Shukur xolmirzayev hikoyalarida peyzajning poetik funksiyasi

I BOB. O’ZBEK VA JAHON ADABIYOTSHUNOSLIGIDAGI PEYZAJ POETIKASIGA OID ILMIY-NAZARIY QARASHLAR

1. Peyzajning badiiy asar to’qimasida tutgan o’rni

Peyzaj uzoq evolyutsion yo'lni bosib o'tdi. Hatto bugungi kunda ham adabiy-badiiy peyzajning matn qurilishi uchun ahamiyati inobatga olinmagan, garchi peyzaj fragmentining ahamiyati birinchi navbatda matn ehtiyojlari bilan izohlanadi va muallif buni tuzadi, yoki o'sha peyzaj rasmi, matn qurish qonunlariga bo'ysinadi.

Peyzaj ham badiiy obraz sifatida murakkab taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan. Zamonaviy ma'nodagi peyzaj voqelikning ob'ektiv real tasviri sifatida XVIII asrgacha adabiyotda mavjud emas edi.
Peyzajning kashf etilishi insonning koinotdagi yangi mavqeini ro'yobga chiqarish bilan bog'liq bo'lib, unga kiritilgan.Adabiy jarayonning rivojlanishi bilan yozuvchilar tabiat rasmlariga ko'proq e'tibor berishni boshladilar va manzara roman yoki hikoyadagi boshqa shaxslar bilan tenglashtirila boshladi. O'shandan beri asarda peyzajning mavjudligi yoki yo'qligi e'tibordan chetda qolmadi. So‘z san’atkorlari tabiatni yaxshiroq ko‘rish, eshitish va anglashni, u orqali o‘z his-tuyg‘ularini, kayfiyatlarini aks ettirishni o‘rgandilar. Tabiat tasvirlarida yozuvchi ona yurt tuyg‘usini, o‘z xalqining ruhini, vatanparvarlik, mualliflik pozitsiyasini ifodalay olgan. Tabiat go‘zalligi bilan solishtirganda qahramonlar xarakteri, fikr-mulohazalari, xatti-harakatlari yanada yorqinroq namoyon bo‘ladi. Inson va tabiat o'rtasidagi munosabatlar san'at, falsafa va estetikaning diqqat markaziga aylandi. Peyzaj adabiyotda XVIII asrdan boshlab ahamiyat kasb eta boshladi. Va allaqachon XIX asrning ikkinchi yarmida adabiy manzaraga oid bir qancha batafsil tadqiqot ishlari mavjud edi.
Peyzaj tasviri nafaqat tabiatni tasvirlash bilan bog'liq ma'lum bir mazmunni ifodalash vositasi, balki matnni qurish, uning mavzusi va g'oyasini shakllantirish usuli, tarkibiy va mazmunni amalga oshiradigan matn birligi sifatida ham ko'rib chiqila boshlandi.
Badiiy asardagi peyzaj funksiyalarini o‘rganish muammosi azaldan ko‘plab tadqiqotchilar e’tiborini tortdi. Peyzajning alohida yozuvchilar ijodidagi rolini ochib beruvchi ko'plab asarlar, shuningdek, keng materialni umumlashtirish va tizimlashtirishga urinishlar mavjud.
“Adabiyotshunoslik lugʻati”da peyzaj taʼrifi xususida shunday deyiladi: “Adabiy asarda yaratiluvchi voqelikning muhim komponenti, voqealar kechuvchi ochiq makon (yopiq makon − interyer) tasviri”⁴. Haqiqatan ham adabiyotshunos olimlarimiz I. Sulton, B. Sarimsoqov, T. Boboyev H. Umurov, Y. Solijonov, D. Quronovlar taʼkidlaganidek, peyzaj avvalo badiiy asarda tasvirlangan tabiat tasviri. Peyzaj faqatgina zamon va makon tasviridangina iborat emas.
Peyzaj badiiy asarning mazmunli kompozitsion tarkibiy qismlaridan biri bo'lib, u turli g'oyaviy va estetik funktsiyalarni bajaradigan tabiatning tasviridir.
