Shveysariya Konfederatsiyasi Schweizerische Eidgenossenschaft

Qisqartma
CH
Telefon prefiksi
41
Internet domeni
.ch
Davlat tili
Davlat tuzumi
Tabiati

---

Aholisi olmon-shveysariyaliklar, fransuz-shveysariyaliklar, italyanshveysariyaliklar va reto-
romanlardan iborat. Italyan, nemis, ispan, fransuz, portugal va boshqalar ham yashaydi. Rasmiy
tillar — nemis, fransuz, italyan va reto-roman tillari. Aholining 67,7% shaharlarda istiqomat qiladi.
Dindorlarning aksariyati katolik va protestantlar. Yirik shaharlari: Syurix, Bazel, Jeneva, Bern,
Lozanna.
shahrida yashagan odamlarning qadimiy qarorgohlari paleolit davriga mansub. Sh. haqidagi
birinchi yozma manbalar mil. av. 2-asrga oid. Oʻsha davrda shahrining katta qismiga gelvetlarning
kelt qabilalari kelib oʻrnashgan (shahrining qadimiy nomi — Gelvetsiya shundan kelib chiqqan).
496—536 yillarda Sh. hududi Franklar davlati tarkibiga kirdi. 7-asrda aholini xristian diniga kiritish
nihoyasiga yetdi. 10-asrda shahrining sharqiy, 1032—34 yillarda gʻarbiy qismi "Muqaddas Rim
imperiyasi" tarkibiga kirdi. 13-asr oʻrtalarida Gabsburglarga qarshi boshlangan kurash natijasida
Shvits, Uri, Untervalden kantonlari 1291-yil 1 avgustda oʻzaro "abadiy ittifoq" tuzib, "Muqaddas
Rim imperiyasi" doirasida Shveysariya konfederatsiyasiga asos soldi, 1499-yilda esa amalda
mustaqil davlatga aylandi. 1513-yil 13 kantondan iborat federatsiya sifatida toʻliq shakllandi
(1798-yilgacha mavjud boʻlgan). 1648-yilgi Vestfaliya sulhiga binoan Sh. suveren davlat deb tan
olindi. 16-asrda shahrida reformatsiya harakati tarqaldi. 18-asr oxirida shahrida sanoat va savdo
birmuncha rivojlandi. 1798—1803-yillar Sh. hududida Gelvetsiya respublikasi mavjud boʻldi. 1814
— 15 yilgi Vena kongressi shahrining hozirgi davrdagi chegarasiga yaqin boʻlgan chegarani
belgilab berdi va uni abadiy betaraf davlat deb eʼlon qildi. 19-asrning 30—40-yillari siyosiy
tuzumni demokratlashtirish va mamlakatni markazlashtirish harakati avj oldi. 1848-yilgi
konstitutsiya boʻyicha Sh. kantonlarning uncha mustahkam boʻlmagan ittifoqidan yagona
federativ davlatga aylandi. 1va Ikkinchi jahon urushi yillari Sh. oʻz betarafligini tasdiqladi. Sh.
hududida turli xalqaro tashkilotlar joylashgan. Sh. 2002-yildan BMT aʼzosi. 1991-yil 23 dekabrda
Oʻzbekiston Respublikasi suverenitetini tan olgan va 1992-yil 7 mayda diplomatiya
munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayrami — 1 avgust — Konfederatsiya tashkil etilgan kun (1291);
1899-yildan beri nishonlanadi.
Shveysariya demokratikxristian partiyasi, 1935-yil tashkil etilgan; Shveysariya demokratlari
partiyasi; Sh. "koʻkatparvarlar" partiyasi, 1983-yil asos solingan; Sh. radikaldemokratik partiyasi,
1848-yil tuzilgan; Sh. sotsialdemokratik partiyasi, 1888-yil tashkil etilgan; Sh. liberal partiyasi,
1913-yil asos solingan; Sh. xalq partiyasi, 1971-yil sentabrda Sh. dehqon, hunarmand va
byurgerlar birlashgan partiyasi (1919) hamda Sh. demokratik partiyasi (1944) negizida tuzilgan;
Sh. ozodlik partiyasi, 1985-yil tashkil etilgan; Sh. mehnat partiyasi, 1944-yil Shveysariya KP
Tarixi
Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari

---

(1921) va soʻl sotsialistlar guruhi birlashishi natijasida tuzilgan. Sh. kasaba uyushmalari
birlashmasi, 1880-yil tashkil etilgan.
Sh. — intensiv qishloq xoʻjaligiga ega boʻlgan yuksak rivojlangan industrial mamlakat; jahondagi
yirik moliya markazlaridan va kapital eksport qiluvchilardan biri. Yalpi ichki mahsulotda
sanoatning ulushi 25%, qishloq xoʻjaligi niki 2,9%, moliya va sugʻurtaniki 25,4 % ni tashkil etadi.
Sanoatida mashinasozlik va metallsozlik yetakchi tarmoq hisoblanadi. Mashinasozlik sanoati
metall ishlovchi aniq stanoklar, temirpress asbobuskunalari, elektrotexnika buyumlari ishlab
chiqaradi. Jahonda ishlab chiqariladigan soatning U2qismi shahriga toʻgʻri keladi. Kimyo,
farmatsevtika, toʻqimachilik, tikuvchilik, trikotaj, poyabzal, qogʻoz, poligrafiya, oziqovqat
(pishloq, shokolad va konsentratlar) sanoati rivojlangan. Toshtuz va qurilish materiallari qazib
olinadi. Yiliga oʻrtacha 60,4 mlrd. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi (ʻ/2qismi GESlarda,
2/5qismi AES larda).
Qishloq xoʻjaligining asosi chorvachilik (asosan, sut chorvachiligi) hisoblanadi. Qishloq xoʻjaligi
mahsulotining 3/4 qismi chorvachilikka toʻgʻri keladi, qoramol, choʻchqa, qoʻy boqiladi.
Parrandachilik rivojlangan. Dehqonchilikda bugʻdoy, arpa, qand lavlagi, kartoshka, yemxashak
ekinlari ekiladi. Tokchilik rivojlangan. Togʻlarda yogʻoch tayyorlanadi.
Transportning turli xillari mavjud. Transport yoʻlilar hammasi elektrlashtirilgan boʻlib, ularning uz.
5 ming km, avtomobil yoʻllari uz. 71,1 ming km. Kanat va osma yoʻllar ham bor. Reyn daryosi va
koʻllarda kemalar qatnaydi. Eng yirik porti — Bazel shahri Syurix va Jenevada xalqaro aeroportlar
bor. Xorijiy sayyoxlik rivojlangan (yiliga oʻrtacha 7 mln. kishi kelibketadi).
Shveysariya chetga mashinasozlik va metallsozlik mahsulotlari, jumladan, soat, aniq priborlar,
ximikat, toʻqimachilik mollari, kiyimkechak, oziq-ovqat va boshqalar chiqaradi. Chetdan neft va
neft mahsulotlari, xom ashyo, jihozlar oladi. Tashqi savdoda Germaniya, Fransiya, Italiya, AQSH
va boshqalar davlatlar bilan hamkorlik qiladi. Pul birligi — shveysariya franki.
Shveysariya vrachlar untlarning tibbiyot ftlarida tayyorlanadi. Lezen, Lugano, Davos, Montryo
va boshqalar shaharlarda mashhur kurortlar bor. shahrida taʼlimning yagona tizimi yoʻq. Har bir
kanton oʻzining maktab qonuni va boshqaruviga ega. Lekin barcha kantonlar uchun 6—7 yoshdan
15—16 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun majburiy taʼlim joriy qilingan. Asosiy (boshlangʻich)
Iqtisodiyoti
Tibbiy xizmati, maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy
muassasalari

