Shaxsning individual-psixologik xususiyatlari

Xarakter va kishining tashqi ko`rinishi. Psixologiya tarixida xarakterni inson bosh suyagining shakliga, yuz tuzilishiga, qaddi-qomatiga (tana tuzilishiga va boshqalarga) bog`liq qilib qo`yadigan va shu yo`l bilan xarakter xususiyatlarining sirini ochish yo`lini aniqlash, ya`ni ayrim tashqi alomatlariga qarab kishi xarakterini ochish nazariyalari ko`p bo`lgan.
Arastu va Aflotun kishi xarakterini tashqi ko`rinishiga qarab aniq-lashni taklif qilgan edilar. Ularning fikricha, kishining tashqi ko`rini-shida qandaydir hayvon bilan o`xshashlik belgisini topish tavsiya qili-nardi, so`ngra esa uning xarakterini ana shu hayvonning xarakteri bi­lan aynan bir xil deb qarash kerak edi. Masalan, Arastuning aytishi-cha, buqaniki singari yo`g`on burun ishyoqmaslikni bildiradi va h.k.
XVIII asrda Iogan Kaspar Lafaterning fiziologik tizimi mashhur bo`lib ketdi. U inson boshi «qalbini ko`rsatadigan oyna» bo`lib sa-naladi va uning tuzilishini, bosh suyagining konfiguratsiyasini, imo-ishorasini o`rganish kishi xarakterini o`rganishning asosiy yo`li deb hisobladi. Lafaterning mashhur odamlar shaxsi ustida o`tkazgan bir qator oqilona kuzatishlari uning ilmiy jihatdan mutlaqo ahamiyatsiz, lekin juda qiziqarli «Fiziognomika» kitobida jamlangan.
Lafaterning o`limidan keyin ko`p o`tmay paydo bo`lgan yangi ta`limot frenologiya degan nom oldi. Frenologiya nemis vrachi Frans Gallning nomi bilan bogiangandir. Gall ta`limotining asosida xarak­terning barcha xususiyatlari bosh miya yarim sharlarida o`zlarining qat`iy ixtisoslashgan markazlarga ega degan fikr yotadi. Bu fazilatlar ning rivojlanish darajasi miyaning tegishli qismlari kattaligiga to`g`ri-
dan-to`g`ri bog`liqdir.
Gallning fikriga ko`ra, bosh suyaklari miyaning qabariq Va chu-qurcha joylariga aniq mos kelganligi uchun ham, uning ruhiy belgila-i ini aniq aytib berish uchun kishining bosh suyagiga bir nazar tashlash yoki shunchaki boshning «bo`rtiq joylarini» ushlab ko`rish aftidan yetarli bo`lsa kerak.
Bu ta`limotda umuman miya yarim sharining tuzilishi shaxs xusu-siyatlariga bog`liq bo`ladi, degan to`g`ri boshlang`ich fikrdan tashqari barchasi nihoyat darajada noto`g`ridir.
Gall maxsus frenologik xaritalar tuzib chiqdi, Ularda bosh suyagi­
ning yuzasi 27 qismga taqsimlanib, ulardah har biriga ma`lum bir
ruhiy sifat, masalan, ehtiyotkorlik va uzoqni o`ylab ish qilish, ashad-
iliylik va qotillikka moyillik, ayyoriik, doimiylik, qat`iylik va qaysar-
lik kabilar moskeladi.
Ko`p o`tmay anatomik tadqiqotlar miyaning do`nglikiariga. bosh
suyagining qabariqligi butunlay to`g`ri kelmasligini ishonairli qilib
ko`rsatdi. Bosh suyagi, frenologlar o`ylaganidek, miyaning shakliga
qarab qo`yilmagandir. Frenologik xaritani tuzishga asos bo`lgan
inetod ham noilmiy bo`lib chiqdi.
Psixik qobiliyatlarning markazlari to`g`risidagi Gallning afsona-
viy xomxayollari noilmiydk. Lekin uning miyanipg<sub>f</sub>turli,bp`ltnmalari
psixologik xususiyatlar va jarayonlar uchun jayobgarduj* degan,fikrida
jon boredi.
Xarakter va holat. Xarakter shaxsning atigi bir tompui !?kin ,bu shaxs degani emas. Ekstremal vaziyatda yoki shunchaki tanlash va-/iyatida qoldirilgan kishi mayjud holatlardan ustun bo`lishga, shu jumladan, xususan o`z xarakteridan yuqori ko`tarilishgaham qodirdir.
