Сиёсат фалсафаси
Сиёсат фалсафасининг вазифаси
Download 81,5 Kb.
|
1 2
Bog'liq21Сиёсат фалсафаси
Сиёсат фалсафасининг вазифаси сиёсий воºейлик асосида ётган фикрлар, асослар, тамойиллар, ¼оялар ва назариялар, маºсадларнинг мо³иятига етиш ва билишда аниº кўринади. Улар маълумки мтушунчалар орºали ифодаланади, уларнинг маºсадалари ана шу тушунчалар орºали намоён бўлади. Шунинг учун сиёсат фалсафаси сиёсий фанларнинг тили, услуби билан бо¼лиº бўлган тушунчаларни ишлаб чиºишда ³ам кўринади. Бу сиёсатнинг мо³иятини тушунишга, мавжуд ¼ояларни, назарияларни ижтимоий ³аётдаги таъсирини ³исобга олишда, англаб етишда, унга ба³о беришда, уни ºўллаб-ºувватлашни ёки уни тан олмаслиги мумкин.
Бу жамиятни турли хил салбий ³одисалардан саºлайди ва турли хил носо¼лом ¼оялар, ºарашларнинг олидини олишга ёрдам беради. Шу жи³атдан сиёсат фалсафаси у ёки бу сиёсий тушучаларнинг маъно ва мазмунини англаб етишга ва фарºлашга ёрдам беради. Бунда сиёсат фалсафасининг асосий тушунчаларини тў¼ри талºин этиш, реал миллий-маданий ва ижтимоий-тарихий воºейликка мос равишда талºин этиш му³им а³амият касб этади. Масалан, “демократия” тушунчаси ºадимги юнон тилида “халº ³окимиятчилиги” ёки “халº ³окимияти” деган маънони англатган. Шунга мос равишда талºин этиладиган бўлса, демократиянинг му³им белгиси, у ёки бу мамлакатда халºни олий ³окимиятни амалга оширувчиси эканлигини билдиради. Лекин биз шу нарсани биламизки, ºадимги давр билан ³озирги даврда демократияни тушунишда ўзига хос маъно бор. Бундан ташºари “халº” тушунчаси ³ам турли даврларда турли маъно касб этган. Масалан, антик даврда у фаºат эркин фуºароларни ўзида ифодалаган ва у ёки бу полисда ³амма ваºт ³ам кўпчиликни ташкил этмаган. Рим империяси даврида халº деганда, асосан Рим фуºаролари ³исобга олинган. Демократия атамасини ўтмишда ва ³озирги замондаги белгилари та³лил этиладиган бўлса, ³удди шундай турли-хил талºинларни кўриш мумкин. Масалан, £арб давлатларида асосий демократик ºадриятлар ва принциплар турли-хил сиёсий режимларда муайян минтаºа халºларининг миллий-маданий, тарихий ва бошºа анъаналарига мувофиº бўлган турли -хил сиёсий режимда ўзини ифодасини топганини кўрамиз. Табиийки, Шарº халºлари ³ам ўзига-хос миллий-маданий ºадриятларига мос равишда £арб халºларидан фарº ºиладиган демократияни тушуниш ³иссиётларига эга. Шу ўринда демократиянинг фаºат тоталитар ёки авторитар кўринишлари тў¼рисидаги фикрлар билан тўлиº ºўшилиб бўмайди. Давлат ³окимиятини идора этиш шакли билан ёндошганда, умумий ўхшаш томонлар ³ам кўзга ташланади. Масалан, умумхалº сайловлари йўли билан сайлаш. Бу тоталитар режимда формал характер касб этган унинг натижаси олдиндан аниº бўлган. Сиёсат фалсафасини жамиятнинг сиёсий ўз-ўзини ташкил этиш имкониятлари, ºонуниятлари, уни белгиловчи омиллар ва сабаблар кўпроº