---

maktablar har bir kantonda qabul qilingan sistemaga qarab 7, 8 yoki 9 yillik boʻlib, ular 2
bosqichdan iborat (4+3, 4+4 yoki 4+5). Oʻrta maktablar 2 turkumli boʻlib umumtaʼlim va
ixtisoslashgan maktablarga boʻlinadi. Hunartexnika oʻquv yurtlari, tijorat, maʼmuriy, texnika,
qishloq xoʻjaligi va badiiy maktablar, oʻqituvchilar gimnaziyalari mavjud. Oliy taʼlim tizimiga
universitet va institutlar kiradi. Yirik oliy oʻquv yurtlari: Syurix universiteti, Jeneva, Bazel, Bern
untlari, Syurix va Lozannadagi federal texnologiya institutlari, SanktGallendagi iqtisodiyot va
ijtimoiy fanlar maktabi.
Shveysariya ilmiytadqiqotlarga Shveysariya milliy fondi (1952) rahbarlik qiladi. Yirik
kutubxonalari: Bazel universiteti kutubxonasi (2 mln.dan ortiq asar), Sh. milliy qutubxonasi (Bern
shahrida, 1,5 mln.dan ortiq asar). shahrida 600 muzey bor. Yiriklari: Syurixdagi tarix muzeyi, Bazel,
Bern, Jeneva va Syurixdagi sanʼat muzeylari, Lozannadagi nafis sanʼat muzeyi.
Shveysariya bir qancha gaz. va jurnal nashr etiladi. Yiriklari: "Bazler saytung" ("Bazel gazetasi",
nemis tilidagi kundalik gazeta, 1977-yildan), "Berner saytung" ("Bern gazetasi", nemis tilidagi
kundalik gazeta, 1979-yildan), "Blik" ("Nigoh", nemis tilidagi kundalik gazeta, 1959-yildan),
"Veltvoxe" ("Jahon hafta ichida", nemis tilidagi haftanoma, 1933-yildan), "Tages ansayer Syurix"
("Syurix kundalik sharhi", nemis tilidagi kundalik gazeta, 1893-yildan), "Tribyun de Lozann —
maten" ("Lozanna minbari — tong", fransuz tilidagi kundalik gazeta, 1862-yildan). Sh. telegraf
agentligi (ATS) 1894-yilda tashkil etilgan; yirik gaz. nashriyotlarining aksiyadorlik jamiyati. Sh.
radioeshittirish va televideniye jamiyati, yarim tijorat tashkiloti. shahrida radioeshittirishlar
1923-yildan, muntazam telekoʻrsatuvlar 1958-yildan boshlangan.
Adabiyoti nemis, fransuz, italyan, retoroman tillarida rivoj topmoqda; tiliga koʻra qardosh boʻlgan
qoʻshni mamlakatlardagi adabiyot bilan bogʻlangan. Nemis tilidagi adabiyot qadimiy xalq
qoʻshiqlari, afsonalarga boy (Vilgelm Tell haqidagi afsonalar, tarixiy xronikalar). Maʼrifatchilik
oqimi davrida A. Geller va buyuk pedagog I.G.Pestalotssi ijodida milliy xususiyatlar oʻz aksini
topdi. Fransuz yozuvchisi J.J. Russo hayoti va ijodi ham Sh. bilan bogʻlangan. 1848-yilgi
inqilobdan soʻng nemis tilida ijod qiluvchi I.Gotxelf, G. Keller, K.F.Meyer kabi yozuvchilar ijodida
realizmni ravnaq topishiga imkon yaratildi; 19-asr fransuz tilidagi adabiyotning mashhur vakili R.
Tepferdir. Shu yozuvchilarning ijodi tufayli Sh. adabiyoti birinchi marta chet elga tanildi. 20-
asrning 1-yarmida nemis tilida yozuvchi R. Valzer, Ya.Byurer, fransuz tilida yozuvchi Sh.F.Ramyu
kabi adiblar oʻz asarlarida dolzarb ijtimoiy muammolarga murojaat qildilar. Ular urushdan keyingi
davrdagi realistik adabiyotni yanada yuksaltirish uchun zamin yaratdilar. Nemis tilida ijod qiluvchi
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi
Adabiyoti

