Singarmonizm qaraqalpaq tiliniń tiykarǵı seslik nızamı Jobası

Qaraqalpaq tilinde singarmonizmniń tábiyatı. Buwın qurılısındaǵı singarmonizm.
Kópshilik tiller sıyaqlı qaraqalpaq tilinde de sózlerdiń qurılısında dawıssız benen dawıslınıń, dawıslı menen dawıssızdıń qatarlasıp keliwi sesler dizbeginiń keń taralǵan túrleri bolıp tabıladı. Al dawıssız benen dawıssızdıń, ásirese, dawıslı menen dawıslınıń qatar dizbeklesip keliwi qaraqalpaq tili ushın tán fonetikalıq jaǵday emes. Orın tártibi jaǵınan dawıslınıń aldında kelgen dawıssız ses dawıslınıń sońında kelgen dawıssızǵa qaraǵanda da dawıslı sestiń ıńǵayına kóbirek beriledi hám kóbirek ózgeriske ushıraytuǵınlıǵı dúnya tilleriniń mısalında ilimpazlar tárepinen dállillengen. Bul jaǵday qaraqalpaq tilinde dál usınday ekenin bayqaymız. Sebebi kópshilik tiller sıyaqlı qaraqalpaq tilinde de dawıslınıń aldında turǵan dawıssız ádette izindegi dawıslı menen birge bir buwında boladı. L.R.Zinderdiń jazıwı boyınsha dawıslıdan soń turǵan dawıssız kóbirek buwın shegarasında kele otırıp, aldıńǵı buwınnıń qurılısınan keyingi buwınǵa ótip keliw uqıbına iye boladı. «Onıń ústine kem-kem pát alıp, kúsheyip baratırǵandaǵı buwınnıń aldında kelgen dawıssız ses kem-kem ázzilep, tamamlanıp baratırǵan sońında kelgen dawıssızǵa qaraǵanda kóbirek turaqlıraq ózgeriske ushıraydı hám bul jaǵday tilde kóbirek en jayǵan».
Bunday qubılıstı, yaǵnıy buwın qurılısındaǵı dawıslınıń óziniń aldında kelgen dawıssızǵa tásirin tómendegi fonetikalıq sebepler arqalı túsindiriw múmkin. Birinshiden, jińishke dawıslılar (á, i, ó, ú, e) aldında kelgen dawıssızdı jińishkertedi (jumsartadı). Juwan dawıslılar (a, ı, o, u) aldındaǵı dawıssızdı juwanıtadı (qataytadı). Mısalı, jubaylas sózlerdegi dawıslınıń aldındaǵı dawıssızlardı salıstırıń: [san]-[sán], [bol]-[ból], [bul]-[búl], [tıs]-[tis] hám t.b. Ekinshiden, erinlik dawıslılar (o, ó, u, ú) aldında kelgen erinlik emes dawıssızlardı erinliklestiredi. Al bunday fonetikalıq jaǵdayda kelgen erinlik dawıssızlardaǵı ózgeristi ańlaw qıyın. Sebebi erinlik dawıssız ses erinlik dawıslınıń aldında kelgende qońsılas sestiń tásirinen bolatuǵın fonetikalıq ózgeriske az ushıraydı, sonlıqtan da óziniń tábiyǵıy halın kóbirek saqlaydı. Bunday fonetikalıq jaǵdayda erinlik dawıssız sesler erinlik dawıslınıń ıńǵayına qaray birde juwan, birde jińishke reńklerinde aytıladı.
Dawıslınıń sońında kelgen dawıssızǵa bolatuǵın tásiri de dawıslı sestiń aldında kelgen dawıssız seske tiygizgen tásiri taqilette boladı: juwan dawıslınıń sońındaǵı dawıssız juwan, jińishke dawıslınıń sońındaǵı dawıssız jińishke, erinlik dawıslınıń sońındaǵı dawıssızlar erinlik túrde aytıladı.