ºизиºтиради. Сиёсат фалсафаси турли -хил сиёсий тизимларнинг пайдо бўлиши, ўзгаришлари ва тарºаб кетиши ёки саºлаб ºолиш сабаблари билан ºизиºади. Унинг кўринишларини, мазмун, мо³иятини ва унинг асосида ётган ºонун ºоидаларини очишга ³аракат ºилади. Уларни яхлитлик билан хусусийлик, умумийлик билан индивидуаллик, назария ва амалиёт, эркинлик ва тенглик, адолат ва тенгликни сиёсий воºейликдаги узвий алоºадорликларини ўрганиш орºали унга жавоб топиш мумкин. Сиёсат фалсафасини “ºаерда”, “ºачон”, “ºандай ºилиб”, “ким” деган саволлар ºизиºтирмайди. Ёки “бу ерда”, “энди” деган тушунчалардан ³ам узоºроº туради. Уни “мавжудлик”нинг мо³ияти кўпроº ºизиºтиради. Уни реал сиёсий вазият эмас, сиёсийвоºейлик ва фаолиятнинг аниº намоён бўлиш шакли эмас, балки сиёсий ³аётнинг, сиёсий воºейликнинг табиати кўпроº ºизиºтиради. Масалан, аниº бир давлат, ³окимиятнинг структураси, тузулиши эмас, умуман давлат ва ³окимиятнинг мавжудлигини ўрганади. Ёки конкрет уруш ёки ихтилофлар эмас, умуман урушнинг табиати ва унинг инсоният жамияти ³аётидаги ўрни, таъсири, кўпроº ºизиºтиради. Сиёсат фалсафаси жамиятнинг сиёсий ўз-ўзини ташкил этиш тамойиллари тў¼рисидаги фандир. Сиёсат фалсафаси ўзининг манбаларига, ºадимий илдизларига эга. Унда ºадимги даврни ало³ида ³исобга олиш му³им. Уни биз “Авесто” манбаларида, Платон ва Арестотель асарларида кўрамиз. Шунингдек, Цицерон, Сократ, Конфуций, Гоббс, Локк, М.Макиавелли ºарашларидан, уларнинг асарлари орºали билиб олишимиз мумкин. Ёки Беруний, Хоразмий, Фаробий, Амир Темур, Улу¼бек, Алишер Навоий ºарашларида кўрамиз. Шунингдек сиёсат фалсафаси тў¼рисидаги ºарашларни ºадимги давр, ўрта асрлар ва янги давр ³амда ³озирги замондаги файласуфлар, сиёсатшунослар ºарашлари орºали ўрганишимиз ва билиб олишимиз мумкин бўлади. Сиёсат фалсафасининг фан сифатида шаклланиб, мустаºил фаолият юрита бошлаши кўпроº ХIХ асрларга тў¼ри келади. Ва унинг ºарор топиши жамият олдида кўндаланг бўлиб турган муаммолар, давлатнинг маºсади ва мо³ияти унинг пайдо бўлиши; ижтимоий келишув назарияси, давлат ва дин ўртасидаги муносабатлар, халº суверентети, инсон ³уºуºлари ва эркинлиги, жамиятни идора этиш усуллари ва шакллари тў¼рисидаги муаммоларни ³ал этилишига бўлган э³тиёж билан бо¼лиº бўлган. Шу даврда асосий фалсафий ¼оялар ва назарияларнинг шаклланганлигини ва уларни аниº шакл ва мазмунга эга бўлиб борганлигини кўрамиз. Бунда немис мумтоз фалсафаси асосчиларидан И.Кант ва Гегел асарлари ва унда кўтарилган сиёсий фалсафий ¼оялар му³им ўрин тутади. ХIХ асрда ва ХХ асрнинг биринчи ўн йилликларида Т.Гоббс, Д.Ж.Локк, И.Кант, Г.В.Ф.Гегел ва янги даврнинг бошºа мутафаккирлари асарларида сиёсий фалсафий ¼ояларини, янги даврнинг мутафаккирлари А.Г.Токвил. К.Маркс, Г.Спенсер, В.Парето, Г.Моск, М.Вебер, А.Мишел, Л.Дюге, Г.Кроче, К.