Ósimliklerdiń kelip shıǵıwında eklemshi bolǵan zatlar

Ósimliklerdiń kelip shıǵıwında eklemshi bolǵan zatlar

Eklemshi metabolitler ósimliklerdegi birlemshi metabolizimde,yaǵınıy fotosintez, dem alıw, nuklein kislotalar, lipidler, beloklar sintezi hám soǵan uqsas tiykarǵı fizikalıq-bioxımıyalıq processlerde qatnaspaydı. Eklemshi birikpeler barlıq ósimliklerge yáki olardıń kópshilik túrine tán emes. Eklemshi metabolitler kópshilik hallarda ósimliklerdiń óz aldına bir semyasına, hátteki bir túrine tán boladı. Kletkada birlemshi metabolitler, tiykarǵı metabolizim elementlerine qaraǵanda júda kem muǵdarda sintezlenedi hámde olar sintezlengen kletkaǵa pútkil organizim ushın kóplewe zárúr esaplanadı.

Ósimliklerde baratuǵın processlerdi eklemshi metabolizimge baylanıslılıq kórsetkishleri júdá hám anıq emes. Kópshilik kelip shıǵıwı eklemshi bolǵan zatlar Ms: fitol, karatinoidlar, aromatik aminokislotalar, fitogarmonlar, steroidlar hám basqa ósimlik organizimindegi tiykarǵı zatlar almasıwında tikkeley qatnasadı.

Mámleketimizde fenol birikpelerin úyreniwdi jolǵa qoyǵan alım akademik S.Yu. Yunusov (1909-1997). Akademik S.Yu.Yunusov baslaması menen mámleketimizde hám MHDda jalǵız ósimlik elementleri ximiyası ilimiy-tájriybe instituti ashıldı. Ol Institut házirgi kúnde tek ǵana mámleketimiz emes, bálki dúnya kóleminde óz tarawı boyınsha jetekshi Institutlardan biri esaplanadı. Sonday-aq, akademik S.Yu. Yunusov tárepinen 1967-jılda dúnya kóleminde eń tanıqlı jurnallardan biri esaplanǵan hámde bir waqıttıń ózinde rus hám ingilis tillerinde baspadan shıǵarılatın “ Tábiyiy birikpeler ximiyası” jurnalında mámleketimiz hám shet el alımlarınıń basqa tábiyiy zatlar xımıyasına baylanıslı maqalalar turaqlı túrde basıp shıǵılıp turıpdı.

Ósimlikler bir yáki bir neshe fenol qaldıqların tutqan mıńlap birikpelerdi sintezlewi múmkin. Bul birikpelerdi uglerod skeletindegi uglerod ketonları sanına qarap bir neshe toparlarǵa bóliw múmkin. Bulardan ósimlikler dúnyasında keń tarqalǵan fenol kislotaları hám ksantinleri esaplanadı.

Bulardan tısqarı fenik tábiyatlı aldegid hám spirtler de bar. Máselen vanilin hám salitsoviy spirt. Vanalin vanulla ósimliginen, salitsil spirti bolsa taldan ajratıp alınǵan.

Fenol birikpeleriniń sintezleniwi túrlishe esaplanadı. Ms benzoynol kislota trans-cininol So-A nıń B- oksidleniwinen payda boladı. Kumarin bolsa korichnoy kislotanıń orto-gidroksidleniwinen baslap sintezlenedi. Bul reakciyanıń fermentleri membrana menen baylanǵan bolıp xloroplasttan tabılǵan.

Ksantinler tiykarınan, ósimliklerdiń eki semyası Dalashaylılar ( Shayı ot, dalashay) hám Gazakdoshlar (erbaho, gazakot) semyası wákillerinde tabılǵan. Ksantinler erkin yáki glikozidler halında aǵashlıq hám tamırda ushrasadı. Magniferin bolsa paportniklerde hám basqa ósimliklerde kóp ushıraydı.

Fenoldıń basqa bir toparı stelbentler, ósimliklerde ABK sıyaqlı ósimliklerdiń ósiw ingibitorı esaplanadı. Olar kóbirek qayraǵashlarda (qaraqaraǵay) semyası wálkillerinde ushraydı.