Psixologiya fanida xarakter va qobiliyatning shakllanib borishi hevosita shaxsning yosh davrlariga beyosita bog`liqdir. Ma`<sub>:</sub>lun)ki, har liir yosh davri o`ziga xos belgiga ega bo`lib, uning■p`rnini hech qaii-day yosh davri bosa olmaydi. Biroq turli shaxslarjda yosh davrlari turlicha kechishi fan nuqtai nazaridan izohlangan. ₁
Temperarnentning xususiyatlari xarakterning kp`rirvishlaiiga o`z la`siriniko`rsatadi, ularning paydo bo`lishi va kechishining dinamik xususiyatlarini belgilab beradi.
Xarakter tuzilishining qonuniyatlaridan kelib chiqqan holda, mu-him tarbiyaviy xulosalar chiqarish mumkin. Xarakter xislatlarining ba`zi nuqsonlari (qo`pollik va yolg`onchilik)ni bartaraf qilish, uning ijobiy xususiyatlari (xushfe`llik va rostgo`ylik)ni shakllantirish mud-daosi rejalashtirilgan dasturda amalga oshirib boimaydi. Chunki insonlarga nisbatan to`g`ri munosabatni tarkib toptirmay turib, illatga qarshi kUrashib, ijobiy fazilatni shakllantira olmaymiz.
Shu narsa ma`lumki, shaxsda o`zaro bir-biriga bogiiq xususiyat-larning yaxlit bir tizimini tarkib toptirish mumkin, xolos. Mazkur jarayonda xususiyatlar tizimini shakjlantirishning muhim shartlaridan biri shaxsning markaziy (asosiy) munosabatlarini tarkib toptirishdan iboratdir.
Avval takidlaganimizdek xar bir shaxs o’zga xos-xususiyatlar bilan takrorlanmaydigan bir dunyo, tashqi kurinishi bilan uxshash insonlarni uchratish mumkin, ammo fe’li, mijozi va shaxs sifatlari bilan bir-biriga uxshash shaxslarni topish xayotda juda mushqil.
SHaxs-qayta rilmas, u o’z sifatlari va borligi bilan noyobdir. Bu borada biz «Individ» va «Individuallik» tushunchalarini kurib chiqamiz.
«Individ»- bu «odam» degan tushunchani tuldiradi va uning ijtimoiy-biologik mavjudod sifatida mavjudligini tasdiklaydi. YA’ni Individ- insonga aloqadorlik faktini tasdiklovchi ilmiy katigoriyadir.
«Individuallik»-bu torrok tushuncha bo’lib konkret odamni boshqa bir kankret odamdan faqlovchi barcha o’ziga xos-xususiyatlar majmuini o’z ichiga oladi.
SHaxs individualligiga uning qobiliyatlari, temperamenti, xarakteri, irodaviy sifatlari, e’motsiyalari, xulkiga xos motivatsiya va ijtimoiy utsonovkalari kiradi. Ana shu katigoriyalar individualllikni ta’minlovchi katigoriyalaridir:
Qobiliyatlar-shaxsdagi shunday individual, turgun sifatlarki, ular odamning turli xil faoliyatdagi ko’rsatkichlari, yutuqlari va qiyinchiliklari sabablarini tushuntirib beradi.
Temperament- insonning turli vaziyatlarda narsa, xolatlar va insonlarning xatti-xarakatlariga nisbatan reaktsiyasini tushuntirib beruvchi xususiyatlari majmuidir.
Xarakter-shaxsning aloxida insonlar va insonlar guruxi, o’z-o’ziga, vaziyatlarga, narsalar va xodisalarga nisbatan munosabatlardan ortiradigan sifatlarini o’z ichiga oladi.
Irodaviy sifatlar-xar birimiz o’z oldimizga maqsad quyib,unga e’rishish yo’lidagi qiyinchiliklarni engishimizni ta’minlovchi ma’lum sifatlarimiz majmuini o’z ichiga oladi.
E’motsiyalar va motivatsiya-bu atrofimizda sodir bo’layotgan xodisalar, bizni o’rab to’rgan odamlar va ularning xatti-xarakatlari ruxan qanday qabo’l qilib, ularga bildiradigan xissiy munosabatlarimiz xisoblanadi. Demak individuallik sifatlar bizning ongli xayotimizning ajralmas qismi, idrokimiz, xotiramiz va fikirlarimiz yunaltirilgan muxim predmet sanaladi. CHunki bo’lar buning faoliyatlarni amalga oshirish va ishlarni bajarishdagi individual uslibimiz bevosita aloqador. Ms: kimdir ishni tez va chala qiladi, aksincha kimdir sekin, ammo sifatli qilab bajaradi.