Шмит ва бошºалар томонидан давом эттирилган. Бу даврларда сиёсат фалсафаси ривожланишида турли хил ºарашлар, турли хил ёндошувлар кўзга ташланади. Унда ³олисона ºарашлар ва ёндошувлар билан бирга бир томонлама ёндошув хусусан, синфий кураш нуºтаи назардан сиёсатга ба³о бериш ва жамиятнинг сиёсий ўз-ўзини ташкил этиш билан бо¼лиº бўлган формацион ºарашга асосланган (К.Маркс) таълимотлар ³ам шаклланди ва сиёсий ³аётга тадбиº ³ам этилди. Сиёсий фалсафий фикр: 1) Либерализм; 2) Консерватизм; 3) Социал демократия; 4) Марксизм; 5) Тоталитаризм каби турли хил кўринишларда ўз ифодасини топди. Уларнинг сиёсий-фалсафий ºарашларидаги ранг-барангликни ³исобга олиш ва маъно-мо³иятини билиш сиёсат фалсафаси нуºтаи назаридан му³им ўрин тутади. Сиёсат фалсафасида: 1) Давлат ва ³окимиятнинг мо³ияти билан бо¼лиº тавсифий жи³атлари, сиёсий тизим, ³уºуºий давлатнинг мо³ияти масалалари; 2) Эркинликнинг мо³ияти, эркинлик ва тенглик муносабати масалалари; 3) Сиёсий мафкура, унга хос бўлган хусусиятлар. Сиёсий мафкуранинг сиёсатда ва ³озирги даврда тутган ўрни; 4) Сиёсий воºейликнинг хулº-атвор билан бо¼лиº бўлган жи³атлари. Яъни сиёсий ахлоº масаласи; 5) Сиёсатга реализм ва идеализм нуºтаи назаридан ºараш, унинг сиёсий ³аётда ва муносабатларидаги ўрни; 6) Сиёсий муносабатларни ўзаро муроса, ихтилофлар, консенсус билан бо¼лиº кўринишлари, уни келтириб чиºарувчи сабаблар, урушларни олдини олиш, турли хил хавф-хатарлар, та³дидларнинг сиёсий ³амда фалсафий жи³атларини ўрганиш унинг му³им йўналишларини ташкил этади. ²озирги замон сиёсий фанларининг жумладан, сиёсат фалсафасининг ривожланиш босºичларини ³ам уч босºичда ўрганиш анъанаси мавжуд. Унга кўра ХIХ асрнинг охиридан ХХ асрнинг 40-йилларининг охиригача бўлган давр ³озирги замон сиёсий фанларни (сиёсат фалсафасини ³ам) ºарор топиш давридир. Иккинчи босºич, ХХ асрнинг 40-йилларининг охиридан 70-йилларнинг иккинчи ярмигача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу давр сиёсий ³аёт со³асини ўрганишнинг фаоллашиш давридир. Учинчи босºич, ХХ асрнинг 70-йилларининг ўрталаридан ³озирги давргача бўлган ваºтни ўз ичига олади. Бу давр сиёсий фанларнинг ривожида янги ºоидаларни, парадигмаларни ташкил этиш, излаш ва кашф этиш билан бо¼лиº. Сиёсий фанлар ривожини босºичларга ажратиб ºараш анъанасига ºўшилиш билан бирга шуни таъкидлаш керакки, ³ар бир босºичнинг кун тартибида турган масалалардаги ўзгаришлар, ёндошувларнинг ўзига хослиги билан ажралиб туради. Масалан, биринчи босºичда асосий эътибор сиёсий ³окимият ва унинг социал асослари билан бо¼лиº муаммоларини ўрганишга ало³ида эътибор ºаратилган бўлса, иккинчи босºичда, сиёсий ³аётни либераллаштириш, демократия, давлатнинг социал сиёсатига ºараб бурилиш даври бўлганлигини кўрамиз. Бу босºичда, демократиянинг янги назарияси (И.