Joqarıda aytılǵanlardan tek dawıslı sesler ǵana bir tárepleme aldında yamasa sońında kelgen qońsılas dawıssız seslerge tásir etip, ózgertedi degen juwmaqqa keliw nadurıs bolar edi. Sebebi sóylew aǵımında (sózde) qońsılas sesler, sonıń ishinde dawıslı menen dawıssız sesler, bir-birinen tásir etedi, yaǵnıy dawıslı sestiń ıńǵayına qaray dawıssız ses ózgeriske ushıraw menen birge, dawıslı ses te qońsılas dawıssızdıń ıńǵayına qaray beyimlesedi hám ózgeriske ushıraydı. Demek, dawıslı ses dawıssızǵa tásir etiwi menen birge ózi de dawıssızdıń ıńǵayına beyimlesedi. Qońsılas seslerdiń óz-ara tásiri sóylew aǵzalarınıń izbe-iz háreketine, sóylew mexanizmine baylanıslı bolǵanlıqtan bul jaǵday universal sıpatqa iye hám sonlıqtan da, kópshilik dúnya tillerine tán ortaq fonetikalıq qubılıs bolıp tabıladı. Buwın ishindegi singarmonizm dawıslı menen dawıssız seslerdiń koartikulyaciyasınıń (qosaqlana aytılıwınıń) kórinisi retinde kópshilik tillerde, sonıń ishinde singarmoniyalıq emes tillerde de ushırasadı. Biraq bul qubılıs singarmoniyalıq tillerdiń bir buwınlı sózlerinde yamasa kóp buwınlı sózleriniń hár bir buwınında bekkem saqlanatuǵın turaqlı qubılıs bolsa, singarmoniyalıq emes tillerde onıń saqlanıwı minnetli emes. Máselen, qaraqalpaq tilinde qatań túrde juwan dawıslılar menen dawıssızlardıń tek juwan reńki, jińishke dawıslılar menen dawıssızlardıń tek jińishke reńki ǵana keledi. Mısalı: [tas], [tıs], [tos], [tus] sózlerinde [t], [s] fonemalarınıń juwan reńki keledi. Al [t'is'], [t'es'], [t'°ós'°], [t'°ús'°], [t'ás'ir'] sózlerinde dawıssız fonemalarınıń jińishke reńki jumsaladı. Bunday nızamlılıq qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózleriniń hámmesinde qatań túrde saqlanatuǵın turaqlı fonetikalıq qubılıs bolıp tabıladı.
Al orıs tilinde onday emes. Orıs tilinde juwan dawıslılar menen dawıssız fonemalardıń juwan reńkleri keliw menen birge olardıń jińishke reńkleri de jumsala beredi. Solay etip birdey fonetikalıq jaǵdayda dawıssız fonemalardıń juwan reńki de,jińishke reńki de kele beredi. Mısalı, kon-kon sonday-aq spet-s'pet sózlerinde n,n' hám s, s' dawıssız fonemalarınıń bunday juwan hám jińishke bolıp keliwi orıs tilinde fonemalardıń reńkleri emes, al olardıń hár biri óz aldına ayırıqsha fonema bolıp tabıladı. Sebebi bunday fonetikalıq jaǵdayda n menen n sózdiń aqırında, s menen s' sózdiń basında keliwine qaramastan hár túrli (juwan, jińishke) bolıp aytılıwı bir fonemanıń túrli reńklerin emes, al hár túrli (basqa-basqa) fonemalardıń reńklerin payda etetuǵınlıǵı belgili.
Solay etip buwın qurılısındaǵı dawıssız seslerdiń singarmonizm nızamına qatań túrde baǵınıwı singarmoniyalıq tiller qatarına jatatuǵın qaraqalpaq tilinde mudamı hám turaqlı túrde saqlanadı, al singarmoniyalıq emes, akcentlik til bolǵan orıs tilinde ol saqlanbaydı.