---

M. Frish va F.Dyurrenmatt asarlari milliy adabiyotni Yevropa madaniyatining boyligi darajasiga
olib chiqsi. 1960—70 yillarda nemis tilida yozuvchi V.M.Diggelman, A. Mushg, O.F.Valter kabi
adiblar roman va hikoyalarida, A.Martining sheʼriy toʻplamlarida nemis tilidagi shveysar
adabiyotining realistik anʼanalari zamonaviy tasviriy vositalar bilan uygʻunlashib ketgan. Fransuz
tilida yozuvchi J. Alda, F. Jakotte, J. Shesseke, italyan tilida yozuvchi F.Kyeza, retoroman tilida
yozuvchi K. Birt, A. Peyer, S. Kens kabi adiblar mashhur.
Shveysariyaning qadimiy meʼmoriy yodgorliklari merovinglar sanʼati (RivaSanVitaldagi
baptisteriy, 5— 6-asrlar), keyinchalik "Karolinglar uygʻonish davri" sanʼati (SanktGallendagi
monastir, 7-asr) bilan bogʻlangan. Romangotika uslubidagi binolar (Syurixdagi Grosmyunster, 12
—15-asrlar; Bazeldagi soborlar, 1185—1200) Fransiya va Olmoniya meʼmorligiga yaqin. Uygʻonish
davri meʼmorligi anʼanalari 17-asr inshootlarida saqlanib qolgan (Syurixdagi ratusha, 1694—98,
meʼmor I.Ya.Keller). 17—18-asrlar meʼmorligida barokko uslubi qaror topdi (SanktGallendagi
cherkov, 1755— 70; Lozannadagi ratusha, 17-asrda qayta qurilgan). 18-asr oxirida klassitsizm
keng tarqaldi (Nevshateldagi ratusha, 1782—90, meʼmor P.A. Pari). 19-asr oʻrtalarida eklektizm,
19-asr oxirida modern uslubi koʻrinishlari paydo boʻla boshladi. 20-asrning 20-yillari meʼmorlar
xalq meʼmorligi anʼanalaridan va funksionalizm usul va metodlaridan foydalandilar. 30-yillardagi
buyuk inshootlar: Lyutserndagi Lyutsern kantoni sanʼat va majlislar uyi (1930—33, meʼmor
A.Meyli), Jenevadagi Millatlar saroyi (1927—37, meʼmor Giyol). 50—70-yillarda
yoʻddoshshaharlar (LeLinon, Jeneva yaqinida, 1962— 70, meʼmorlar G. va P. Amman va
boshqalar), ijtimoiy va maʼmuriy binolar [Lozanna shahridagi "Kodak" firmasi maʼmuriy binosi va
omborxonasi, 1961—63, meʼmor F. Blugger; Syurixdagi "Bashariyat uyi" (Le Korbyuzye markazi),
1967, meʼmor Le Korbyuzye; Sug shahridagi turar joy binolari, 1958—68, meʼmor F. Shtukki va
boshqalar; Jenevadagi "Le Pari" kinoteatri, 1971, meʼmor M.J.Soje].
Sh. hududidan topilgan ilk tasviriy sanʼat yodgorliklari mil. av. 1-ming yillikning 2-yarmiga mansub
(qarang 
Laten madaniyati
). Myunster (hozirgi Myustair)dagi SanktIogann cherkovidagi devoriy
rasmlar 9-asrga oid boʻlib, monumental rangtasvirning qadimiy yodgorligi hisoblanadi. 13—15-
asrlarda gotika haykaltaroshligi va rassomligi, kitob miniatyurasi, vitraj hamda dastgoh sanʼati
rivojlandi. 16-asrda rassomlar N. ManuelDeych, U. Graf va kichik X. Ley ijodi diqqatga sazovor.
G.Asper, yil Amman va T. Shtimmer 16-asr kitob miniatyurasi ustalaridir. Bazelda kichik X.
Xolbeyn uzoq vaqt faoliyat yuritdi. 17-asr Sh. sanʼatida barokko uslubi yaqqol koʻzga tashlanadi.
18-asrda koʻp shveysariyalik sanʼat ustalari Fransiyada taʼlim olganligi va ishlaganligi sababli,
oʻsha davr Sh. tasviriy sanʼati Fransiya taʼsiri ostida boʻldi. Shu davr rangtasvirida pastel va
Meʼmorligi
Tasviriy sanʼati

