Shimoliy yevropa mamlakatlari

2.2. Aholisi va mehnat resurslari. Yevropa subregionlari

Keyingi vaqtda shimoliy Yevropa aholisi juda sekin o`sa boshladi. Buning sababi shuki, aholining ko`payishi uchun regiondagi demografik vaziyat murakkabdir. Ayrim mamlakatlarda hatto aholining soni tug`ilishning kamayishi hisobiga kamayib ketmoqda. Ayni vaqtda aholining yosh tarkibi ham o`zgarmoqda, aholi tarkibida koneallarning xissasi tobora ortib bormoqda. Ularning barchasi aholi tashqi migraisida region salmog`ining keskin ravishda o`zgarishiga olib kelmoqda.
Mehnat resurslari. O`rmon xo`jaligining yuritishi uchun Shvesiya va Finlandiya eng katta tabiiy imkoniyatlarga ega bo`lib, bu yerlarda tipik o`rmon landshaftlari ustun turadi. Shvesiya aholisi 8,9 mln kishi, maydoni 4,11 ming kv.km. Aholisining 95 % ga yaqini shvelar, yaoni Shvetsiya bir millatli mamlakat, aholisining ko`pchiligi finlar, yugoslavlar, turklar, greklar, nemislar va boshqa millat kishilari yashaydi. Poytaxta Stokgolm. Davlat cherkovi lyuteran cherkovi. Ishchilarning 60 % dan ortig`i, xizmatchilarning 60 % dan ortig`i kasaba soyuzlariga birlashgan. Norvegiya aholisi 307 mln kishi, maydoni 4,3 ming km.kv. aholi ko`p qismi norveglar va boshqa millalar. Poytaxti Oslo. Davlat tili nrveg tili. Bir millatli mamlakat. Daniya - aholisi 5,2 mln kishi. Maydoni 4,2 ming kv.km. Aholisining 97 %dan ko`prog`i daniyaliklardir. Bir millatli mamlakat. Poytaxti konejaken. Davlat tili daniyaliklar tili.
Aholi. Skandinaviya mamlakatlari aholisining umumiy soni 25 million kishini tashkil qiladi. Shvetsiyada eng ko'p aholi - 9 million kishi, eng kami - Islandiyada - 0,3 million.Norvegiyada 4,9 million, Finlyandiyada - 5,4 million, Daniyada - 5,5 million. Barcha mamlakatlar xarakterlidir aholining past o'sish sur'atlari. Tug'ilish darajasi o'lim darajasidan biroz oshadi. Shimoliy Evropa mamlakatlari uchun millatning qarishi muammosi juda dolzarbdir. O'rtacha umr ko'rish (taxminan 80 yil) bo'yicha ular dunyoda birinchi o'rinda turadi va keksa odamlarning eng yuqori (15-17%) ulushiga ega.
Daniyaliklar, norvegiyaliklar, finlar, shvedlar va islandiyaliklarning o'z mamlakatlari umumiy aholisidagi ulushi hali ham 90% dan oshadi. Biroq, yirik shaharlarda Evropa, Osiyo va Afrikaning boshqa davlatlaridan ko'plab muhojirlar bor. Dindor aholining aksariyati protestantlarga tegishli. Evropa standartlariga ko'ra, Shimoliy Evropa aholisi kam yashaydigan mintaqadir. Aholining o'rtacha zichligi Islandiyada 3 kishi / km 2 dan Shvetsiyada 21 kishi / km 2 gacha. Bundan tashqari, aholi zich joylashgan Daniya - 129 kishi / km 2. Qattiq ekologik sharoit tufayli aholi janubda Boltiqboʻyi va Shimoliy dengiz sohillari boʻylab toʻplangan. Ichki tog'li hududlar va qutbli hududlar Evropada eng kam aholi yashaydigan mintaqalardir. Urbanizatsiyaning yuqori darajasi: Islandiyada 94%, Shvetsiyada 84%, Norvegiyada 80% va Finlyandiyada 65%. Shaharlar asosan kichik, qirg'oqda joylashgan. 1 milliondan ortiq odam faqat Kopengagen va Stokgolm atrofida aglomeratsiyalarga ega. Qishloq aholisi qishloqlarda, yakka fermalarda yoki kichik baliq ovlash qishloqlarida yashaydi.
