Shaxsiy kompyuter arxitekturasi va texnik

Sterjen 
Disk
 
Oqish va yozish
tugmachalari 

---

44 
O‘qish-yozish boshlari gorizontal va vertikal yo‘nalishda bir 
vaqtning o‘zida harakatlanishi mumkin (bu o‘qlar bilan ko‘rsatiladi), bu 
esa disk yuzasining har qanday nuqtasiga yaqinlashishga imkon beradi. 
Har bir sirt nuqtasi alohida tashqi xotira bit sifatida qaraladi. 
Asosiy xotira kabi, disk (yoki disklar) yuzasi tuzilishga ega. 
Jismoniy tuzilish elementlari quyidagilar: 
1) yo‘l-bu ma’lumotni joylashtirish yoki topishda o‘qish-yozish 
boshlari harakatlanadigan konsentrik doira.
Treklar noldan boshlab 
raqamlangan. Nolinchi raqam diskdagi eng tashqi trekka ega; 
2) tarmoqlar – ma’lumotlar qayd etilganda trekka joylashtirilgan 
bloklar. Birlik bilan raqamlangan. Foydalanuvchi ma’lumotlariga 
(ma’lumotlarning o‘zi) qo‘shimcha ravishda, tarmoqlar rasmiy 
ma’lumotni, masalan, o‘z raqamini o‘z ichiga oladi. Tarmoqlar disk 
uchun minimal ma’lumotlar elementlari hisoblanadi; 
3) Diskning tomonlari. Noldan boshlab raqamlangan. Vertikal 
ravishda joylashtirilgan qattiq disk uchun nolinchi raqam floppy 
diskning «old» tomonida moslashuvchan disk uchun eng yuqori 
tomonga ega; 
4) silindr – diskning turli tomonlarida bir xil raqamlarga ega 
bo‘lgan treklar to‘plami. Shiling raqamlari trek raqamlari bilan mos 
keladi; 
5) klaster – tegishli raqamlarga ega bo‘lgan tarmoqlar to‘plami. Bir 
sektordan (floppi uchun) yoki bir nechta (qattiq disk uchun) iborat 
bo‘lishi mumkin. Operatsion tizim uchun minimal manzilli ma’lumotlar 
elementi. Klasterlar faylga ma’lumotlarni qo‘shish uchun operatsion 
tizim tomonidan ishlatiladi: faylga navbatdagi «xizmat» ma’lumotlarini 
qo‘shish Klaster hajmida amalga oshiriladi, ammo haqiqiy miqdor 
klaster hajmidan kamroq qo‘shiladi. Bu tashqi xotiraning oqilona 
sarflanishiga olib keladi. Shuning uchun diskda juda ko‘p kichik 
fayllarni saqlash tavsiya etilmaydi: ular juda ko‘p bo‘sh «quyruq»ga 
ega. 
Disk yuzasining uzluksiz maydonini belgilangan elementlarga 
ajratish (bu amaliyotni diskret deb atash mumkin) formatlashda amalga 
oshiriladi. Shu bilan birga, yo‘lning boshlanishi va oxiri, tarmoqlarning 
joylashuvi, sektordagi rasmiy ma’lumotlar ham shakllanadi. 

---

45 
Diskning alohida maydoni, o‘z navbatida, quyidagi tuzilishga ega 
(tomonlar, treklar va tarmoqlar sonini ko‘paytirish tartibida tavsif-
lanadi): 
1) PT (Partition Table) bo‘lim jadvali. Disk qismlarini tasvir-
laydigan to‘rtta elementdan iborat bo‘lib, operatsion tizimlar faqat 
dastlabki ikki elementdan foydalanadi. Disk qismining tavsifi birinchi 
va oxirgi o‘qish-yozish boshlari, treklar, bo‘lim tarmoqlari, bo‘limdagi 
tarmoqlarning umumiy soni, fayl tizimining turi va bo‘limning ochilish 
belgisi haqidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi; 
2) bosh sahifa MBR yuklash yozuvi (Master Boot Record). 
Operatsion tizimni yanada yuklab olish uchun zarur bo‘lgan protsessor 
kodini o‘z ichiga oladi; 
3) br operatsion tizimining yuklash yozuvi (boot Record). 
Quyidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi: operatsion tizim yuklab olish 
dasturi, Klaster hajmi, FAT nusxalari soni, ildiz katalogidagi fayllar 
soni, FAT hajmi va boshqa ma’lumotlar; 
4) FAT (File Allocation Table) fayllarini joylashtirish jadvali va 
uning nusxasi. Fayllar klasterlarining to‘liq xaritasini o‘z ichiga oladi va 
fayllarni diskda joylashtirish va «yomon» (yomon) guruhlar haqida 
ma’lumotni saqlash uchun operatsion tizimlar tomonidan ishlatiladi. 
FAT ning ahamiyati tufayli u bir necha marta takrorlanadi; 
5) Root ildiz katalog. Bu har bir yozuv diskning ildiz katalogiga 
bo‘ysunadigan fayl yoki kichik katalogga mos keladigan va tuzilishga 
ega bo‘lgan jadval: 
* fayl nomi yoki kichik katalog; 
* fayl turi; 
• fayl yoki kichik katalogning quyidagi parametrlari aniqlangan 
atributlar: faqat o‘qish uchun mo‘ljallangan, maxfiylik, tizimiylik, 
ushbu yozuvning hajmi yorlig‘iga tegishliligi belgisi, ushbu yozuvning 
fayl emas, balki kichik katalogga tegishliligi belgisi, arxiv; 
* yaratish vaqti; 
* yaratilgan sana; 
* fayl yoki kichik katalogning dastlabki klaster raqami; 
* fayl hajmi. 
Shuni ta’kidlash kerakki, fayllar va pastki kataloglar uchun 
yozuvlar bir xil, ikkita xususiyatdan tashqari: atributlar sohasida kichik 
katalog belgisi mavjud va o‘lcham sohasida nol mavjud; 

---

46 
6) FA (fayl maydoni) fayllarini joylashtirish maydoni. Ildizda 
tasvirlangan fayllar va pastki kataloglarni o‘z ichiga oladi. 
Winchesterlarning asosiy xususiyatlari quyidagilardir: 
❖ axborot hajmi-300 Gb gacha; 
❖ plitalar (disklar) soni-1 dan 3 tagacha.; 
❖ bosh soni-2, 4, 6 dona.; 
❖ disklarning aylanish tezligi - disk plitalari magnit boshlarga 
nisbatan aylanadigan tezlik (rpm bilan o‘lchanadi). Zamonaviy 
modellarda bu raqam odatda 7200 vol./min; 
❖ кirish vaqti-7-9 mil; 
❖ ma’lumotlarni o‘qish va yozish tezligi – 75 Mb / s va undan 
ko‘p; 
Kesh hajmi-o‘rtacha 4-8 Mb. Qattiq disk tekshiruvi orqali 
protsessor bilan bog‘langan qattiq disk. Qattiq disklarning haqiqiy 
ishlashi har doim interfeys bilan belgilanadi. Bugungi kunda 
kompyuterlar parallel (IDE va SCSI) va ketma-ket (USB va Fire Wire) 
interfeyslarga ega bo‘lishi mumkin, ular asosan tashqi disklarni ulashda 
ishlatiladi. SCSI, USB va Fire Wire yordamida ulangan qattiq disklar 
IDE-ga qaraganda ancha yuqori xususiyatlarga ega. 
Winchester (bitta jismoniy disk sifatida) bir nechta mantiqiy 
disklarga (bo‘limlarga) bo‘linishi mumkin. Ularning har biri lotin 
alifbosining C: dan boshlanadigan bitta harfi bilan belgilanadi va o‘z 
yorlig‘iga (nomiga) ega bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, har bir 
mantiqiy diskda fayl tizimlari mavjud (ularning navlari avvalroq 
muhokama qilingan), ular farq qilishi mumkin (masalan, C: diskida 
NTFS fayl tizimi mavjud va D: FAT 32). Diskni unda saqlangan 
ma’lumotlardan to‘liq tozalash va uni qayta qismlarga ajratish jarayoni 
diskni formatlash (mantiqiy yoki jismoniy) deb ataladi. Qattiq 
disklarning yetakchi ishlab chiqaruvchilari Seagate, Maxtor, Hitachi, 
Samsung, Western Digital va boshqalar..