Sigarmonizmniń tiykarǵı kórinisiniń bir buwınlı sózlerde yamasa kóp buwınlı sózlerdiń hár bir buwınınıń qurılısında saqlanatuǵınına hám bul qatań turaqlılıqqa iye ekenine ayrıqsha dıqqat awdarıw kerek. Qaraqalpaq tilinde dawıslı fonemalardıń ayırıqsha tórt túrli tembri tutas buwın menen birgelikte singarmonizm kóleminde júdá anıq kózge túsedi. Bular - juwan eziwlik, jińishke eziwilik, juwan erinlik, jińishke erinlik degen tembrler. Dawıslılardıń buwın kólemindegi bul tórt túrli tembrde aytılıwı sol buwınlarda kelgen dawıssızlardıń da solarǵa sáykes turaqlı túrde mudamı tórt túrli reńklerde aytılıwın támiyinleydi. Máselen, tórt tembrdi mına tórt sózdiń mısalında anıq kóriwge boladı: [tas], [t'es'], [t°os°], [t '°ó ' s '°].
Bul sózlerdiń qurılısındaǵı tek dawıslılar ǵana emes, al sózler tutası menen (dawıslılar eki jaǵındaǵı dawıssızları menen birlikte) bir-birine juwan-jińishke (tas-tes, tos-tós) erinlik-eziwlik (tos-tas, tós-tes), juwan eziwlik-jińishke erinlik (tas-tós), juwanerinlik-jińishke eziwlik (tos-tes),túrinde qarama-qarsı qoyıladı. Solay etip tórt tembrli sózdiń hár biri qalǵan úshewine qarama-qarsı qoyıladı. Onı bılay etip kórsetiwge de boladı:
[t'es'] - juwan - jińishke
[ tas] [t°os°] - eziwlik - erinlik
[t '°ós'°] - juwan eziwlik - jińishke erinlik


[tas] - jińishke - juwan
[ t'es'] [t'°ós'°] - eziwlik - erinlik
[t°ós°] - jińishke eziwlik - juwan erinlik


[t'°ós'°] - juwan - jińishke
[ t⁰os⁰] [tas] - erinlik - eziwlik
[tes] - juwan erinlik- jińishke eziwlik


[t°os°] - jińishke - juwan
[t^oo^ás⁰] [t'°es'°] - erinlik - eziwlik
[tas] - jińishke eziwlik - juwan erinlik

Biz bul mısallarda dawıslı seslerdi ǵana qarama-qarsı qoyıp, tek solardı kózde tutıp otırǵanımız joq. Al tutas sózlerdi tembrlik ózgeshelikleri boyınsha qarama-qarsı qoyıp salıstırıp otırmız. Sebebi tutas sóz (yamasa buwın) qurılısındaǵı dawıssızları menen qosa birgelikte bir qıylı tembrde aytıla otırıp, óz ara qarama-qarsı qoyıladı. Ol sózler tutası menen ya juwan eziwlik, ya jińishke eziwlik, ya juwan erinlik, ya jińishke erinlik bolıp aytıladı. Bunday jaǵday kóp buwınlı sózlerdiń qurılısındaǵı hár bir buwında tolıq qaytalanıp, dawıslı menen dawıssızlar tembrlik jaqtan mudamı birgelkiligin saqlap otıradı. Bunnan qaraqalpaq tilinde sózlerdegi buwınlardı taǵı da kishi bóleklerge (seslerge) bóliwge bolmaydı degen juwmaq shıǵarıw kerek emes. Kerisinshe, dawıssızlar turaqlı túrde ózleriniń reńklerine iye bolıwı, ol reńklerdiń qaysılarınıń qay jerde keletuǵınınıń buwın sıpatınan málim bolıp turıwı buwın qurılısın dara birliklerge (seslerge) bóliwdi ańsatlastıradı.

Ashıq, juwan [a] dawıslısı menen qısıq juwan [ı] dawıslısı, ashıq jińishke [á] dawıslısı menen qısıq jińishke [i], [e] dawıslıları, ashıq erinlik [o] dawıslısı menen qısıq erinlik [u] dawıslısı, ashıq erinlik [ó] dawıslısı menen qısıq erinlik [ú] dawıslısı mudamı bir qıylı tembrde aytılıp, birdey singarmoniyalıq xızmet atqaradı. Solay etip, birinshiden, [a] , [ı], (tas, tıs), ekinshiden, [á], [i], [e] (shák, shik), úshinshiden, [o], [u] (t°os°, t°us°), tórtinshiden, [ó], [ú] (t'°ós'°, t'°ús'°) óz aldına singarmoniyalıq qatardı payda ete otırıp, olar qaraqalpaq tilindegi basqa barlıq dawıssızlardı buwın qurılısında ózlerine sáykes tórt túrli reńkte ózgeriske ushıratıp otıradı.