Adabiyotshunos olim Qozoqboy Yo’ldoshev peyzaj haqida qarashlarini shunday ifodalaydi “Peyzajning birinchi va oddiy vazifasi tasvir kechayotgan joyni anglatishdan iborat. Bir qarashda joʻngina koʻringan bu vazifaning oʻqirmanga koʻrsatadigan estetik taʼsiriga nopisand yondashib boʻlmaydi. Koʻpgina hollarda badiiy asardagi voqea sodir boʻlgan joy tasviri syujet rivoji yoki kayfiyat va ruhiy holat ifodasi uchun katta ahamiyat kasb etadi”⁵. Bizning ishimiz uchun muhim bo’lgan yana bir manba M.Sultonovaning “Yozuvchi uslubiga doir”(1973) monografiyasida peyzajning badiiy asar to’qimasida tutgan o’rnining ayrim qirralari Oybek, A. Qodiriy, А. Qahhor va Said Аhmad prozasi asosida ko’rib chiqiladi “Peyzaj tasvirining asardagi roli nihoyat katta. Uni qoʼllashdan kuzatilgan maqsadlar ham turlichadir.
Bu yozuvchining oʼziga xos stili, demak, peyzaj tasviriga yuklangan vazifalari bilan bogʼlanadi. Uning asarda bajaradigan vazifalari ham xilma-xildir, lekin ularning hammasi asar gʼoyasi bilan, yozuvchi aytmoqchi boʼlgan fikrlar bilan, estetik maqsadlar bilan uzviy bogʼlangandir. Peyzaj qahramonlar harakatlariga sharoit yaratish, paytni belgilash, muayyan sharoitdagi holatini, kayfiyatini taʼkidlash, voqealar rivojiga taʼsir etish kabi xususiyatlari bilan asarning gʼoyaviy yoʼnalishida juda muhim oʼrin tutadi”⁶, deydi olima.
O’sha davrda yaratilgan yana bir kitob Aftondil Erkinovning “Navoiy- peyzaj ustasi”⁷ risolasida ham A.Navoiyning Xamsasi tarkibidagi “Saddi Iskandariy” dostoni asosida shoir mahoratining shu qirrasi tahlil etiladi. “Albatta, рeyzaj tahlili davomida har bir tasvirdan g'oyaviylik, ijtimoiylik izlash tog'ri emas. Tabiatning har bir jismi bizga qanchalik jamiyatni eslatmasin, biz tabiatga o'z his-tuyg'ularimizni qondirish undan maʼnaviy taʼsirlanish, boyish uchun ham talpinamiz. Shu sababdan peyzaj oʻzidan tashigan gʻoya bilan birga tabiatning badiiy talqinidagi sanʼatda qayta yaratilgan koʻrinishidir” ⁸. Ikkala risolada ham o’sha davr ehtiyojidan kelib yondashilgan.
Oʼzbek adabiyotidagi tabiat poeziyasini ilmiy tadqiq etishda M.Nuriddinov, H.Qayumovlarning nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilingan.
Tabiat va inson munosabatlarining badiiy ifodasi haqida adabiyotshunosligimizda ayrim ishlarda turli xil mulohazalar bildirilgan. Аyniqsa, O.Sharafiddinov, S.Mamajonov, N.Karimov, N.Shukurov, I.Gʼofurov, M.Safarov, I.Solijonov, А.Аʼzamovlarning⁹ oʼzbek sheʼriyatidagi tabiat mavzusi tahliliga doir mulohazalari tabiat va inson munosabatining badiiy talqinini oʼrganishda muhim ilmiy ahamiyat kasb etadi. Tabiat va inson kontseptsiyasining badiiy talqinini chuqur tadqiq etib kelayotgan olimlardan biri N.Rahimjonov oʼzbek sheʼriy tabiatnomasining falsafiy-estetik mohiyatini ochib berishga intiladi. Olimning tabiatni badiiy aks ettirishda poetik ramzlardan foydalanish sanʼatini shoir mahorati bilan bogʼlab tadqiq etishga bagʼishlangan risolalari¹⁰ ham muhim ahamyat kasb etadi. Yana bir muhim tadqiqotlardan biri filologiya fanlar nomzodi, dotsent Normat Yo’ldoshevning “Cho’lpon she’riyatida inson va tabiat talqini”¹¹ maxsus monografiyasida Cho’lpon she’riyatida inson va muhit , inson va tabiat , inson va jamiyat munosabatlari bilan bog’liq masalalar tahlil qilinadi.