Шумпетер); Демократиянинг плюралистик назариясини келтириш мумкин. Учинчи босºичда эса кўпроº £арб жамиятлари ривожланиш моделларига тў¼ри келадиган консепцияларни яратилган-лигини кўрамиз. Масалан, ягона жа³он давлатлари тў¼рисидаги консепция: (У.Кларк, П.Сон); Пост индустриал жамият консепцияси (А.Белл, Р.Арон, Дж.Гэлбрейд, З.Бжезинский); Ахборот жамияти тў¼рисидаги консепция (О.Тоффлер, Дж.Нейсбит, Е.Маъсуда); Миллий манфаатлар консецияси (Г.Моргентау); Унитар демократия назарияси ва ³окимиятга эришишнинг зўрликка асосланган консепциялари яратилган. Сиёсат фалсафасини ўрганишда бу консепцияларнинг ўзига хос ўрни бор. Уни мамлакатимизда мустаºилликкача бўлган хусусан, мустабид тузум даври сиёсий воºелигида амал ºилган ягона сиёсий мафкура ва собиº совет тоталитар жамият воºейлигига нисбатан ºиёсий ўрганганда бу сиёсий воºейликнинг мо³иятини билишга ёрдам беради. Сиёсий фанларнинг тадрижий ривожланишида ва Ўзбекистонда демократик жамият ºурилишини ³исобга олиб мустаºиллик даврини яъни ХХ асрнинг 90-йилларидан ³озиргача бўлган даврни ало³ида босºич сифатида кўрсатиш маºсадга мувофиº. Мустаºилликкача бўлган даврда совет ³окимияти ёки коммунистик тоталитаризм давридан фарºли равишда Ўзбекистоннинг сиёсий мустаºилликни ºўлга киритиши билан мамлакат сиёсий ³аётида янги давр бошланди. Сиёсий фанлар, жумладан, сиёсат фалсафаси со³асида ³ам янгича ºараш ва назарияларнинг ўзига хос босºичи бўлганлигини кўриш мумкин. Бу даврда Ўзбекистонда “мустаºиллик”, “демократия”, “эркинлик”, “тенглик”, “сиёсий ахлоº” “сиёсий мафкура”, “давлат ва ³окимият масалалари”, “сиёсий институтлар ва жараёнлар”, “сиёсий таълимотлар тарихи ва назарияси” “сиёсий маданият”, “халºаро сиёсат”, нафаºат “политология”, балки “сиёсат фалсафаси” нуºтаи назаридан ³ам ўрганила бошланди. Бу демократик жамият ºуриш йўлини танлаган Ўзбекистон учун янги сиёсий воºейликдир. Шунда коммунистик тоталитаризм учун хос бўлган хусусиятларини айтиб ўтиш орºали бу янгиликни чуºур англаш мумкин. Бу - ижтимоий ³аётнинг барча (моддий, ижтимоий, маънавий, ахборот) со³алари устидан тўла назорат, давлат мулки якка³окимлиги, буйруº билан марказлаштирилган режалаштириш, бедодлик, ºонунсизлик, ўзгача фикрлашларга нисбатан тоºатсизликни авж олдирган зўравонлик ва оммавий ºата¼он механизмига таянувчи партия-давлат аппарати юºори ºатлами диктатураси. (Л.Левитин) бўлганлигини кўрамиз. Коммунистик режимнинг яна бир фарºли хусусияти – миленаризмдир (хилиазм). Лотинча ва юнонча бу сўзлар “минг йиллик” деган маънони билдиради. Мазмунан эса улар илк христианларнинг тўла фаровонлик ва ялпи бахт-саодат тантана ºиладиган минг йилликнинг келишига, идеал жамият яратилишига ишончини англатади. Марксизмни ўзига мафкуравий ºурол ºилиб олган большевизм уни догматлаштириб ва вульгарлаштириб, ижтимоий адолат, эркинлик