Iqtisodiyot . Norvegiya va Islandiya iqtisodiyotining shakllanishiga ularni yuvadigan, baliq va dengiz hayvonlariga boy dengiz qirg'oqlari hal qiluvchi ta'sir ko'rsatdi. Finlyandiya va Shvetsiyaning iqtisodiy rivojlanishi to'g'risida - mamlakatlar hududini qamrab olgan keng ignabargli o'rmonlar. Yer osti boyliklari Shvetsiyaga temir rudasining asosiy eksportchisiga aylanish imkonini berdi. Daniyaning tekis relefi, yumshoq iqlimi va yam-yashil o'tloqlari chorvachilikni rivojlantirish uchun ideal sharoit edi.
Hozirgi vaqtda iqtisodiy faoliyatning an'anaviy yo'nalishlari xalqaro ixtisoslashuv tarmoqlari bo'lib qolmoqda. lekin mintaqa mamlakatlari yalpi ichki mahsulotining asosiy qismi nomoddiy ishlab chiqarish sohasida shakllanadi. Bu yerda iqtisodiyotning “ijtimoiy yo‘naltirilgan” turi yaratilgan. Ilm-fan, ta’lim va aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatish, savdo, umumiy ovqatlanish sohalari yuksak taraqqiyotga erishdi.
Sanoat.Aholi jon boshiga elektr energiyasi ishlab chiqarish bo'yicha Shimoliy Afrika mamlakatlari dunyoda yetakchi o'rinni egallaydi. Mutlaq yetakchi Norvegiya bo‘lib, u yerda har bir aholiga 30 ming kVt/soatdan ortiq ishlab chiqariladi. Elektr energiyasining asosiy qismi issiqlik elektr stansiyalarida ishlab chiqariladi. Norvegiyada issiqlik energetikasining rivojlanishiga Shimoliy dengizning shelfida yirik neft va tabiiy gaz konlarining topilishi yordam berdi. Ularni ishlab chiqarish bo'yicha Norvegiya dunyoda 7-o'rinda va Evropada ularning eng yirik eksportchisi hisoblanadi. Shvetsiyada, uran rudalariga boy, elektr energiyasining qariyb 50% atom elektr stansiyalarida ishlab chiqariladi.
Barcha mamlakatlarda qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanishga asoslangan muqobil energetikani rivojlantirishga katta e’tibor berilmoqda (95-rasm). Shamol energiyasi Daniyada rivojlangan. Shvetsiya va Finlyandiyada organik chiqindilar biogazga aylantiriladi. Islandiya geotermal energiyadan foydalanadi.
Mintaqadagi yetakchi sanoat- Mashinasozlik . U avtomobillar, elektronika va elektrotexnika, stanoklar va sellyuloza-qog'oz sanoati uchun uskunalar ishlab chiqaradigan Shvetsiyada eng kuchli rivojlangan. Islandiyadan tashqari barcha mamlakatlarda kemasozlik rivojlangan. Shvetsiya, Norvegiya va Daniya kemasozlik zavodlari tankerlar va konteyner kemalarini, Finlyandiya kemasozliklari muzqaymoq va eguvchi qayiqlarni quradilar. Tez sur'atlar bilan rivojlanmoqda rangli metallurgiya arzon gidroenergetika va ayrim turdagi mahalliy ruda xomashyosidan foydalanishga asoslangan. Norvegiya asosiy alyuminiy, Shvetsiya - mis, qo'rg'oshin va rux, Finlyandiya - mis, nikel, xromning asosiy ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi. Shvetsiya sanoatining an'anaviy tarmog'i saqlanib qolgan qora metallurgiya mahalliy temir rudalarini qazib olishga asoslangan. Korxonalar Finlyandiya, Shvetsiya va Norvegiyaning iqtisodiy rivojlanishiga katta hissa qo'shmoqda o'rmon xo'jaligi, yog'ochga ishlov berish va sellyuloza-qog'oz sanoat . Asosiy daraxt kesish operatsiyalari ushbu mamlakatlarning shimolida to'plangan (96-rasm). Arra kesish markazlari yog'och kesish joylarida yoki rafting daryolarining og'zida joylashgan. Shvetsiya va Finlyandiya an'anaviy ravishda daraxt kesish, kesilgan yog'och, qog'oz va karton ishlab chiqarish bo'yicha dunyoning etakchi o'ntaligiga kiradi. Mahsulotlarning asosiy qismi eksport qilinadi.
Yevropada murakkab demografik vaziyat mavjud bo'lib, u mamlakatlar va regionlarning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga juda katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Jahon miqyosida eng past darajadagi tug'ilish va tabiiy o'sish mavjud bo`lgan Yevropaga hozirgi vaqtda barqaror tarzda «Demografik qish» holati xosdir. Tug'ilish va tabiiy o'sish sur’atlari XX asrning ikkinchi yarmida keskin qisqardi. Tug'ilish 26-28 promilledan 11-13 promillega, tabiiy o'sish 16-18 promilledan 2-4 promillega tushib qoldi. Tug'ilish va tabiiy o'sish darajalarining keskin pasayishi har xil sabablar bilan bog'langan.
Hozirgi vaqtda tug'ilishning nisbatan yuqori ko`rsatkichlari Irlandiya, Luksemburg, Malta, Islandiya va Makedoniya mamlakatlanga xosdir. O'rtacha tug'ilish darajasi Avstriya, Shvetsariya, Niderlandiya, Norvegiya, Portugaliya, Gretsiya, Finlyandiya, Fransiya, Slovakiya, Shvetsiyada kuzatilmoqda. Shular bilan birga, tug'ilish darajasi keskin pasayib, tabiiy o'sish manfiy ko'rsatkichga ega (o'lganlar soni tug'ilganlar sonidan ortiq) bo'lgan mamlakatlar soni yildan-yilga ko'payib bormoqda. Bolgariya, Xorvatiya, Latviya, Litva, Ukraina, Ruminiya, Estoniya, Moldova Vengriya shunday mamlakatlar jumlasidandir. Mazkur davlatlarda tug`lish yoshidagi ikki ayolga tug'ilgan ikki-uch bola to'g'ri kelmoqda, xolos. Natijada, aholining mutlaq soni kamaymoqda.
Yevropa aholi o'rtasida umumiy o'lim koeffitsiyentining nisbatan yuqori ekanligi bilan ajralib turadi. Aholining har 1000 kishiga nisbatan o'lganlar soni bu yerda 2013-yilda 12 kishini tashkil etdi. Bu ko'rsatkich aholining yosh-jins tarkibida keksa yoshdagilarning ulushi yuqori bo`lgan mamlakatlar (Germaniya, Shvetsiya, Fransiya, Belgiya, Niderlandiya, Norvegiya, Finlandiya va b.) da yana ham yuqori darajaga egaligi bilan ajralib turadi. Shu vaqtning o‘zida aholi tarkibida bolalar va yoshlar salmog'i nisbatan katta bo'lgan mamlakatlar (Portu­galiya, Polsha, Gretsiya, Italiya, Albaniya)da umumiy o‘lim koeffitsiyenti birmuncha past.
Yevropa davlatlari (Albabaniyadan tashqari) aholi sonini tabiiy takror barpo etilishining birinchi turiga mansubdirlar. So'nggj chorak asrda Bolgariya va Vengriyada faol demografik siyosat olib borildi. Shunga qaramasdan, aholining o'sish sur’atlari deyarli o'zgarmadi va uning darajasi pasayishda davom etdi. Oqibatda, Vengriyada aholi soni 1980-2012-yillarda 245 ming kishiga qisqardi. Ruminiyada har 1000 ta tug'ilgan go'dakdan 23 tasi bir yoshga yetmasdan o'lmoqda. G'arbiy Yevropada bu ko‘rsatkich 5-8 bolaga to‘g‘ri keladi. Umumiy tarzda shuni ta’kidlash mumkinki, XX asrning so'nggi 10 yili va XXI asrning dastlabki davrida Sharqiy Yevropada qoniqarsiz demografik vaziyat yuzaga keldi.