---

miniatyura portreti (J.Ye. Liotar), manzara (S. Gesner), tarixiy va maishiy (I.L.Aberli, 3.
Freydenberger) janrlarda koʻplab asarlar yaratiddi; ayniqsa, A. Graf va I.G.Fyusli (asosan,
Angliyada ishlagan) ijodi diqqatga sazovor. 19-asr boshida tasviriy sanʼatda klassitsizm va
romantizm deyarli rivojlanmadi (rassomlar X.L.Fogel, X. Xeys, grafikachi R.Tepfer ijodi). 19-asr
oʻrtalarida realistik manzaralar (A. Kalam), mehnatkash xalq hayoti ifodalangan maishiy
kartinalar (F. Buxser, A. Anker) yaratildi. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida simvolizm va "modern"
uslubida ijod qilgan A. Beklin shuhrat qozondi; F. Xodler ijodi milliy tarix mavzusiga bagʻishlandi.
Bu davrda Sh. sanʼatida impressionizm, postimpressionizm, simvolizm oqimlari avj oldi
(shveysariyalik rassomlardan F. Vallotton, T. Steynlen Fransiyada ishladilar, A. Jakometti ijodi
ham fransuz maktabi bilan bogʻliq).
Birinchi jahon urushi yillari Sh. sanʼatida ekspressionizm yoʻnalishi rivojlandi. 60—70-yillar Sh.
sanʼatida Yevropa sanʼati oqim va yoʻnalishlari koʻzga tashlandi. Xalq sanʼatida yogʻoch
oʻymakorligi, kulollik, toʻqimachilik, charm va metall buyumlar tayyorlash rivojlangan.
Sh. xalq musiqa sanʼatida Alp togʻlarida yashovchi togʻlilarning oʻziga xos janri — yodl va choʻpon
kuylari ajralib turadi. Musiqa asboblari — alp burgʻusi va shveysar hushtagi. Professional diniy
musiqa taxminan 10-asrda vujudga kelgan. SanktGallen monastiri Yevropa musiqa markazi
boʻlgan. 13-asrdan dunyoviy musiqa sanʼatini tarqatuvchi minnezingerlar faoliyat koʻrsatgan. 16-
asrda polifoniya musiqasi ustalari X. Kotter, L. Zenfl, L. Burjua ijod qildilar. 17-asrda shahar
musiqa birlashmalari tuzila boshladi. 18-asr oxiri — 20-asrda xor va musiqa jamiyatlari tuzildi,
musiqa taʼlimi rivojlandi (kompozitor va pedagoglar X.G.Negeli, I.F. Xegar, X. Xuber, ritmik tarbiya
tizimi asoschisi E. JakDalkroz). 20-asrda F. Andre, V. Burkxard, G. Dore, F. Marten, K.F. Seminn,
20-asr 2-yarmida G. Xolliger, V. Fogel, Yu. Vittenbax, R. Mozer kabi kompozitorlar mashhur
boʻlgan. shahrida 10 dan ortiq simfonik orkestr, bir qancha opera truppalari, xor jamoalari va
kamercholgʻu ansambllari, Bazel musiqa akademiyasi, Jeneva, Syurix, Bern, Lozannada
konservatoriyalar bor.
Sh. teatr sanʼati xalq rasmrusumlari asosida vujudga kelgan va fransuz, nemis, italyan tillarida
rivojlanmoqda. 16-asrda reformatsiyaning katolitsizmga qarshi kurashini aks ettiruvchi pyesalar
yaratilgan. 1512-yil birinchi dunyoviy pyesa — "Tell toʻgʻrisida oʻyin"qoʻyilgan. Fastnaxtshpil janri
keng tarqalgan; bunda voqelikni haqqoniy aks ettirish siyosiy satira bilan uygʻunlashib ketgan.
1738-yil Jenevada birinchi professional truppa tashkil boʻldi va u fransuz dramaturglarining
pyesalarini sahnalashtirdi. Lozanna (1781), Jeneva (1782 va 1789), Shatlen (1786) va boshqalar
Musiqasi
Teatri

---

shaharlarda teatr binolari qurildi. 1801-yilSankt-Gallenda professional teatrga asos solindi.
1879—1951-yillar Jenevada "Granteatr" faoliyat koʻrsatdi. 1908-yil Syurixda "Pfauenteatr"
drama teatri (keyinchalik "Shaushpilxauz") ochildi va shahrining yetakchi milliy teatriga aylandi.
1938—61 yillarda bu teatrga taniqli rejissor Oskar Velterlin rahbarlik qildi va teatrlarda B. Brext,
F. Dyurrenmatt, A. Chexov va boshqalarning pyesalari qoʻyildi. shahridagi boshqa mashhur
teatrlar: Lozannadagi "Pti shen" va "Bolye", Jenevadagi komediya, "Nuvo teatr de posh" va "De
Rosh" teatrlari, Syurixdagi Noymarkt teatri, Bazeldagi teatr, Bern, Lyutserndagi teatrlar. Sh.
teatrining yetakchi arboblari: O. Eberle, X. Gnekov, L. Lindtberg, teatr rassomi G.Otto.
Birinchi toʻla metrajli badiiy film ("Konfederatsiyaning vujudga kelishi", rejissor E. Xarder) 1924-
yilda yaratilgan. Shu yili Syurixda "Prazens" kinofirmasi tashkil etildi. 1930—40 yillarda hujjatli
filmlar rejissorlari A. Veksler, E. Layzer ishlari, rejissor L. Lindtbergning vatanparvarlik ruhidagi
badiiy filmlari ("Oʻqchi Vipf", 1938; "Soʻnggi imkoniyat", 1945) ajralib turadi. 1950-yillarda "Batrak
Uli" (1954), "Pishloq pishiruvchilar" (1958; ikkalasining rejissor F. Shneyder), "Odeon kafesi"
(1958, rejissor K. Fryu) filmlari ekranga chiqdi. 60-yillargacha shahrida kino, asosan, nemis tilida
boʻlgan. Fransuz tilida ijod qiluvchilar orasida hujjatli filmlar rejissor Sh. Dyuvanel va hujjatli
filmpamfletlar muallifi A. Brandt mashhur. 1968-yil rejissorlar A. Tanner, K.Goretta, J.L.Rua, M.
Sutter va J.J.Lagranj (keyinchalik oʻrniga N. Yersen boʻldi).
"Beshlar guruhi"ga birlashdilar va voqelikni boʻyab berishga qarshi chiqdilar. Ular oʻz filmlari
("Salamandra": 1971; "Afrikadan qaytish", 1975; "Dunyo oraligʻi", 1975, barchasining rejissor A.
Tanner; "Taklif", 1972, rejissor K. Goretta)da oddiy kishilar turmushini, hayot qiyinchiliklarini
koʻrsatdilar. 1970—80 yillarda rejissorlar R. Lissi, T. Kyorfer, D. Shmid mashhur boʻlgan. Syurixda
Shveysariya kinomarkazi faoliyat yuritadi. 1946-yildan Lokarnoda xalqaro kinofestivallar
oʻtkaziladi.
Asosiy maqola: