı. Ol da social, da psixik tárepten kámalǵa jetedi, bunda balaǵa berilip atırǵan tárbiya maqsetke muwapıq bolsa, ol jámiyet aǵzası retinde kámal tawıp, quramalı social munasábetler sistemasında ózine múnásip orın iyeleydi. Sebebi rawajlanıw tárbiya tásiri astında baradı.
Shaxstıń pazıyletlerin tuwrı kóriw hám bexato bahalaw ushın onı túrli munasábetler processinde baqlaw kerek.
Sonday eken, shaxstı rawajlandırıw wazıypasın tuwrı sheshiw ushın onıń xulqiga tásir etiwshi faktorlar hám de shaxs qásiyetlerin jaqsı biliw zárúr.
Tárbiya balaǵa nátiyjeli tásir etiwi ushın ósiw hám rawajlanıw nizamlıqların biliw hám esapqa alıw maqsetke muwapıq. Sonday etip, rawajlanıw hám tárbiya ortasında óz-ara baylanıs bar.
2. Mektepke shekemgi tálim jasdaǵı balalar rawajlanıwına tásir etiwshi faktorlar: tárbiya, social ortalıq hám genetika
Fanda adamdıń shaxs retinde rawajlanıwına biologiyalıq jáne social faktorlardıń tásiri ortasındaǵı munasábetti belgilewge tiyisli tartıs kópdan berli dawam etpekte.
Insannıń shaxs retinde rawajlanıwda social hádiyselerdiń tásiri kúshli bala ma? Yamasa tábiy faktorlar jetekshi orın tutadıma? Bálki tárbiyanıń tásiri joqarı bolıp tabıladı? Olar ortasındaǵı óz-ara munasábeti qanday?
Fanda biologiyalıq jónelis dep atalǵan kózqaras jetekshi orınlardan birin iyelep, onıń wákilleri Aristotel, Platonlar tábiy-biologiyalıq faktorlardı joqarı qóyadı. Olar tuǵma múmkinshilikler, táǵdir, tole hár kimning turmıs daǵı ornın belgilep bergen, deydiler.
XVI ásir filosofiyasında payda bolǵan preformizm aǵımı wákilleri bolsa shaxs rawajlanıwındaǵı násildiń roliga úlken baha berip, social ortalıq hám tárbiyanıń rolin biykar etedi. Horij psixologiyasidagi taǵı bir ohim - biheviorizm XX ásir baslarında júzege kelgen bolıp, onıń wákilleri, ań hám intellektual qábilet naslden-naslge ótip, insanǵa ol tábiyaatan berilgen, dep ataladı. Usı táliymat wákili amerikalıq alım E.Torndayk bolıp tabıladı.
Progmatizm aǵımı jáne onıń wákilleri D.Dyul, A.Kombe da shaxs rawajlanıwın biologiyalıq kózqarasta tiykarlaydilar. Olar rawajlanıwdı tek muǵdarlıq ózgeriwden ibarat, dep qaraydılar. Násildiń rolin absolyutlashtirib, onı insan táǵdirinde sheshiwshi áhmiyetke iye dep biladilar. Sonday eken, bir gruppa shet el ilimpazlar rawajlanıwdı biologiyalıq (nasliy) omilga baylanıstıradılar.
Biologiyalıq aǵımǵa qarsı filosofiyalıq aǵıs wákilleri rawajlanıwı social faktor faktor menen belgileydiler. Bul aǵıs wákilleri bala shaxsınıń fizikalıq, psixikrivojlanishi ol jasaytuǵınlıq ortalıqqa baylanıslı dep kórsetediler.
Ortalıq degende adam jasaytuǵınlıq sharayattaǵı barlıq sırtqı tásir túsiniledi. Sol kózqarastan tárbiya sebepli balanı ózi jasaytuǵınlıq social jaǵdayǵa maslastırıw múmkin, degen hulosa kelip shıǵadı.
Olar ijtiomiy ortalıqtıń rolin sheshiwshi faktor dep esaplaydilar. Sonday eken, adam balasınıń shaxs retinde rawajlanıp, taraqqiy etip barıwı, onıń shaxs bolıp kámalǵa etiwinde nasl (biologiyalıq faktor), social ortalıq (bala jasaytuǵınlıq sharayat ), sonıń menen birge, maqsetke muwapıq orınlanatuǵın tárbiya da birdey áhmiyetke iye. Bul faktorlardıń tásirin anıqlawda aldıńǵı pedagogikalıq ilimpazlar, psixolog hám filosoflar táliymatına súyeniledi.
Filosofiyada shaxstı jámiyet menen baylanıslı bolǵan socialliq ómir degi quramalı haqıyqatlıq dep qaraladı. Olar individdiń ruwxıy baylıǵı onıń munasábetlerine baylanıslı, dep esaplaydilar.
Haqıyqatlıqtan da, shaxs miynet iskerligi jayinde rawajlanadı, kámalǵa jetedi. Filosoflar shaxstı tábiyaattıń bir bólegi dep bahalaydilar. Bul insan daǵı uqıp urıqları bolıp, onıń rawajlanıwı ushın tárbiya kerek, degen ideyanı ańlatadı.
Jámiyet rawajlanıwı shaxs rawajlanıwı ushın keń múmkinshiliklerdi jaratadı. Sonday eken, shaxs menen jámiyet ortasında da ajıralmas baylanıs bar.
Sonday etip, adam shaxsınıń jámiyettegi rawajlanıwı tábiyaat, ortalıq, insan ortasındaǵı quramalı baylanıs tásiri astında júz beredi, insan olarǵa aktiv tásir etedi hám sol jol menen turmısı hám óz tábiyaatın ózgertiredi.
Shaxsqa social ortalıqtıń tásiri de zárúrli. Bul tárbiya sisteması arqalı ámelge asıriladı. Yaǵnıy,
Birinshiden, tárbiya tásirinde ortalıq bere almaǵan bilim, maǵlıwmat iyelenipdi, miynet hám tehnik iskerlik menen baylanıslı kónlikpe hám ilmiy tájriybeler payda baladı.
Ekinshiden, tárbiya sebepli tuǵma kemshilikler de ózgertirilip, shaxs kámalǵa etedi.
Úshinshiden, tárbiya járdeminde ortalıqtıń unamsız tásirin de joytıw múmkin.
Tórtinshiden, tárbiya keleshekke qaratılǵan maqsetti belgileydi.
Sonday eken, tárbiya menen rawajlanıw bir-birine tásir etedi, bul tárbiya turaqlı jáne úzliksiz bolıp tabıladı.
Sonday etip, bala shaxsınıń rawajlanıwda tárbiya da jetekshi orınǵa iye bolıp, tárbiya sebepli atateki, shańaraq ortalıǵı, social ortalıq tásirinde hár tárepleme rawajlanıwǵa ılayıq, degen hulosani shıǵarıw múmkin.