Yevropa aholi migratsiyalarining ham yirik markazi hisoblanadi. Buyuk geografik kashfiyotlar davridan beri Yevropa aholisi okean orti mamlakatlarda ko'chib o'tadigan eng katta region hisoblanadi. Bir asr davomida (1815-1914-yillar) emigratsiya 35-40 mln. kishini qamrab oldi. Ikkinchi jahon urushi davrida ayrim davlatlardan yoppasiga aholining emigratsiyasi kuzatildi.
XX asr 50-yillarining o`rtalarida G`arbiy Yevropada emigratsiya immigratsiyadan ustun kelardi, lekin keyinchalik ahvol keskin o`zgarib, G`arbiy Yevropa dunyodagi eng ko`p aholini qabul qilish markaziga aylanib qoldi. 70-yillarning boshida immigrantlar soni 10 mln. bo`lsa, 90-yillarning boshida ularning soni 15 mln.ga yetdi.
G`arbiy Yevropaga aholining oqib kelishi sabablarini chet el va mahalliy geograflar o`rganib, quyidagi xulosaga keldilar. Immigrantlar, asosan, katta pul toppish hamda mehnat va hayotning qulay sharoitlari izidan keladi. Tahlil natijasida aniq bo`ldiki, immigrantlarning aksariyat qismi yirik sanoat rayonlarida va katta shaharlarda istiqomat qiladi. Masalan, Fransiyadagi immigrantlarning 37% i Parijda, ularning 24% I esa Bryussel (Belgiya)da yig`ilgan. Buning asosiy sababi past malakali, "kelgindi” ishchilar, eng avvalo, qurilish, tog`-kon sanoatida hamda farrosh, gazeta sotuvchisi bo`lib ishlaydi. Masalan, Fransiyadagi "kelgindi” ishchilarning 45% i qurilish sanoatida, 40% I yo`l ishlarida, 15% i avtomobilsozlik sanoatida ishlaydi.
Sharq davlatlari bilan bir qatorda Yevropani ham qadimgi shaharlar vatani deb atasa bo`ladi. Bundan kelib chiqadiki, bu regionda, boshqalardan farqli o`laroq, urbanizatsiya jarayoni ertaroq paydo bo`lgan. XX asr boshidayoq butun jahon yirik shaharlarining 1/3 qismi Yevropaga to`g`ri kelar edi. Hozirgi vaqtda bunday shaharlar soni 400 taga yetgan. Mamlakatlarning urbanizatsiya darajasi 80% dan past emas. Yevropa mamlakatlarida aholini taqsimlashning zamonaviy shakli – shahar aglomeratsiyasi vujudga kelgan va u rivojlanib bormoqda. Ularning taqsimlanishi quyidagicha: Fransiyada – 74, GFR – 72, Buyuk Britaniyada – 68, Italiyada – 56, Ispaniyada – 37, Niderlandiyada – 22, Shvetsiyada – 11 va Belgiyada 10 ta shahar aglomeratsiyasi joylashgan. Buyuk Britaniyaning eng asosiy va katta London-Liverpul megapolisida 30 mln. kishi istiqomat qiladi. Yevropa mamlakatlari ichida shahar aholisining ilushiga binoan quyidagi mamlakatlar ajralib turadi. Monako mamlakatining urbanizatsiyalashgan darajasi 100 foizga teng. Ushbu ko`rsatkich Belgiyada 97,4 foizga, Maltada – 94,8, San-Marinoda – 94,1, Islandiyada – 93,5, Andorrada – 87,6
, Daniyada – 87,1, Fransiyada – 85,9, Finlyandiyada – 85,4, Ispaniyada – 77,6, Germaniyada – 74,0, Rossiyada – 73,2, Ukrainada – 69,1, Polshada – 60,9 foizga teng. Qit`ada eng past urbanizatsiyalashgan Bosniya va Gersegovinada 49,2 foizga ega.