Dawıslılardıń juwan, jińishke, erinlik, eziwlik belgileri ózleri menen turmay, buwın qurılısındaǵı qońsılas dawıssızlarǵa da ótedi hám bul qubılıs bekkem jáne turaqlı boladı. Al dawıslılardıń ashıq qısıqlıq belgisi qaraqalpaq tilinde singarmonizm ushın hesh qanday áhmiyetke iye bolmaydı. Biraq singarmonizmnen tısqarı ol belgileri (ashıq-qısıq) sózlerdiń mánisin ayıratuǵın belgi retinde fonologiyalıq xızmetin atqaradı. Máselen, singarmonizm boyınsha [tas] - [tıs], [p'a's'] - [p'is']-[p'es'], [t°os°]- [t°us°], [t'°ós'°]- [t'°ú's'°] jubaylas sózleriniń parqı bolmaǵanı menen ol sózlerdiń hár túrli máni bildiriwi hám qarama-qarsı qoyılıwı tutas sózden emes, al olardıń qurılısındaǵı dawıslı fonemalarınan bolıp tur. Bul jubaylas sózlerde dawıssızlar ózgerissiz, al tek dawıslılardıń almasıwı menen ǵana máni ózgerip tur. Mine, bul jaǵday «túrkiy tillerde eń kishi fonologiyalıq birlik buwın boladı» degen pikirdiń shınlıqqa tuwrı kelmeytuǵının, buwınnan kishi fonologiyalıq birlik bolıp fonema xızmet atqaratuǵının moyınlawǵa májbúrleydi.
Solay etip, bir jaǵınan buwın qurılısındaǵı dawıslı menen dawıssızlar singarmonizmniń sebebinen ótlesip ketkenin, sonlıqtan da olardıń bul ózgesheligin fonetikalıq jaqtan bahalawda esapqa alıw kerek bolsa, ekinshi jaǵınan tildiń tik jaǵdayı boyınsha dawıslılardıń qarama-qarsı qoyılıwı singarmonizmniń tásirsiz-aq iske asıwı buwın qurılısınan dawıslılardı bólip ala beriwdi támiyinleydi. Sońǵı bul jaǵday sózlerdi buwınnan da maydaraq eń kishi tillik birlik bolǵan fonemaǵa bóliwde úlken áhmiyetke iye boladı.
Túrkiy tillerge, sonıń ishinde qaraqalpaq tiline de qatnaslı bolǵan, ulıwma til biliminde qáliplesken mınaday pikir bar: Singarmonizm boyınsha buwınlar bir jaqlama ya dawıslısı dawıssızınan ǵárezli halda, ya dawıssızı dawıslısınan ǵárezli halda dúzilmeydi, al pútkil buwınnıń sıpatı menen, yaǵnıy dawıslı hám dawıssız bóleklerden turatuǵın fonemalardıń sıpatı menen anıqlanadı. Biraq bul teoriyanıń dógereginde qarama-qarsılıqlı pikirler ushırasadı. Máselen, qarama-qarsılıqlı pikrler ushırasadı. Máselen, N.A.Baskakovtıń dáslepki miynetinde «qaraqalpaq tilinde buwın qurılısındaǵı dawıssızǵa tásir etiwshi hám solay etip olardı (dawıssızlardı) túrlendiriwshi oraylıq orındı dawıslı ses tutadı» dese, sońǵı miynetinde, kerisinshe, «túrkiy tillerde sózdiń fonologiyalıq dúzilisin anıqlawda sheshiwshi xızmetti dawıssız sesler atqaradı, sebebi bul tillerde dawıssızlar tek buwınnıń sıpatına belgilep ǵana qoymastan, sonıń menen birge tutas sózdiń de sıpatın belgileydi» dep jazadı. Bizińshe, házirgi qaraqalpaq tilinde buwın qurılısında dawıslılardıń jetekshi hám oraylıq orındı tutatatuǵınlıǵına gúmanlanıwǵa bolmaydı. Sebebi dawıslı fonemalar buwın qurılısında dawıssızlarǵa qaraǵanda bir qansha artıqmashılıqlarǵa iye boladı. Birinshiden dawıslılar buwın qurawshı qásiyetke iye boladı, al onday qásiyet dawıssızlarda joq. Ekinshiden, buwınnıń qurılısındaǵı sıpatına qaray otırıp dawıssızlar qatań túrde ózgeriske ushırap, sáykes reńklerde jumsaladı.