Flavanoidlar kóplew ósimliklerde suwda eriwsheń fenolproizvodselar formasında ushrap qızıl, qońır-qızıl hám sarı reńlerde bolıp, vakuolada jıynalǵan jaǵdayda boladı. Sonday-aq xloroplastlar hám xromoplastlarda da boladı.

Terpenlardıń ósimlik organizimindegi wazıypası hár túrli. Sonıń ushın da ayrım terpenlerdi eklemshi emes, bálki birlemshi

metabolitler qatnasıwshı elementler sıpatında qaraw múmkin. Máselen ósimliklerde óstiriwshi garmon bolǵan gibberilin diterpen esaplansa ingibitor garmon bolǵan abciz kislotsı siskviterpen esaplanadı. Sonday-aq ósimlikler membranasınıń áhimiyertli quram bóleklerinen biri bolǵan sitosterol triterpenlarǵa baylanıslı bolsa, karotinoidlar tetraterpenlarınıń jıyındısı.

Joqarıda keltirilgenindey, kópshilik terpenler eklemshi metabolitler esaplanıp, ósimliklerdiń qorǵanıwı ushın xızmet qıladı, yaǵınıy olar toksik birikpeler bolıp kópshilik nasekomalar fitofag- haywanlar ushın záhárli. Monoterpenler hámde diterpenler hám olardıń hasılaları bakteriocidik qásiyetke iye bolǵan efir mayların payda qıladı.

Evalucıya processinde ósimliklerde qorǵanıw deregi sıpatında eklemshi metabolitler sintezlengeni sıyaqlı fitofag- haywanlarda da usı zatlarǵa qarata maslasıw payda bolǵan. Ayrım haywanlar organiziminde toksik záhár zatları detoksikaciyalaw, yaǵınıy organizimden shıǵarıw mexanizimi rawajlanǵan. Bul óz náwbetinde usı haywanlarǵa basqa basqa túr haywanlarǵa qaraǵanda azıqlanıwda hám jasawda ústinlik beredi.

Ayrım nasekomalar máselen monarx gúbelegi (Asslepias spp.) ózine qas bolsa da quramında toksik zatlar bar ózimlikler menen Ms sútilmekler- Euphorbiasea semyası wákilleri menen awqatlanıwı sebepli quslar ushın záhárli bolǵan steroid zatlar- kardenolidler toplaydı. Ósimlikler kletkasında sintezleniwshi eklemshi birikpeler fitofaglar-ósimlikxorlarǵa qaraǵanda jaqsı qorǵanıw esaplanadı.

Monoterpenlar hám olardıń dárilikleri nasekomalar ushın toksik zat esaplanadı. Monoterpenlar ósimliklerdiń túrli bólimlerinde toplanıwı múmkin. Máselen Kópshilik nasekomalar,

tiykarınan terekler qabıǵı menen awqatlanıwshı qońızlar ushın da toksik-záhárli zat esaplanǵan , limonen hámde mirsten birikpeleri qaraǵay- Pinus silvertris hám aq qaraǵay – Abies tereklerdiń orgablarında jıynaladı.

Kópshilik iyne japraqlı ósimliklerde qabıq kemiriwshi qońızlarǵa qarsı qosımsha monoterpenlar hám sintezleniwi gúzetiledi. Monterpenlar epidiń basqa wákili pireteroidlar júda kúshli insektistidlik qásiyetke iye. Piretroidlar xrizantema- Shrysanthemum ósimliginiń gúltajjapraǵı hám japraǵında tabılǵan bolıp sút emiziwshilerge qarsı toksik bolǵanlıǵı sebepli, házirgi waqıtta sanaatda islep shıǵarılıp atırǵan

insektisidlerdiń tiykarın quraydı. Ayrım ósimlik túrlerinde bar bolǵan hám japraq hám miywelerge ózine qas iyis beriwshi efir maylarınıń tiykarın da monoterpenler hám seskvitler quraydı. Máselen Aziya jalpızı Mentho piperitha ósimlikdegi efir maylarınıń tiykarın qurawshı mentol hám limondaǵı – Sitrus limon limonen terpenları nasekomalarǵa qarata bırazǵana tásirli toksik zat esaplanadı.