ва тенглик ºоидаларини ифодаловчи идеал ижтимоий тузумга бўлган ишончни “илмий асос” сифатида коммунистик тоталитаризм хизматига йўналтирди. Бу утопик ¼оя мунтазам равишда фаоллик билан олиб борилган тар¼ибот ва ташвиºот орºали оммага сингдирилди, натижада, пуч гаплар, шиорлар ва бир ºолипдаги иборалар ёрдамида а³оли батамом карахтлик ³олатига тушиб ºолди. Ишониш шарт эмасди. Бўлакча гап айтмаслик талаб ºилинарди ва бу талаб ³амма жойда бажариларди. Назарий жи³атдан коммунизм ³ар ºандай талºин ва тахминларга, уларнинг ³аººонийлигини тажриба йўли билан текширишга имкон бермайдиган тушунча ва муло³азаларга асосланарди. Коммунизм ўзбек халºи менталитетига, миллий табиатига ёт эди. (Л.Левитин) Мустабид тузум олиб борган сиёсатнинг мо³иятини билишда сиёсат фалсафасини ўрганиш яºиндан ёрдам беради. У амалга оширмоºчи бўлган ижтимоий-сиёсий тузум ва ундан кўзланган маºсадлар бугун мустаºиллик туфайли ³аммага аён бўлмоºда. Мамлакатда амалга оширилган “индустриаллаштириш” ва “коллективлаштириш”, “де³ºонларга ºарши ºаратилган ялпи уруш”, “пахта экспанцияси”, “миллий маданиятга ºилинган зу¼ум”, собиº совет ³окимияти йилларида ислом а³лининг а³воли бу сиёсатнинг фалсафий маъно ва маºсадини фош этади. Бу сиёсатнинг асосида ягона коммунистик ¼оя ва мафкура ётганлигини, у миллийлик, миллий-маънавий ºадриятлар, фикрлар ва ¼оялар хилма-хиллиги, мустаºиллик, эркинлик ва тенгликни сохталаштирилганлигидадир. Мустаºилликка эришилгандан кейин Ўзбекистон ўз тараººиёт йўлини белгилаб олди. Мамлакатда демократик жамият ºуриш бош стратегик маºсад эканлиги, мустаºил давлат сиёсатининг фалсафий маъно-мо³иятини кўрсатади. Бугун бизнинг бош стратегик маºсадимиз бозор иºтисодиётига асосланган эркин, демократик жамият барпо этишдир. Ундаги “эркинлик”, “демократия” сўзларга эътиборни ºаратиш керак. Бу тушунчалар Ўзбекистон ºураётган жамиятнинг ºандай умуминсоний тамойилларга, ºадриятларга асосланишини кўрсатади. Шунинг учун ³ам мамлакатимизда яшайдиган барча инсонлар учун, миллати, тили ва динидан ºатъий назар муносиб ³аёт шароитини яратиб бериш, ривожланган демократик давлатлар каби кафолатланган турмуш даражаси ва эркинликларини таъминлаш, давлатимиз сиёсатининг фалсафий мазмун ва мо³иятини ифодалайди. Бу – халºимизнинг асрий анъаналарига, ислом динининг инсонпараварлик мо³иятига, миллий ºадриятларимизга содиº ºолган ³олда, ривожланган давлатлар тажрибаларидан шунчаки нусха кўчирмасдан, ўзимизга хос ва ўзимизга мос йўлни изчил давом эттиришни англатади. Жамият ³аётини демократлаштириш ва эркинлаштириш жараёнларини янада чуºурлаштириш мамлакатимиз сиёсий ³аётининг барча со³аларини, давлат ва жамият ºуришни эркинлаштириш, а³олининг сиёсий фаоллигини ошириш, сиёсий ³аётда ³аºиºий маънодаги кўппартиявийликни ºарор топтириш, ма³аллий ³окимият ва фуºароларнинг ўзини-ўзи бошºариш органларини фаолият доирасини кенгайтириш, уларга давлат ваколатларининг бир ºисмини босºичма-босºич ўтказиб бориш, нодавлат ва жамоат тузилмаларининг ³уºуº ва мавºеини оширишни кўзда тутадиган жамоатчилик назоратини таъминлайдиган “кучли давлатдан – кучли жамият сари” консепциясида мамлакатимиздаги сиёсий воºейликнинг маъно ва мазмуни сиёсий фалсафий жи³атдан ўз аксини топган. Ўзбекистонда демократик жамият ºурилиши жараёнларининг ³уºуºий асосини Ўзбекистон Республикасининг конституциясида кўрамиз. Конституция ўзига хос сиёсий фалсафий мазмунга эга бўлиб, унда Ўзбекистонда ºурилаётган демократик жамиятнинг устувор маºсадлари, тамойиллари, инсон ³уºуº ва эркинликлари ўзининг яººол ифодасини топган. Буни Ўзбекистоннинг давлат ва жамият ºурилишида давлат ³окимиятини амалга ошириш шакли бўлган Президентлик Республикасида, давлат ³окимиятининг бўлиниш принциплари яъни ºонун чираºувчи, ижро ³окимияти ва суд ³окимиятида шунингдек, мамлакатда Ўзбекистон ижтимоий ³аётининг сиёсий институтлар, мафкуралар ва фикрлар хилма—хиллигига асосланган ³олда ривожланиш тў¼рисидаги му³им консептуал ºоидада ўз ифодасини топган. Мустаºиллик туфайли мамлакатда кўппартиявийлик омили пайдо бўлди. Нодавлат, нотижорат ва жамоат бирлашмалари фаолият кўсатмоºда. Бугунги кунда мамлакатимизда икки палатали парламентга ўтилаётганлиги ³ам, Ўзбекистон тараººиётнинг ўзига хос моделига эга эканлигини кўрсатади. Ўзбекистонда демократик жамият ºуриш ягона коммунистик аºидалардан фарºли равишда миллий истиºлол ¼оясига асосланган ³олда амалга оширилмоºда. Унинг асосий ¼оялари орºали Ўзбекистонда оширилаётган демократик жамиятнинг сиёсий ва фалсафий маъно мазмунини англаб олиш мумкин. Ўзбекистон халºининг миллий тараººиёт йўлидаги бош ¼ояси – озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ³аётни барпо этишдан иборат. У Ватан равнаºи, Юрт тинчлиги, Халº фаровонлиги, Комил инсон, Ижтимоий ³амкорлик, Миллатлараро тотувлик, Динлараро ба¼рикенглик ¼ояларида демократик жамиятнинг сиёсий ва фалсафий маъно - мо³ияти мужассамлашган. Бу ¼оялар Ўзбекистон сиёсий воºейлигини, унинг ўзига хос миллий ва маънавий хусусиятларини акс эттирувчи чуºур фалсафий мазмунга эга. Мамлакатимизда сиёсат фалсафасини ўрганишда дастлабки тажрибаларга эга бўлмоºдамиз. У истиºболда сиёсий фанларнинг мустаºил со³аси сифатида янги-янги ютуºларга эга бўлиб, сиёсий фанлар ³амда фалсафа фанининг ривожига муносиб ³исса ºўшиб, янги-янги консепциялар, ºарашлар, таълимотларнинг пайдо бўлиши шуб³асиз. Бу Ўзбекистонда демократик ўзгаришларнинг ва фуºаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари таºоза этадиган табиий жараёндир. Download 81,5 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
1 2
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling