Singarmonizm qaraqalpaq tiliniń tiykarǵı seslik nızamı Jobası

Singarmonizm - qaraqalpaq tiliniń tiykarǵı
seslik nızamı
Sóz qurılısındaǵı seslerdi jámlestiretuǵın hám shólkemlestiretuǵın sonday-aq sózlerdi tanıwǵa hám mánilerin ayırıwǵa xızmet etetuǵın,solay etip sózdiń tutas tulǵasın qáliplestiretuǵın túrkiy tillerdegi sózdiń ózegi singarmonizm bolıp tabıladı. Ol bir buwınlı sózlerge de, kóp buwınlı sózlerge de tán bolǵan fonetikalıq qubılıs. Burınǵı qáliplesken dástúr boyınsha singarmonizm degende eki yamasa kóp buwınlı sózlerdegi dawıslılardıń tańlay hám erin únlesligin, bolmasa túbir menen qosımtalardaǵı dawıslılardıń únlesligin túsinetuǵın bolsaq, endi sózdiń neshe buwınlı bolıwına yamasa morfologiyalıq jaqtan ápiwayı ya quramalı ekenligine qaramastan singarmonizm degennen buwın qurlısındaǵı hám buwınlar aralıǵındaǵı barlıq seslerdiń únlesligin túsiniwimiz kerek. Sonda ǵana tildegi singarmonizmniń tábiyatı menen atqaratuǵın xızmetine hár tárepleme durıs baha beriwge boladı.
Tiykarǵı hám baslı fonetikalıq qubılıs bolıw menen birge singarmonizm grammatikaǵa da baylanıslı lingvistikalıq universal qubılıs bolıp tabıladı. Buǵan guwa retinde túrkiy tillerdegi sonıń ishinde qaraqalpaq tilindegi kópshilik qosımtalardıń eki yamasa kóp variantlı bolıp keliwin, bárinen de burın olardıń juwan hám jińishke varinatlarda jumsalıwın kórsetiwge boladı. Bul singarmonizmniń tek bir kórinisi ǵana bolıp tabıladı. Sonıń menen birge singarmonizm bir buwınlı yamasa kóp buwınlı sózlerde de, túbir yamasa dórendi sezlerde de, seslerdi óz ara bekkem jámlestirip, birgelikli túrge endirip otıradı. Solay etip singarmonizm tutas sózlerdiń qurılısında bolatuǵın fonetikalıq qubılıs. Ol pútin sózdiń fonetikalıq kelbetin quraytuǵın barlıq seslerdiń sonıń ishinde dawıslılardıń da, dawıssızlardıń da tembrlik jaqtan birgelki bolıwın támiyin etetuǵın supersegmentlik qubılıs bolıp tabıladı.
Túrkiy tillerdiń ózinshelik ózgesheligin kórsetetuǵın baslı hám tiykarǵı fonetikalıq qubılıslardıń biri bolǵanlıqtan singarmonizmdi birde bir tyurkolog ilimpazdıń eskermewi hám esapqa almawı múmkin emes. Sonlıqtan da singarmonizm qubılısı kóp jıllardan berli ilimpazlardıń dıqqatın awdarıp keldi. Soǵan qaramastan usı dáwirge shekem bul máseleniń sóz etiliwinde lingvistikalıq ádebiyatlarda hár túrli kóz qaraslardıń, hátteki pútkilley qarama-qarsı pikirlerdiń bar ekenligin joqarıda ádebiyatlarǵa sholıw jasawda kórdik. Kópshilik jaǵdayda izertlewshiler túrkiy tillerde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde de singarmonizmniń tiykarǵı fonetikalıq qubılıslarınıń biri ekenin, tutas sóz ya birgelki juwan ya birgelki jińishke bolıp aytılatuǵınlıǵın, túbirge qosılatuǵın qosımtalardıń da sáykes túrde únlesip keletuǵının dizimge alıwdan aspadı.