Qaraqalpaq tilinde dawıslılardıń ıńǵayına baylanıslı hár bir dawıssız fonema tórt túrli reńklerde jumsaladı (juwan eziwlik, jińishke eziwlik, juwan erinlik, jińishke erinlik). Úshinshiden, túbirdegi dawıslı ses qosımtadaǵı seslerdiń sıpatın belgileydi: túbirdegi dawıslı juwan bolsa, qosımtadaǵı sesler de juwan boladı, túbirdegi dawıslı jińishke bolsa, qosımtadaǵı sesler de jińishke boladı. Bul maǵlıwmatlardıń hámmesi dawıslı fonemalar sózdegi dawıssızlardıń sapası menen sıpatın belgileytuǵının kórsetedi.
Túrkiy tillerde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde de sózdiń túbirindegi dawıslı sestiń qosımtadaǵı dawıslınıń sıpatın belgilewin singarmonizm dep esaplaw, túsiniw ilimde bekkem orın alǵan. Qosımtalardıń kóp hám jińishke variantlarda jumsalıwı oǵan tiykarǵı sebepshi bolǵan. Túbirdegi dawıslı seske qosımtadaǵı dawıslınıń únlesiwi singarmonizmniń tek bir kórinisi bolıp tabıladı. Bul tyurkologiya iliminde singarmonizm qubılısın túsiniwge kerekli bolǵan kóp faktlerdiń biri ǵana bolıp xızmet atqaradı. Sonday-aq bul qubılıs universal sıpatqa iye bolmaydı. Sebebi túbir menen qosımtadan turmaytuǵın sózlerdegi (bir buwınlı hám kóp buwınlı túbir sólerdegi) singarmonizmdi túsindiriwge tuwrı kelmeydi. Onıń ústine sózlerdi túbir hám qosımtalarǵa, sonday-aq buwınlarǵa bóliw tilshi qánigeler tárepinen ámelge asırılatuǵın lingvistikalıq analizlewdiń bir jolları boladı. Ádette ápiwayı sóylewshi adam sóz qurılısınıń bóleklerge (túbir hám qosımtaǵa, buwınlarǵa) bóliniwine itibar bermeydi. Bul onıń psixologiyalıq -lingvistikalıq xızmetine jatpaydı. Máselen, ápiwayı sóylewshi adam ushın eki buwınlı sóz túbir hám qosımtadan tura ma yamasa tek túbirden ibarat pa W Buǵan hesh qanday dıqqat bólmeydi. Sóylewshi ushın [sına], [sana], [jaza], [dize], [gúzó], [kese] sıyaqlı sózler túbir túrinde atlıq sóz shaqabına jata ma yamasa túbir hám qosımtadan turatuǵın feyil sóz shaqabına jata ma W Onıń hesh qanday parqı joq.
Omonimlik mánidegi bir sózdiń (túbir hám qosımtaǵa bóliniwine yamasa bólinbewine qaramastan) seslik qurılısı, seslerdiń izbe-izligi jaǵınan hám prosodiyalıq kórinisi boyınsha dál birdey bolǵanlıqtan olar artikulyaciyalıq hám akustikalıq jaqtan da birdey bolıwı tábiyǵıy jaǵday. Joqarıdaǵı sózlerdiń feyil mánisinde túbir hám qosımtalarǵa bóliniwi, al atlıq mánisinde bólinbey tek túbirden ibarat bolıwı yamasa ol sózlerdiń hámmesiniń de eki buwınnan turatuǵınlıǵı tek lingvistikalıq tallaw arqalı ǵana málim boladı.