Biz shuni ham takidlashimiz joyizki, oʼzbek sheʼriyatida tabiat tasvirining berilishi, peyzaj sanʼatidan foydalanishda shoirning badiiy mahorati, peyzajning badiiy sanʼat sifatidagi mohiyati va tasnifoti ilmiy asosda yoritgan adаbiyotshunos olima Munavar Farmonovaning “Аdabiyot va peyzaj” monografiyasi ham hozirgi o’zbek she’riyati va ekologik muаmmolari yoritilgan nodir ilmiy ishlardan biridir. “Darhaqiqat, tabiatni sevgan kishigina qushlar, daraxtlar, maysalar, hashoratlar, jilgʼalar tilini tushuna oladi. Zero, ona tabiatning har bir zarrasi takrorlanmas moʼʼjiza sanaladi. Bu qadimiy va boqiy tabiat falsafasini oʼqib olish uchun kishida shoirona yurak boʼlishi kerak. Chunki bulbullarning xonishi shunchaki sayroqi qush ovozi emas, balki betakror qoʼshiq. Chumolilar, oʼrgimchaklar, hatto jilgʼalarning ham oʼz qoʼshigʼi bor. Faqat bu qoʼshiqlarni tushunish uchun tabiat bilan til topa bilish iqtidori zarur. Olam goʼzalliklarini sevuvchi qalb sohiblaridan ona tabiat ham oʼz marhamatini darigʼ tutmaydi: bunday kishilarga soʼz sehri ila moʼʼjizalar yarata olish iqtidori berilgan. Tabiatni yuqori darajadagi estetik did bilan badiiy aks ettirish uchun ijodkor uni yurakdan his eta bilishi zarur”¹², -deydi tatqiqotchi. Biz shuni ham takidlashimiz kerakki, yuqorida keltirilgan adabiyotlaning ma’lum qismigina o'z tasnifini yaratishda, she'riy matnlarga tayanmagan. Quyida g’arbiy va sharqiy yevropa adabiyotshunos olimlarinnig peyzaj haqida ayrim mulohaza va qarshlarini yoritishga harаkat qilamiz.

Insoniyat yer yuzida paydo bo'lganidan beri atrof-muhit bilan ajralmas rishtalar bilan bog'langan, u o'zini tabiatdan tashqarida o'ylamagan, ming yillar davomida o'zini tabiiyatning bir qismi deb bilgan. Mifologiyaning eng yirik tadqiqotchilaridan biri A.N. Afanasiуevning yozishicha: “tabiatga xayrixoh tafakkur odamga tilning yaratilish davrida, arxaik afsonalar davrida hamroh bo'lgan”¹³
Muallifning 17 yil davomida ishlagan asosiy asari va, ehtimol, XIX asr rus etnografiyasi va folkloridagi butun mifologik maktab. Kitob zamondoshlariga katta ta’sir ko‘rsatgan va katta tarixiy ahamiyatga ega. Slavyanlarning tabiatga she'riy qarashlari,slavyan an'analari va e'tiqodlarini boshqa qarindosh xalqlarning mifologik ertaklari bilan bog'liq holda qiyosiy o'rganish tajribasi edi.