Yevropa mamlakatlari xo`jaligi
Yevropa bugungi dunyoda iqtisodiy, fan-texnika va madaniy salohiyatining ulkanligi va serqirraligi, industrial tarmoqlar, aholi va shaharlarning juda yuqori darajada konsentratsiyalashganligi, rivojlangan infratuzilmasi bilan alohida ajralib turadi. Yevropada qadimgi va yangi davrlar, an’anaviy sohalar va eng yangi texnologiyalar, tarixiy shaharlar va o‘ta madaniy landshaftlar, bahaybat aeroportlar va transkontinental tezyurar magistrallar o'zining yorqun ifodasini topgan.
Yer quruqlik yuzasining atigi 5% ni egallagani holda, Yevropa (Rossiyasiz) jahon aholisining 8% ni o'zida jamlaydi. Bu yerda iqtisodiy va demografik salohiyati ulkan davlatlar - GFR, Fransiya, Buyuk Britaniya va Italiya bilan bir qatorda mitti mamlakatlar Vatikan, Monako, San-Marino va boshqalar keng tarqalgan.
Yеvrора dunyoning yuqori darajada urbanizatsiyalashgan regionidir. Shahar aholisining salmog`i 65-68% dan (Janubiy Yevropa davlatlari) 74-92% gacha va hatto, 100% gacha (G`arbiy va Shimoliy Yevropa mamlakatlari) boradi. Yevropa Ittifoqining o‘zida salkam 50 ta millioner shahari mavjud.
Yevropaga jahon miqyosida YIM ning 19,6%i (AQSHga 18,3 %, Yaponiyaga 5,3%), jahon eksportining 12,1%i (AQSHga 8,2%, Yaponiyaga 4,8%) to‘g‘ri keladi.
Dunyoda YMD eng katta 10 ta mamlakatning 5 tasi, 100 ta eng yirik TMK (Transmilliy korporatsiya)ning 28 tasi, 20 ta eng salmoqli bankning 11 tasi ham Yevropada joylashgan.
Dunyodagi jami horijiy investitsiyalarning salkam yarmi Yevropa davlatlari tomonidan jalb qilinadi (ushbu ko'rsatkich AQSH bo'yicha 20% ga teng).
Milliy (global) raqobatbardoshlik reytingiga binoan (2008-2009-yy.) Yevropa mamlakatlari quyidagi o`rinlarni egallaydi: Shveysariya 2 (AQSHdan keyin), Daniya, Shvetsiya, Finlandiya, Germaniya va Niderlandiya tegishli tarzda 3,4,6,7 va 8-o`rinlarni.
Yevropada jahonning yetakchi bank-moliya markazi - London joylashgan. U barcha ko'rsatkichlar bo'yicha Nyu-York va Tokio shaharlaridan oldinda turadi.
Yevropa jahon xo'jaligida sanoat va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi, tovarlar va xizmatlar eksporti, oltin va valuta zaxiralari, xalqaro turizm rivojlanganligi bo'yicha yetakchi o'rinlarni egallaydi. Regionning iqtisodiy salohiyatini «Katta sakkizlik»ka kiruvchi to'rt davlat - Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya va Italiya belgilab beradi. Aynan ana shu davlatlar ulkan ishlab chiqarish soha va tarmoqlariga ega. Biroq, ular о`rtasida «kuchlar» nisbati oxirgi o‘n yil ichida o'zgardi. Hozir asosiy rolni Germaniya o'ynamoqda. Mazkur mamlakat reindustrializatsiya yo`lidan ildam sur`arlarda rivojlanmoqda. Boshqa davlatlar ichida Ispaniya, Niderlandiya, Shvetsariya, Belgiya va Shvetsiya katta iqtisodiy salohiyatga ega. Ularning iqtisodiyotlari to`rt yirik davlatlardan farqli o`laroq, Yevropa va butun dunyoda tan olingan alohida tarmoqlarga ixtisoslashgan. Iqtisodiy ochiqlik Belgiya va Niderlandiyada keng tus olgan. Qit`ada Sharqiy Yevropa mamlakatlari iqtisodiyoti ham munosib o`rin egallaydi. Ushbu mamlakatlarda XXI asrda ham bozor tamoyillariga asoslangan tizimga o`tish davom etmoqda.