Sózdiń túbirindegi dawıslı sestiń qosımtadaǵı dawıslınıń sıpatın belgilewin singarmonizm dep túsiniwdiń jetkiliksiz ekenin joqarıdaǵı mısallar anıq kórsetedi. Bul anıqlama tek feyil mánisindegi sózlerge (sın-a, san-a...) ǵana tuwrı keledi, al dál sonday seslik qurılıstaǵı atlıq sózlerge (sına, sana) tuwrı kelmeydi.
Singarmonizm morfologiyalıq jaqtan ápiwayı yamasa quramalılıǵına (túbir yamasa dórendi sóz ekenine) qaramastan sózlerdiń qurılısındaǵı seslerdiń hámmesiniń birgelkiligin támiyin etedi. Mısalǵa [bala], [terek] sózlerin alıp, olarǵa sáykes qosımtalar qosıp qarayıq:
bala terek
balalar terekler
balaları terekleri
balaların tereklerin
balalarında tereklerinde
balalaraındaǵı tereklerindegi
balalarındaǵını tereklerindegini
Bir jaǵınan, sózdiń túbiri juwan buwınlı bolǵanlıqtan sáykes qosımtalardıń juwan variantları, al túbiri jińishke bolǵanlıqtan sáykes qosımtalardıń da jińishke variantları jalǵanıp turǵanlıǵın lingvistikalıq analiz tiykarında bilemiz. Ekinshi jaǵınan, ádette ápiwayı sóylewshi adam keltirilgen sózlerdiń morfologiyalıq qurılısına hesh qanday itibar bermesten, olardıń mánili bóleklerin (morfemaların) bólip-bólip aytıwǵa tırıspastan, ol sózlerdiń hár qaysısına ózinshe ayırıqsha birlik (sóz) sıpatında qaraydı. Aytılıwı jaǵınan bunday etip hár bir sózdiń tembriniń birgelkiligin támiyin etip turǵan prosodiyalıq birlik xızmetin singarmonizm atqaradı. Singarmonizm paradigmatikalıq qubılıs retinde buwın sanına, morfologiyalıq qurılısınıń ápiwayı yamasa quramalılıǵına qaramastan, sózdiń barlıq bóleklerine (seslerine, buwınlarına, morfonemalarına h.t.b.) birden, bir waqıtta tásir etedi hám aytılıwı (tembri) jaǵınan birgelkilikke alıp keledi. Sonıń menen birge sintagmalıq qubılıs retinde singarmonizmniń sóz qurılısındaǵı buwın, morfemalardıń izbe-izligin saqlap turıwın támiyinlewi tábiyǵıy halat bolıp tabıladı. Bul jaǵday «túbirdiń dawıslıları qosımtalardıń dawıslılarınıń sıpatın belgileydi» degen juwmaq shıǵarıw ushın tiykar bolıp xızmet etpewi kerek. Óytkeni singarmonizm tek qosımtalarǵa ǵana tásir etip qoymastan, morfologiyalıq jaqtan bólinbeytuǵın bir pútin túbirlerge de, ulıwma sózdiń barlıq bóleklerine tásir etetuǵın universal fonetikalıq qubılıs bolıp tabıladı.


Tiykarǵı ádebiyatlar:
1. Baskakov N.A. Karakalpakskiy yazık. t.II. Fonetika i morfologiya. Chast pervaya (chasti rechi i slovoobrazovanie) M., 1952.
2. John Lyons. Introduction to Theoretical Linguistics. Cambridge University PressGreat Britain. 2001
3.Dáwletov A. Házirgi qaraqalpaq tili. Fonetika. Nókis, 2005.
4.Dáwletov A. Házirgi qaraqalpaq tiliniń fonetikasınan praktikum. Nókis, 2008.
5.Dawletov A. Qaraqalpaq tilinde singarmonizm. Nókis, 1994.
6. Dáwletov A. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń seslik dúzilisi. Nókis, 1994.