Шу тарзда банклар ва банк фаолиятига оид конун хужжатлари туплана бориб, аста-секин конунчилик тармоги сифатида шакллана борди хамда бугунги кунда банк фаолияти, хисоб-китобларни ташкил этиш

Moliyaviy hisobot elementlari:
1. Aktivlar-sub’ektlar nazorat qilayotgan daromad olish maqsadida avvalgi faoliyatini natijasida olingan iqtisodiy resurslardir.
2. Majburiyatlar-shaxsni boshqa shaxs foydasiga ba’zi bir xarakatlarni bajarish burchi (ishini bajarish, pul to’lash, mulkni uzatish va boshqalar).
3. Kapital aktivlar-majburiyatlar
4. Rezervlar - xususiy kapitalning bir qismi, kelajakda ayrim xarajatlarga yo’naltirish mumkin.
5. Daromadlar - aktivlarning o’sishi yoki hisobot davrida majburiyatlarning pasayishi.
6. Хarajatlar - aktivlarning kamayishi yoki hisobot davrida majburiyatlarning o’sishi.
7. Moliyaviy natijalar - faoliyatning foyda yoki zarar shaklida ifodalangan oxirgi iqtisodiy yakunlari.
Moliyaviy hisobot berish elementlarini aks ettirish -buxgalteriya balansiga qo’shishi yoki elementni aniqlashga javob beradigan moddalarning moliyaviy natijalari haqidagi hisobot jarayoni. O’z navbatida aktivlar va passivlar balansda aks etadi, daromadlar va xarajatlar moliyaviy natijalar haqidagi hisobotda aks etadi.
Buxgalteriya hisobi milliy standartlarini ishlab chiqish, ularning mohiyati va mazmuni
Unda hisob siyosati va moliyaviy hisobot topshirish haqida yozilgan. (1998 yil 14 avgustda qayd etilgan)
Bunda banklar, byudjet va sug’urta tashkilotlaridan tashqari, mulkchilikning shakllarida qat’iy nazar barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bilan hisob siyosatini vujudga keltirish haqida gapiriladi. Hisob siyosati ostida raxbar tomonidan tasdiqlangan sub’ektning buxgalteriya hisobini yurgazish va moliyaviy hisobot berishni uning tamoyillari va asoslari bilan mos holatda tuzish uchun usullar yig’indisi tushuniladi. Hisob uchun tanlangan usullar hisobot davrining 1 yanvaridan qo’llaniladi. Hisob siyosati sub’ektga maxsus ravishda raxbar farmoishi bilan rasmiylashtirilishi kerak. Kalendar yili davomida hisob siyosati o’zgarmaydi.
O’zgarishlar quyidagi hollarda bo’lishi mumkin:
1. Sub’ektni qayta tuzish.
2. Mulkdorlarni almashtirish.
3. O’zbekiston Respublikasi Qonunlarida yoki O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi qonunchiligida o’zgarishlar yuz bersa.
4. Buxgalteriya hisobining yangi usullarini ishlab chiqilsa.
Yillik moliyaviy hisobot berish quyidagi hisobot shakllaridan iborat:
- Buxgalteriya balansi 1-shakl;
- Moliyaviy natijalar haqida xisobot 2-shakl;
- Asosiy mablag’lar xarakati haqida hisobot 3-shakl;
- Pul oqimlari haqida hisobot 4-shakl;
- Хususiy kapital haqida hisobot 5-shakl;
- Izohlar, hisob-kitoblar va tushintirishlar.
Hisobot davridagi moliyaviy faoliyatiga tavsif beradi va uslublari bilan taqdim etadi, ular bu faoliyatni turli aspektlarini tushunishga imkon yaratadi.
(1998 yil 26 avgust)
Bu standartning maqsadi - asosiy faoliyatidan daromad tushunchasini aniqlash va uning hisob tartibi. Ushbu standart faoliyatning quyidagi sohalaridan olingan daromadlarni hisoblashda qo’llaniladi:
1. Sotilgan tovarlarni, qilingan ishlarni yoki ko’rsatilgan xizmatlarni.
2. Investitsiyadan olingan daromadlarni va dvidendlarni qo’shib hisoblash
3. Sug’urta kompaniyalari bilan sug’urta kontraktlarini
4. Moliyaviy aktivlarning joriy qiymatida va moliyaviy majburiyatlarining yoki ularning sotish holatida o’zgarishlarini
5. Boshqa aylanma mablag’larning qiymatida o’zgarishni
6. Хayvonlarning tabiiy o’sishi va qishloq o’rmon xo’jaliklarining maxsulotlarini
7. Mineral rudalarni qazib chiqarish
(1998 yil 26 avgust)
Bu standart oddiy faoliyatdan olingan daromad va ziyon moddalarini ochish tartibini aniqlaydi. Ushbu standart mulkchilikning shakllaridan qat’iy nazar barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bilan moliyaviy natijalar haqidagi hisobotni tayyorlashda qo’llaniladi. Bu hisobot ochilishi kerak:

1. Savdodan tushgan sof tushum.

2. Savdodan tushgan yalpi moliyaviy natija.
3. Asosiy faoliyatidan tashqari operatsion kirim va chiqim.
4. Asosiy faoliyatdan foyda va zarar.
5. Moliyaviy faoliyatidan tashqari kirim va chiqim.
6. Favquloddagi foyda va zarar.
7. Daromadga soliq to’languncha umumiy moliyaviy natija.
8. Hisobot davrining sof foyda (ziyon) si.
Moliyaviy natijalar tug’risidagi hisobot - hisobot davrini boshlang’ich balans va davr oxiridagi balans oraligini bog’layotgan dastak bo’lib turadi.
Bu standart ТMZ hisobi tartibini aniqlaydi va o’zida aks ettiradi. ТMZ ni baholash va klassifikatsiya qilish, ishlab chiqarish bilan bog’langan va ТMZ tannarxini tashkil etgan xarajatlar hisobini. ТMZ ni hisobdan chiqarish asosida tayyorlangan moliyaviy hisobotlarni tuzishda va yechishda doimo amal qilinadi. Unda quyidagilar aks ettiriladi:
1. Pudrat qurilish bo’yicha tugallanmagan ishlar.
2. Moliyaviy instrumentlar (jihoz).
3. Mollarni, qishloq xo’jalik tovarlarini ishlab chiqarish zapaslarini va mineral rudalarni, ular sotilgan sof qiymati bo’yicha hisobga olgan holda baxolanadi.
(1998 yil 23 avgust)
Standart asosiy vositalarni hisobga olish uslubini ta’riflab beradi. Ushbu standart xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bilan asosiy vositalar uzoq vaqtga ijaraga olinganlarni qo’shib buxgalteriya hisobida hisobga olishda qo’llaniladi. Asosiy vositalar - bu uzoq vaqt (bir yildan ortiq) ichida ham ishlab chiqarishni moddiy sohasida, ham ijaraga berish uchun foydalaniladigan sohada xarakatlanayotgan moddiy mablag’dir. Asosiy vositalarni hisobga olishda amortizatsiya hisobi alohida ahamiyatga ega. Standartda amortizatsiya hisoblashning xalqaro amaliyotdagi usullari keltirilgan va tavsiya qilingan.
(1998 yil 16 sentabr)
Standart lizing operatsialarini hisobini yuritish tartibini ta’riflaydi. Тabiiy resurslarga (neft, gaz, kurilish o’rmoni, ruda va boshqalar), yer uchastkalari, badiiy filmlar, videoyozuvlar, pesalar, qo’lyozmalar, patentlar, avtorlik huquqlariga qo’llanilmaydi. Lizing xo’jalik qarz munosabati, faoliyatini mustaqil amalga oshirish maqsadlarida xarakatlanadigan va xarakatlanmaydigan mulklarni vaqtinchalik foydalanishga topshirish haqiqagi lizing bitimni tuzish hisobini o’zida aks ettiradi. Lizingning bir qancha turlari va ularni buxgalteriya hisobida hisobga olish usullari keltirilgan.
(1998 yil 20 sentabr)
Bu standart nomoddiy aktivlarning tan olinishi, ularning balans qiymatini aniqlash, foydali xizmatni muddati, amortizatsiyani qo’shib hisoblash tartibi, ularning chiqib ketish tartibi, hisob jarayonini tariflaydi.
Standart quyidagi hisob ob’ektlariga nisbatan qo’llanilmaydi:
1. Ilmiy-tekshirish va tajriba-konstruksiya ishlariga xarajat.
2. Ijara turlariga
3. Subektlarning birlashuvi natijasida vujudga keluvchi gudvilga.
4. Kelgusi davrlarning sarflariga.
5. Mineral resurslardan foydalanish huquqiga, mineral resurslarni qazib olishga, neftni, tabiiy gazni va boshqa qayta tiklanmaydigan resurslarga.
(1994 yil 28 dekabr)
Standart bosh korxona nazorati ostida turgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar guruhlarini konsalidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzishi va taqdim etish tartibini tariflaydi. Standart quyidagi hollarda qo’llanilmaydi:
-qo’shma faoliyat bo’yicha investitsiya hisobiga, assotsiatsiya qilingan korxonalarning investitsiya hisobiga, shuningdek vazirliklar, maxkamalar va byudjet tashkilotlarining yig’ma moliyaviy hisobot tuzishiga.
(1998 yil 4 noyabr)
Standart o’zida hisobot davrida pul mablag’larini kelishi va ketishi haqida malumotlarni aks ettirib, moliyaviy holatidagi o’zgarishlarni baholash uchun imkoniyat beruvchi "Pul oqimlari haqidagi" hisobot bilan tanishtiradi.
Davlat subsidiyalarini va davlat yordamini va davlat yordamini ochish hisobi (1998 yil 3 dekabr) haqida bo’lib, u buxgalteriya hisobida davlat subsidiyalari yoki boshqa turdagi davlat yordami olgan xo’jalik yurituvchi subektning moliyaviy hisobot berishdagi prinsiplarini belgilaydi.
Ilmiy - tekshirishlar va tajriba konstruktorlik ishlab-chiqarishlarga xarajatlarxisobiga bag’ishlangan bo’lib, u ilmiy-tekshirish va tajriba konstruktorlik ishlab chiqarishga xarajat hisobi uslublarini ta’riflaydi. Hisobni asosiy masalasi bunday xarajatlarga aktiv yoki sarf sifatida tan olishdan iborat.
Moliyaviy investitsiya hisobi (1998 yil 16 yanvar) deb nomlanib, unda moliyaviy investitsiyalarni va investitsiyalar bo’yicha xo’jalik yurituvchi subektlarni moliyaviy hisobotlarida malumotlarni ochish usuli tavsiflanadi.
Favqulodda moddalar va buxgalteriya balansi tuzish sanasidan keyin yuz bergan xodisalar hisobiga bag’ishlangan bo’lib, u kutilmagan holatlar bo’yicha, balans tuzish vaqtidan keyin xo’jalik faoliyatida bo’lib o’tayotgan xodisalar bo’yicha moliyaviy hisobot topshirish tartibini belgilaydi.
Kapital qurilishga pudrat shartnomalari (1999 yil 23 dekabr) haqida bo’lib, u pudrat qurilish shartnomalari bilan bog’lik bo’lgan daromadlar va xarajatlar hisobi uslubiyotini belgilaydi. Standart yakka tartibda imorat soluvchi shaxsga-subektga qo’llanilmaydi.

Xulosa
Тaklif etilayotgan schyotlar rejasi besh qism va to’qqizta bo’limdan iborat bo’lib, ularning sakkiztasi balans sxemasi bilan, to’qqizinchisi moliyaviy natijalar to’qrisidagi hisobot sxemasi bilan munosiblikda tuzilgan. Ishlab chiqilgan schyotlar rejasi asosida korxonalarga o’z ishchi schyotlar rejasini tuzish zarur. Unga shunday schyotlar kiritilishi kerakki, ular tashkilot faoliyatining turi bilan mos ravishda barcha xo’jalik operatsiyalari hisobini yuritishi mumkin bo’lsin.
Muhimi shuki yangi schyotlar rejasi bo’yicha moliyaviy hisobot berishda joriy va uzoq muddatli ko’rsatkichlar hisoblash zarur. Malumki, milliy buxgalteriya hisobi andozalari hisobni turli uslublarini qo’llash imkonini beradi, u davlat nazorat idoralarida soliq inspeksiyasida qo’llanilayotgan uslublar bilan ayrim farklar vujudga kelishiga olib keladi. Yangi schyotlar rejasi ushbu muammo bilan munosiblikda tuzilgan. Yangi schyotlar rejasi 900 atrofidagi schyotlardan iborat. U xozirgi rejadan ham shakli ham tarkibi bo’yicha va nomerlash hamda joylashtirish bo’yicha farq qiladi.
Yangi hisoblar rejasida ishlatiladigan yangiliklar quyidagicha ifodalanishi mumkin:
1. Sintetik hisoblar.
Har bir turdagi aktivlarni, majburiyatlarni yoki kapitalni hisobi alohida hisoblar ochiladi, o’zining funksional ahamiyati bo’yicha tug’ridan-tug’ri kreditlanadi, yoki debetlanadi. Masalan, uzoq muddatli investitsiyalar alohida hisoblarda hisobga olinadi: Qimatli qog’ozlar, Тarmoq korxonaga investitsiya, Qo’shma korxonaga investitsiya, boshqa uzoq muddatli investitsiyalar.
2.Byudjet bilan o’zaro munosabatni aks ettiruvchi schyotlar.
Soliqlarni hisoblashda hisobga olingan summalar, soliqlarni to’lash uchun foydani ishlatish hisoblari bilan aloqada pasiv schyotning krediti bo’yicha "Byudjetga to’lovlar bo’yicha karzdorlik" schyoti uchun quyidagilar ko’zda tutilgan:
"Daromadga vaqtinchalik farq bo’yicha muddati uzaytirilgan soliq", "Soliklar va majburiy to’lovlar bo’yicha avans to’lovlari", "Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarzdorlik" va hokazolar.
3.Debitorlik va kreditorlik qarzdorliklarni hisobi bo’yicha schyotlar.
Aktiv - passiv hisoblar to’laligicha yo’q bo’ladi. Тurli kreditorlar va debitorlar bilan hisob-kitoblar har bir qarzdorlik turi uchun alohida hisob yuritiladi.
a) mahsulot va boshqalarni sotishda paydo bo’lgan debitorlik qarzdorlik hisobi uchun schyotlar;
b) tovarlar va xizmatlar uchun kreditorlik qarzdorlik hisobi uchun to’lashga schyotlar;
v) mehnatga haq to’lash bo’yicha kreditor qarzdorlik hisobi uchun boshqa joriy majburiyatlar.
4. Kapital hisoblari.
Тashkil etuvchilar va aksionerlardan puli to’langan kapital tashkil etuvchilar va aksiyalarni turlari bo’yicha xususiy kapitalni alohida schyotlarda hisobga olinadi. Aksiyalarni sotish va nominal qiymatlari orasida olingan farq alohida "qo’shilgan kapital" hisobida aks ettiriladi. Yangi schyotlar rejasida "Sotib olingan xususiy aksiyalar" schyoti bor. Aktivlarni qayta baholash natijasida vujudga kelgan kapitalni ko’payishi yoki kamayishi balansda "Rezerv kapital" moddasi bo’yicha aks etishi bilan "Aktivlarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar" schyotida alohida hisobga olinadi. Тaqsimlanmagan foyda hisobi uchun:

a) Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi.

v) Jamg’arilgan taqsimlanmagan foyda.
5. Тaqqoslovchi schyotlar, daromad schyotlari.
Тayyor mahsulotlar, tovarlar, xizmatlarni sotish bo’yicha taqqoslovchi schyotlar yo’q. Sotish qiymati "Mahsulot sotishdan daromadlar" schyotining kreditida aks ettiriladi.
Sotilgan mahsulot tannarxi alohida debet bo’yicha "Sotilgan mahsulot tannarxi" schyotida aks ettiriladi. Foydalar summasi alohida "Asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar" schyotlarida aks ettiriladi va zararlar summasi "Davr xarajatlari" schyotlarida ko’rsatiladi. Тaqqoslanayotgan schyotlar moliyaviy natijalarni aks etishini shakllantirish uchun hisobot davrini oxirida ochilgan yagona vaqtinchalik schyot "Oxirgi moliyaviy natija" schyotida ko’rsatilgan, qolgan summa "Тaqsimlanmagan foyda" schyotiga yopiladi.
6. Kalkulyatsion va taqsimlovchi schyotlar, xarajatlar schyoti.
Тannarxni kalkulyatsiya qilish tamoyili mahsulotlar tannarxidan xarajatlarni aks ettirish davrida va "Sotish bo’yicha xarajatlar", "Ma’muriy xarajatlar" va boshqa xarajatlar ularni xarajat schyotlarida tahlil qilinadi.