1890 yilda Alfred Bizening "Tabiat tuyg'usining tarixiy rivojlanishi"¹⁴ kitobi nemis tilidan rus tiliga tarjima qilindi, unda tabiatni idrok etish va peyzajdagi his-tuyg'ularning she'riy timsoli tahlili, kitob muqaddimasida, bir tomondan, nazariy jihatdan, tabiatning ongli tuyg'usi qanday sharoitlarda rivojlanib, uning ifodalangan shakllari yuzaki chizmalar bilan ko'rsatilgan bo'lsa, ikkinchi tomondan, uning rivojlanish yo'li:hindlar, yahudiylar, yunonlar va rimliklar orasida antik davrda qanday ahamyat kasb etganligini ko’rishimiz mumkin. Bu erda biz tabiatga zamonaviy sub'ektiv, individual, nozik nuqtai nazarimiz tomon harakatni aniq ko'rishimiz mumkin . Endi biz o'rta asrlar tabiatga estetik munosabatda qanday o'rin tutganini va bizning eng yangi tabiat tuyg'usi tarixan, ya'ni asta-sekin, turli xil tebranishlar bilan, madaniyatning umumiy rivojlanishiga parallel ravishda qanday rivojlanganligini aniqlashimiz kerak.
Adabiyotda tabiat mavzusini faol o‘rganish 1960-yillarda, ya’ni ekologik inqiroz natijalari yaqqol ko‘rinib turgan paytdan boshlanadi. O'sha vaqtdan beri tabiatning tasviri va tushunchasining turli tomonlarini o'rganuvchi asarlar muntazam nashr etilib kelinmoqda.1966-yilda K.Pigarev tomonidan yozilgan "Rus adabiyoti va tasviriy san'ati.insholar (XVIII - XIX asrning birinchi choragi)” Bu kitob adabiyotni qiyosiy o‘rganish bo‘yicha samarali tajriba edi.Ijodiy san'at, xususan, rasm, peyzaj so'zining ma'nosi Pushkin, Lermontov, Nekrasov asarlaridagi tabiiy peyzaj, Aksakov, Gogol, Turgenev, Tolstoy, Perov, Savraso pezajlari va Vasilev, Shishkin, Levitan romantik manzaralari, adabiyot tomonidan peyzajda qilingan kashfiyotlar jonli yozish bu kitobning asosiy jihatlari edi. V.F. Savodnik "Pushkin, Lermontov va Tyutchev she'riyatida tabiat tuyg'usi" monografiyasi orqali ,biografik tadqiqot usulidan foydalangan holda Savodnik individual muallifning tabiat tasvirlarini idrok etish xususiyatlarini ko'rsatadi, "tabiat tuyg'usi" ning milliy rangi va tarixiy o'zgaruvchanligini qayd etadi.¹⁵ Peyzajning adabiyotda ham, ijodiy san'at tasvirlashda ham funksional roli xilma-xildir. Peyzajning turli monografik tadqiqotlarda aks etgan xilma-xil funksiyalari ham peyzaj tasnifi tamoyillarini belgilaydi.
Adabiy asarlarda peyzaj turlari uchun ko'plab belgilar mavjud. Ularni qandaydir tizimga kiritish istagi hatto XVIII-XIX asrlar oxiri asarlarida ham kuzatiladi - K.K. Arseniev, V.F. Savodnik, 20-asr tadqiqotchilarining asarlarida. - E.N. Kupreyanova, B.E. Galanova, I.V. Straxova, V.A. Nikolskiy va boshqalar... ¹⁶ . Keling, ulardan ba'zilariga to'xtalib o'tamiz.Kril Pigarev peyzaj haqida “Manzara, rassom nafaqat tabiatning tashqi qiyofasini suratga olish mumkin, balki uning hayotini ochib berish, ifodalash insonning fikrlarini hayajonga soladigan his-tuyg'ular, tarix nafasini his qilishga yordam beradi”¹⁷. Kril Pigarev peyzaj tasvirlarini tasniflashda janr va g‘oyaviy-tematik xususiyatlarni asos qilib, epik, dramatik, lirik-psixologik, ijtimoiy yo‘naltirilgan, tarixiy, milliy va falsafiy manzaralarni ko‘rib chiqadi¹⁸. Tadqiqotchi tabiat tasvirlarining xilma-xilligini «tabiatning badiiy qiyofasida nima hukmronlik qilishiga» qarab ajratish maqsadga muvofiq, deb haqli ravishda hisoblaydi¹⁹.U shunday qo'shimcha qiladi: “Ammo, birinchi navbatda, manzara bitta tuyg'u - ona Vatanga muhabbat tuyg'usi bilan sug'orilishi kerak. Faqat shunday sharoitda u chinakam milliy peyzajga aylanadi”.²⁰
Peyzaj tarixi va uning vazifalari B.E. Galanov usulga ko'ra klassitsizm, sentimentalizm va realizm manzarasini belgilaydi. Shunday qilib, klassitsizm, uning fikricha, peyzaj rasmlariga simmetriya tamoyilini kiritadi. Sentimentalizm tabiatda o‘z timsolida inson tuyg‘ularini ochishning, ochib berishning ajoyib usulini topadi – bu holda peyzajning mavzu doirasi, uning real sezuvchanligi noaniq, xususiyatlar xiralashgan, tafsilotlar tarqoq bo‘lishi mumkin. Romantik xayollar tabiatning ekzotik konturlari, uning sirliligi va tanish vulgar dunyodan uzoqlashishi bilan boshlanadi. B. Galanov nuqtai nazaridan rus badiiy tafakkurining eng katta yutug'i realizm bo'lib, uning sharofati bilan atrofdagi dunyo haqida keng ilmiy bilimlarga ega bo'lgan zamonaviy zamon odamida tabiat tuyg'usi aniq belgilandi. B.E. Galanovning fikricha, “Hikoyaning umumiy harakatida peyzaj turli xil rol o'ynaydi: harakat vaqti va joyini belgilash, ma'lum bir kayfiyatni yaratish, insonning ruhiy hayotida va haqiqatda ba'zi muhim xususiyatlarni namoyon etishga yordam berish. Nihoyat, manzara va manzara orqali rassom o‘z vataniga bo‘lgan tuyg‘usini, unga bo‘lgan muhabbatini ifodalaydi” ²¹. V.A. Nikolskiy “XIX asr rus adabiyotida tabiat va odam (50-60-yillar)” monografiyasida mazmuni va tuzilishi jihatidan xilma-xil tabiatning tavsiflarini, tabiatning umumiy xususiyatlarini, uning o'ziga xos holatlarining xususiyatlarini, relef turlari va peyzaj xususiyatlari ajratib ko’rsatadi. Ma'lum bir yozuvchining dunyoqarashi va uning tabiatga munosabati o'rtasidagi bog'liqlik, badiiy matn tuzilishidagi peyzajning o'rni haqidagi savollarga javob berishga harakat qiladi. “O’z ma’nosida, peyzaj dunyoning badiiy rasmining zarur tarkibiy qismi sifatida allaqachon sentimentalizm tomonidan tasdiqlangan. Sentimental hikoyalarning nozik qahramoni tasalli va baxtni tabiat quchog'ida qidiradi. U yoqimli, nafis tabiat haqida o'ylashdan ta'sirlanadi yoki tushkunlik va g'amginlikka botadi (...).Inson tabiatga qanchalik yaqin bo’lsa,shunchalik axloqiy bo’ladi. Sentimentalistlar tomonidan yaratilgan tabiat rasmlari haddan tashqari umumiy va milliy lazzatdan mahrum. Ularning ranglari bir xil”²².
V.A. Nikolskiy shuni ham qayd etadi “tabiat romantiklarni ham o'ziga tortadi. Romantiklar o'z asarlariga ko'p kiritadigan tabiat rasmlarida insonning qadr-qimmati va mustaqilligi g'oyasi ochib berilgan”. Uning fikricha, bu tabiat g'ayrioddiy, chunki unga qoyil qolgan va u bilan qo'shilishga intilayotgan qahramonlar g'ayrioddiy. Bu tabiat sirli, yovvoyi, elementar kuchlarning qaynashi bilan hayratlanarli, ekzotik, hozir ma'yus, hozir dahshatli, endi shodlikka to'la. Romantiklar tabiatning tavsiflarini nihoyatda psixologiyalashtirib, o'ziga xos ruh manzaralarini yaratdilar. Tadqiqotchi tabiatning bunday tavsiflarini romantiklar ularga milliy xususiyat berishga intilgan hollarda ham shartli deb hisoblaydi²³.
“Haqiqiy peyzaj ko'pfunktsiyali. Uvatanpar varlik tuyg'usi bilan to'ldirilgan va rus shaxsining milliy o'ziga xosligini ochib berishga yordam beradi. Tabiat bilan bog'liq holda adabiy qahramonlarning xarakteristik xususiyatlari ochib beriladi. Manzara asardagi badiiy makon va vaqtni konkretlashtirib, syujet vazifasini bajaradi” ²⁴.
V.N. Stasevich peyzaj haqida "o'zgartirilgan voqelik, uni yaratish uchun haqiqiy dunyo zaruriy rag'bat va bitmas-tuganmas ombor" deb o'ylaydi²⁵.San'atshunos A.A. Fedorov-Davydov peyzajni "insondan tashqaridagi voqelikning in'ikosi", "tabiatning badiiy aks ettirishning eng yuqori darajasi"²⁶ deb ta'riflaydi .
M.N. Epshteyn peyzaj majmualarini aniqlash vazifasi tabiatning poetiklashuv qonuniyatlarini tushunish uchun muhim deb hisoblaydi va tasnifning to'rt turini ajratadi: mavsumiy peyzaj (vaqt yoki joylashuv turiga ko'ra - qish, bahor, dasht va boshqalar); masshtab darajasi bo'yicha, tematikumumlashtirish (mahalliy, ekzotik, milliy, sayyoraviy, kosmik); janr va uslub (ulug'vor yoki zerikarli, bo'ronli yoki sokin, sirli yoki cho'l). Maxsus guruhda u fantastik manzarani ajratib ko'rsatadi ²⁷.
Peyzajning estetik navlari orasida tadqiqotchi ideal, bo'ronli va zerikarli peyzajlarni aniqlaydi. Ideal peyzaj antik adabiyot doirasida shakllangan va keyinchalik doimiy ravishda rivojlanib, o'zgargan. Tabiatni tasvirlashning barcha xilma-xil turlari ichida estetik qimmati jihatidan birinchi o‘ringa antik adabiyotda shakllangan ideal peyzajni qo‘yadi²⁸. Ideal peyzajning muhim tarkibiy qismlari shabada, suv manbai, gullar, daraxtlar va qushlar bo'lib, lotin terminologiyasida locus amoenus , ya'ni yoqimli joy deb atalgan narsani tashkil qiladi²⁹. Bo'ronli yoki dahshatli peyzaj o'zining dinamikasi va uning asosiy tarkibiy qismlarining odatiy pozitsiyalaridan siljishi bilan ajralib turadi, bu tabiat kuchlarining chidab bo'lmas kuchini ifodalaydi. Zerikarli yoki ma'yus manzara elegiyaning janr xususiyatini tashkil etuvchi qayg'uli va xayolparast motivlarni namoyish etishga qaratilgan³⁰.Shuni ham takidlashimiz kerakki, M.N. Epshteyn o'z tasnifini yaratishda, she'riy matnlarga tayangan. Shuningdek, L.V. Gurle-nova peyzaj navlarining o'z tasnifini taklif qiladi. Gurle-nova "1920-1930 yillar rus nasrida tabiat tuyg'usi" monografiyasida shunday tarif beradi:
1) usul, yoʻnalish va tendentsiyaga mansubligi boʻyicha: sentimentalistik, romantik, realistik, qayta yaratuvchi – tabiatni qayta yaratuvchi, simvolist, ekspressionist, avangard va boshqalar;
2) jinsi va uslubiga ko‘ra: epik, lirik, obyektiv, subyektiv, ekspressiv, neytral, allegorik-falsafiy, umumlashgan-ramziy va boshqalar;
3) tabiat tasvirlarining janr shakliga ko‘ra: miniatyura, insho, ertak;
4) san'atning boshqa turlariga nisbatan: tasviriy, plastik, grafik, dinamik, statik;
5) dunyoqarash jihatlariga nisbatan: falsafiy, ijtimoiy, metafizik;
6) voqelik bilan oʻzaro bogʻliqlik oʻlchovidan: real, shartli, fantastik, konkret, umumlashgan, kitobiy, mifologik;
7) asosiy vazifasiga ko'ra: psixologik, tasviriy, ramziy;
8) ilmiy axborotni aks ettirish orqali: tabiatshunoslik, floristik, faunistik;
9) uzatiladigan makon va vaqt bo'yicha: tabiiy panorama,
sayyoraviy, harakatlanuvchi peyzaj, mahalliy, ertalab, kunduzi, kechqurun;
10) peyzajda chizilgan fasl va peyzajga ko'ra: qish, bahor, dengiz, tog', tekislik;
11) hissiy ohang bo'yicha: zerikarli, g'amgin, ulug'vor,munosib, quvnoq;
12) undagi yorug'lik nurlarining aks etishi bilan: quyosh, oy;
13) yorug'ligiga ko'ra: yorug', qorong'i, "bulutli";
14) inson sezgilarining tabiatiga ko'ra: ko'rish, eshitish, vosita ³¹.
N.Muradaliyeva badiiy asardagi peyzaj tasvirining hajmi va vazifasiga qarab uchta variantini ko‘rib chiqishni taklif qiladi: peyzaj detali, peyzaj rasmi va peyzaj asari³². Tadqiqotchining fikricha, peyzaj detali tasvirning o‘zi emas, balki tasvirning vositasidir; “turli xil troplar ko‘rinishida namoyon bo‘ladi”, “ham hissiy mazmun, ham estetik baho, ham muallifning pozitsiyasi”ni o‘z ichiga oladi³³. Peyzaj rasmi, ya’ni peyzajning o‘zi tasvirlash, qayta qurish predmeti hisoblanadi. Peyzaj asari she’riyatdagi mustaqil janr shaklidir.
Biroq, peyzajning mustaqil adabiy janr sifatida mavjudligi masalasi ancha munozarali bo'lib, tadqiqot adabiyotlarida bir nechta уechimlarga ega. K.V. Pigarevning fikricha, go'zal manzara va adabiy peyzaj o'rtasidagi farq aynan shundan iboratki, birinchisi mustaqil badiiy janr bo'lsa, ikkinchisi alohida janr emas, turli nasr va she'riy janrlar asarlarida ajralmas element sifatida kiradi, shakllari (roman, hikoya, hikoya, she’r, lirik she’r)³⁴. K.N. Grigoryan, aksincha, manzara nafaqat rangtasvirda, balki she’riyatda ham mustaqil janr ekanligini ta’kidlaydi³⁵.
R.S. Lutsenko o'z dissertatsiyasida kichikroq peyzajdan kattaroqqa ketma-ketlikda berilgan peyzaj tavsiflarining tasnifini taklif qiladi va quyidagilarni ko'rib chiqadi:
1) peyzaj chizig'i (ob-havo, mavsumiy-vaqtinchalik va peyzaj haqida eslatmani o'z ichiga oladi" minimal xarakteristikaga ega element³⁶);
2) peyzaj dog'lari ("ko'rsatilgan maydonning alohida bo'laklari ..., mazmuni bo'yicha peyzaj chizig'idan oshib ketadigan va mavhum emas, balki o'ziga xos xususiyatga ega"³⁷ ni o'z ichiga oladi);
3) peyzaj syujeti (agar “tabiat harakatning yanada toʻlaqonli ishtirokchisiga aylansa”³⁸; peyzaj elementlari, qoida tariqasida, keng va syujet bir xil boʻladi);
4) peyzaj chizmasi ("harakatning rivojlanishini to'xtatib turadigan tabiatning mutlaqo avtonom rasmini" ifodalaydi³⁹).

2.