Qaraqalpaq tilinde jumsalıp júrgen «singarmonizm» hám «assimilyaciya», sonday - aq «dawıslılar únlesligi» hám «dawıssızlar únlesligi» terminlerine anıqlıq kirgiziw kerek. Qaraqalpaq til biliminde dawıslılar únlesligin singarmonizm menen, al dawıssızlar únlesligin assimilyaciya menen almastırıp qollanıp júr. Shınında dawıslılar únlesligi de, dawıssızlar únlesligi de sonday aq dawıslılar menen dawıssızlar ortasındaǵı únleslik te, qullası, pútin sózdiń qurlısındaǵı barlıq seslerdiń óz-ara iykemlesip keliwi singarmonizm dep sanalıw kerek. Sonda singarmonizm bir buwınlı yamasa kóp buwınlı sózlerdiń qurlısındaǵı bolatuǵın hámme únlesliklerdi qamtıydı. Dástúrli túsinik boyınsha dawıslılar únlesligi sheklengen fonetikalıq jaǵdaylardı óz ishine aladı. Eger dawıslılar únlesligi eki yamasa onnan kóp buwınlı sózlerdiń qurlısındaǵı dawıslılardıń birgelki juwan yamasa birgelki jińishke, sonday-aq birgelki erinlik yamasa birgelki eziwlik bolıp keliwin óz ishine qamtıydı desek, dawıssızlar únlesligi degennen ádette túbir menen qosımtanıń, qosımta menen qosımtanıń shegaralas sesleri arasındaǵı únleslikti túsinsek, bulardan tısqarı buwın qurılısındaǵı qatań hám turaqlı túrde ushırasatuǵın únleslik - dawıslı menen dawıssızdıń ortasındaǵı únleslik joqarıda aytılǵan únlesliklerdiń (dawıslılar únlesligi, dawıssızlar únlesligi) hesh qaysısına kirmey qaladı. Bunıń ústine sóz dizbeginiń qurlısındaǵı jeke sózlerdiń shegarasındaǵı sesler ortasında bolatuǵın únleslikti qaysısınıń qatarına (dawıslılar únlesligine me, dawıssızlar únlesligine me) jatqaratuǵınımız da biymálim bolıp qaladı. Mine, bul jaǵdaylar qaraqalpaq tilinde sesler únlesligi túsinigin qayta qarap shıǵıwdıń zárúrligin kórsetedi.
Solay etip, bizińshe, «singarmonizm» túsinigi keń mánide ulıwma sesler únlesligi mánisinde túsiniliwi kerek. Dawıslılar singarmonizmi degennen eki yamasa kóp buwınlı túbir hám dórendi sózlerdiń qurılısındaǵı dawıslı seslerdiń tańlay hám erin únlesligin túsinsek, al dawıssızlar singarmonizmi degennen buwın qurılısındaǵı yamasa buwın menen buwınnıń shegarasındaǵı dawıssız benen dawıslınıń, dawıssız benen dawıssız seslerdiń ortasındaǵı únleslikti túsinsek, qaraqalpaq tilindegi bul nızamlılıqtıń tábiyatına da tuwrı keler edi hám onı túsiniw de jeńil bolar edi. Solay etip dástúr boyınsha singarmonizm hám assimilyaciya dep bólek-bólek qaralıp júrgen tiykarǵı fonetikalıq kubılıslardı birlestirip, bir pútin nızamlılıq retinde - singarmonizm nızamı yamasa singarmonizmniń hár túrli kórinisleri túrinde qaraw bul máseleni durıs túsiniwge imkaniyat beredi. Sebebi dawıslılar únlesligi de, dawıssızlar únlesligi de pútin sózdiń ishinde qońsılas sesler yamasa qońsılas buwınlar ortasındaǵı únleslik bolǵanlıqtan olardı bólek bólek qarawǵa bolmaydı.