Shaxsni rivojlanishi haqida tushuncha

Shaxsni rivojlanishi haqida tushuncha
Reja:

1. SHaxs va uning rivojlanishi

2. Usish va rivojlanish to’g’ri sida tushuncha.

3. SHaxs shakllanishiga ta’sir e’tuvchi asosiy omillar.

4. Rivojlanishda ta’lim va tarbiyaning roli.

5. Bolalarning yosh davrlari xususiyatlari va tavsifi.

6. O’zbekitsonda Xalq ta’limi tizimi

SHaxs deganda muayyan jamiyatning asosi tushiniladi.Odam shaxs bo’lmogi uchun ruxiy jixatdan tarakkiy e’tgan, o’z xususiyat va sifati bilan boshqalardan fark qilishi lozim.

Xar bir odam shaxs sifatida turlicha namoyon bo’ladi. O’zining xarakteri kizikishi va qobiliyati, aqliy rivojlanganlik darajasi, e’xtiyoji va mexnat faoliyatiga munosabati bilan farklanadi, bo’lar shaxsning o’ziga xos xususiyatlari bo’lib, ana shu ruxiy xususiyatlar rivojlanib ma’lum bir bosqichiga etgani uni mukammal, kamol topgan inson deyiladi.

Odamning ijtimoiy mavjudot sifatida shaxs nomini olish uchun ijtimoiy –iqtisodiy xayot va tarbiya kerak, shu sababli pedagogika fani bolaning shaxs sifatida rivojlanishi, uning xar tomonlama kamolga etishi qonuniyatlarini, unga ta’sir e’tuvchi ob’ektiv va sub’ektiv omillarni, rivojlanish jarayonlariga aloqador davrlarni aniqlash kerak, shunga asosan pedagogika fani shaxsning rivojlanishida ta’lim o’qitish tarbiya va bola faolligi, o’z-o’zini tarbiyalash bosqichlarini xam aniqlash lozim.

Rivojlanish o’zi nima?

Inson tirik biologik mavjudotdir. Demak uning rivojlanishiga tabiat qonunlari, biologik va ijtimoiy-iqtisodiy qonuniyatlari u’zviy ta’sir e’tadi, insonni kamol toptiradi.

Inson xayot faoliyati davomida o’zgarib, shakllanib rivojlanib boradi. Rivojlanish bu bola vaznining oshishi, suyak va mushak sitsemasi, tanosil a’zosi faoliyatining kamol topishi, aql zakovatining shakllanishiga aytiladi. SHaxsning kamol topishida va uning xulkida ijtimoiy va biologik omillarning ta’sir kuchi xamisha xam bir xil bo’lavermaydi.CHunki uning xulkiga, munosabatlariga, aloqalariga yoshi, bilim, odatlari, tashabbusi va nixoyat vaziyat xam ta’sir qiladi. Ms: bir xildagi ta’sirida xar xil bola turlicha munosabatda bo’ladi, bu ayni paytda bolaning e’xtiyoji qandayligiga xam bog’liqdir.

SHaxs rivojlanishiga ta’sir e’tuvchi omillar .

SHaxsning kamolga etishida irsiyat, ijtimoiy muxit xam, ta’lim tarbiya va nixoyat o’zining mutsaqil faoliyati xam muxim axamiyatga e’ga. SHaxs qaysi jamiyatda yashasa, shu jamiyatdagi qonun qoidalarga asosan kamol topadi. SHu jamiyatning moddiy va ma’naviy rivojlanganligi, uning shaklanishiga xar tomonlama ta’sir ko’rsatadi. SHu davlatda texnika, texnologiya, avtomatika, telemexanika, e’lektrlashtirish, gaplashtirish va xakozalar uning ongiga, aqliy va axloqiy rivojlanishiga ta’sir e’tadi.Odam atrof muxitini qancha ko’p bilsa, uning ongi shuncha ko’p o’sadi. Demak shaxsning kamolatga etishtirish jamiyat rivojlanishi bilan chambarchas bog’liq.

Inson kamolatiga insoniyatning ta’siri.

Irsiyat deganda, bolaga ota-onadan va umuman yaqin ajdodlaridan, ya’ni nasldan-naslga o’tadigan biologik xususiyat va o’xshashliklarga aytiladi.16 -asr falsafasida vujudga kelgan premorfizm okimi namoyondalarning fikri- cha odam bolasi xali ona pushtidaligidayok bo’lajak shaxsga xos barcha xususiyat larga e’ga bo’ladi, rivojlanish e’sa ana shu xususiyatlarning mikdoriy borishi- dir.

Amerikalik pedagog va ruxshunos E’.Tordayk fikricha, shaxsning barcha xususiyatlarni, shu jumladan ong va aqliy qobiliyat xam nasldan-naslga utadi, u boshqa organlar kabi tabiatdan berilgan.

D.Dyunning fikricha xaqiqiy tarbiya tashqaridan kiritilmaydi, u odam bilan dunyoga kelgan, tarbiya uni utsiradi.

Nemis ruxshunosi V.Pteren yangi tug’ilgan bola xali inson e’mas deb xisoblaydi, u faqat sut e’mizuvchi xayvondir. YArim yoshdan u maymunga tenglashadi. Ikki yoshda bolaboshlang’ich insonlik xolatiga etadi. (yuradi, gapiradi) 5 yoshda ibtidoiy jamiyat odamlariga mos keladi, o’smirlik davrida urta asr ongini aks e’ttiradi va etuklik yoshidagina (17,18) mavjud jamiyatning madaniy darajasiga mos ong e’gasi bo’ladi. Ba’zi biogenetiklar 13, 10 va xatto 8 yoshdan xam mavjud jamiyatning tulakonli a’zosi bo’la oladi deb xisoblaydi. Avtsraliyalik ruxshunos K. Byuller xatto bolaning axloki jixatidan o’sishini xam irsiyatga boglaydi. Bola xayotning datslabki kunalaridan boshlab o’zini o’rab olgan muxitning ta’siri otsida o’sadi va ulgayadi.

Malumki bola bir qancha tugma xususiyat va intsinktlar bilan tug’iladi. Bu usulni shartsiz refleks deb ataymiz. Ms: och bo’lsa yig’laydi, yorugni sezadi, tovushga qaraydi, issikka va sovukka munosabatini bildiradi. Ammo bu xil xususiyatlar xayvonlarga xam taaluqlidir.

Ayni vaktda bolaga insonlarga xos xususiyat xam irsiyat yo’li bilan tugma utadi. (aqliy va jismoniy mexnat qilish va shu x.) Ammo bo’lar tugma imkoniyatlar bo’lib, ularning rivojlanishi uchun inson bolasi insoniy muxitda, odamlar yashab, ular bilan aloqada bo’lishi kerak. CHunki inson biologik mavjudot sifatidagina e’mas, balki ijtimoiy mavjudot sifatida rivojlanadi va kamolatga etadi. Demak shu yo’l bilan utgan axolining o’sishi kamol topishi uchun aqliy faoliyat, shart sharoit bo’lishi kerak.

Bolaning kamolga etishida muxitning ta’siri.

Fiziologiya va ruxshunoslik fanining ko’rsatishicha, inson bolasi tayyor qobiliyati bilan e’mas balki, biror bir qobiliyatning ruyobga chiqishi va rivojlanishi manbai layokat bilan tug’iladi. Layokat o’z xolicha rivojlana olmaydi, u guyo mudrok xolatda bo’lib uning uygonish-rivojlanishi uchun qo’lay muxit kerak. Muxit deganda biz kishiga ta’sir e’tadigan tashqi vokea yig’indisini tushunamiz, bunga tabiiy muxit (geografik), ijtimoiy muxit, oila muxiti va boshqalar kiradi.

Bola tug’ilish bilan ijtimoiy xayot sharoitlari, tayyor ijtimoiy ong shakllariga duch keladi. U mexnat sharoitining ta’sirida o’sadi va ulgayadi.

Demak boladagi irsiy belgilarning o’sishi, kamol topishi insonlar muxiti, yashash sharoiti va tarbiyaga bog’liq desak bo’ladi, bunga misollar ko’p. Ms: A.Navoiy onasidan shoir, E’neshteyn fizik, Ulugbek atsronom, Ibn Sino tabib bo’lib tug’ilgan e’mas. Ulardagi qobiliyat kurtaklarining rivojlanishi, itse’dodiga aylanishida ijtimoiy muxit, ta’lim tarbiya muxim rol uynaydi.

Inson bolasi tug’ilgandan keyin ijtimoiy-iqtisodiy muxitga e’mas, balki boshqa xayvonlar muxitga tushib kolsa, unda irsiy belgilarning ayrim biologik kurinishlari saqlanib kolar, lekin insoniy fikr, faoliyati xatti xarakat bo’lmaydi.

1920 yilda Xinditsonlik doktor Sing Kalkuttaning janubiy-Garbdagi Midnapur shaxari yaqin ida buri ulisidan ikkita buri bolasi bilan ikkita qizchani topib oladi va Midnapur bolalar uyiga topshiradi. Ularga Kamol Amash deb ism berishadi. Amal bir yildan keyin vafot e’tadi. Kamola 1930- yilgacha yashagan. Doktor 6 va 9 yil davomida kundalik yozib kuzatib borgan.

-Qizcha turt oyoqlab yurgan

-yorugdan kurkkan

-qorong’ida o’zini yaxshi xis qilar, adashmasdi

-kechasi kezib yurib kunduzi uxlardi

-kiyim kiyishni xoxlamagan,yirtib tashlagan

-olov va suvdan kurkkan

-kurpalarni otib tashlarkan

-yuvinishni yoktirmas

-tayyor ovkatni emas.gushtni qo’l urmasdan og’zi bilan er e’kan

-suyak gajardi

-qo’lga bersa emagan faqat erdan egan

-buridek xuvillagin.

-qanchalik urinmasin Sing kamolga insonga aylanmagan.Tikka yurishni o’rgangan,ammo yugo’rganga turt oyoqlab yugurardi. 7 yildan 45 so’z o’rgangan demak inson biologik mavjudod sifatida xam tarakkiy e’tadi. SHuning uchun irsiyat rivojlanishiga ta’sir e’tadi,ammo xal qiluvchi omil bo’la olmaydi.

Rivojlanishda ta’lim va tarbiyaning roli.

Jamiyatning bolalar ongiga ta’sir o’tkazishi asosan ta’lim-tarbiya orqali amalga oshiriladi. Bolani o’rab olgan muxit mexnat va til oqibat natijasida vositasiga aylanadi.SHu sababli inson kamolatida

I Ta’lim va tarbiyaning etakchilik qilishiga imkon berish darkor chunki:

I.Ta’lim va tarbiya jarayonida kishi organizmning o’sishi va muxitning tsixiyali ta’sir bera olmaydigan narsalarni o’rganib oladi.m.s gaplashishni muxitdan yozish va o’qishni maxsus ta’lim yo’li bilan o’rganadi.

2.Ta’lim va tarbiya yordamida xatto kishining ba’zi tugma kamchiliklari xam kerakli tomonga o’zgaradi.(kar.kur va bosh).

O’qish yozishning o’rganib boshqalar ongiga bir xil ta’sir ko’rsatadi. Ta’lim tarbiya yordamida muxitning salbiy ta’siri natijasida ruy bergan kamchiliklarni tugatish mumkin.(ko’pollik, so’kish, karta uynash, chekish va x)

4.Ta’lim jarayonida bolaga bilimlar, ko’nikma va malakalar xosil bo’libgina qolmay, balki, ilmiy dunyoqarash 29 yoshida akademik bo’lgan. Viktor Gyoge 25 yoshda Frantsiya fanlari akademiyasining maxsus yorligini olgan. N.I.Lobachevskiy 14 yoshda Kozon universitetiga kirib 23 yoshida professor bo’lgan.

Inson kamol topishida shaxsiy faoliyatining roli.

YUkorida qayd e’tilgan omillardan tashqari ijtimoiy taraqqiyoti shaxsning o’zi xam faol ishtirok e’tgandagina undagi tugma layokat uygonadi, itse’dodlari, qobiliyatlari o’sadi.Bu borada uning o’z utsida ishlash xam muxim axamiyat kasb e’tadi. Insonning tuxtovsiz izlanishi,sabr tokat bilan ko’nikma va malakasini oshirish, kishilar bilan muloqotda bo’lish va boshqa xususiyatlar xam zarur bo’ladi.Umuman pedagogik jixatida to’g’ri uyushtirilgan xar qanday faoliyat bola shaxsning aqliy, axloqiy. E’tsetik, jismoniy, irodaviy rivojlanishiga ta’sir e’tadi.

Bolalarning yosh davrlari xususiyatlari tavsifi.

Tibbiyot, bolalar anatomiyasi, fiziologiyasi, psixiologiyasi, pedagogika fanlari yutuqlari va ularning tavsiyalariga ko’ra bolaning yosh davrlarining quyidagicha guruxlashtirish qabo’l qilingan.

1.Gudaqlik davri.(I yoshgacha bo’lgan davr)

2.YAsli davri (I-3 yoshgacha) 3.Maktabgacha tarbiya yoshi (3-6-7 yoshgacha)

3.maktab yoshidagi kichik o’quvchilar (6-7 yoshdan II-12 yoshgacha)

4.urta maktab yoshi (12 yoshdan 16 yoshgacha)

5.Maktab yoshidan katta o’quvchilar (16-18)
O’zbekitson Xalq ta’limi tizimi.

Xalq ta’lim tizimi deb muayyan mamlakatning ichki va tashqi taraqqiyotiga ta’sir ko’rsatuvchi xamda ma’lum bir qoidalar asosida tashkil e’tilgan barcha ta’lim tarbiya muassasalarning tuzilishiga aytiladi.Bu jamiyatning e’ng utsivor soxasi xisoblanadi. Xar bir jamiyatning rivojlanish darajasi xam shu soxaga bog’liq.

O’zbekitson Respublikasining kontsitutsiyasining 18 va 4 moddasida ta’kidlanganidek respublikamizda yashovchi barcha fukarolar jinsi,irki, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’’tiqod i, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan kat’iy nazar bilim olish xukukiga e’ga.

Qisqacha tarix.

Taniqli Benetsedlik olim Marka Pulo o’zi vakt xozirgi O’zbekitson, Tojikitson,Turkmanitson va quyi viloyatlar xududida yashagan Xalqlarning an’analari urflangan.O’zining o’rgangan izlanishlariga tayangan xolda «Nur sharkdan taraladi» deb yozgan e’di.

Markaziy Osiyo arablar tomonidan bosib olingan paytlarda xam iqtisodiy madaniy xolati jixatidan rivojlangan mamlakatlardan biri bo’lganligi bizga ma’lum. Arablar bir umrga kelib ketgani yo’q. Islomga iymon keltirmagan barcha maxalliy Xalqlarning milliy gururiga tegmaslik yo’lida bordilar. Maktab, madrasa, masjidlar faqat ibodatxona e’mas, balki tarbiya uchogi vazifasini bajargan demak, bilim, madaniyat, axlok cho’qqilariga e’rishishda dinning xam o’z urni bordir.U davrda savod chiqarish xavf va so’zlarni yozishni o’rganishdan boshlanar e’di. Maktab so’zi “arabcha” yozuv urgatadigan joy» deb nomlanishi xam ana shundandir. Xar bir maktabda talabalar soni 39-40 dan oshmagan,masjid qonundagi maktablarda 15-20 talaba ukigan.

«Madrasa so’zi arabcha» “dars o’qitadigan joy”, maro’za tinglaydigan joy manosini anglatadi. Madrasalarda 15-29, 30-40,100-150 gacha talabalar taxsil ko’rgan. 1885 yilda bitta Qo’qon xonligida 1 ming axoli 182 madrasa-1039 talaba 1703 maktab-28278 o’quvchi. 229 Korxona 1701 o’quvchi 6154 masjidlar bo’lgan, Oktyabr revolyutsiyasidan so’ng O’zbekitsondagi 2% axoli savob deb talkin qilingan.

O’zbekitson Xalq ta’lim tizimiga tavsif.

Oktyabr inqilobidan so’ng Xalq ta’limi tizmida kun o’zgarishlar yuz beradi. 1929 yilda arab grafikasidan lotin alifbosiga utildi.

1941 yilda rus grafikasiga utildi. 1996 yilda 1 sentyabrda atsa sekinlik bilan yana grafikasi utilmokda. Respublikamizda 1968,1973,1984, yillarda Xalq ta’limi tizimi yuzasidan karorolar qabo’l qilindi, ularning axamiyati katta bo’ldi, xamma yosh avlodning Xalq ta’limiga bo’lgan e’xtiyoji qondira olmadi. 1992. 2 iyulda oliy kengashning ta’lim to’g’risidagi qonunida ta’lim tizimida jiddiy yanglishlar sabab bo’ldi.

Oldingi karordan farkli ularok, Xalq ta’lim tizimi tuzilishining quyidagi yangi qoidalari joriy e’tildi va bajarilishi majburiy deb qayd e’tildi.

1. 
   Ta’lim va tarbiyaning inson parvaligi va demokratligi.
   

2.Ta’lim tizimi uzluksizlikni va izchilingi

3.Ta’lim tizimi ilmiyligi va dunyoviyligi.

4. Ta’limda umumiy soni va milliy qadryatlarning utsivorligi

5. Davlat ta’lim tsandartlari qoidasiga xammaning ta’lim olish uchun yaratilganligi (qonunning 4-moddasi)

6.Tayanch (tukkiz sinf xajmida) ta’limning majburligi.

1930 yilda boshlang’ichni tugatish majburiy bo’lgan. 1949 yilda 7-sinfni tugatish majburiy bo’lgan. 1958 y. 8-sinfni tugatish majburiy bo’lgan.

1970 y. 10-sinfni tugatish majburiy bo’lgan. 1984 y 11 sinfni tugatish majburiy bo’lgan 1997 y. xozir 9 sinfni tugatish majburiy ta’lim sanaladi. E’LNI qonun1992 yil.

7.ta’lim ma’naviy va jismoniy tarbiya datsurlarini tanglashga yagona va tabaqalashtiruv yondashuv.

8.Bilimdonlik va itse’dotni ragbatlantrish.

9.Ta’lim muassasalarining siyosiy partiyalaridan va ijtimoiy–iqtisodiy xaraktalardan xoli bo’lish.

10.Ta’lim muassasalarning siyosiy partiyalaridan va ijtimoiy-iqtisodiy xarkatlardan xoli bo’lish.

11. Tarbiyalanuvchilar va ta’lim oluvchilar xurmatlash.

12. Pedagog shaxsning, uning ijtimoiy mavqeini xurmatlash.

13. Amaldagai qonunlar doirasida mulkchilikning barcha shakllarida ta’lim muassasalarning teng xukukliligi, ularning mutsaqilligi.

Xalq ta’lim tizimidagi ta’lim tarbiya muassasalariga tavsif.

O’zbekitson Respublikasida ta’limning yagona tizimiga amal qilinadi. YAgona tizim quyidagilarni o’z ichiga oladi.

1.maktabgacha tarbiya

2. Umumiy ta’lim

3. Xunar –texnika ta’lim.

4. Urta maxsus ta’lim (texnikum, uchilishilar)

5. Oliy ta’lim.

6.Oliy va ilmiy pedagogik kadrlari tayyorlash.

7.Pedagogik kadrlash tayyorlash.

8. Oiladagi ta’lim

9.Mutsaqil ta’lim


Qo’llanilgan adabiyotlar:
1.Munavvarov A.K. Pedagogika, Toshkent, «O’qituvchi», 1996,236-62 b.

2.Tursunov I, Nishonaliev U.-Pedogogika kursi: daslik, -Toshkent «O’qituvchi», 1997,26-35 b.

3. 
   Gaybo’llaev N. Va b. Pedagogika, Toshkent, 2000,-25-38 b
   
4. 
   Baranov S.P. va b. Pedagogika, Toshkent. «Uktiuvchi». 1975. 26-41 b
   
5. 
   Savin N.V. Pedagogika, Toshkent, «O’qituvchi». 1975. 26-41 b.
   
6. 
   Babanskiy YU.K. va b. Pedagogika. Moskva, 1988. 98-119 b.
   
7. 
   www.ziyonet.uz