Singarmonizm qaraqalpaq tiliniń tiykarǵı seslik nızamı Jobası

Singarmonizm - qaraqalpaq tiliniń tiykarǵı seslik nızamı
Jobası:
1.Sóylew aǵımındaǵı kombinatorlıq hám poziciyalıq ózgerisler. Fonetikalıq jaǵdaylardan ǵárezsiz spontanlıq ózgerisler.
2. Singarmonizmniń sózlerdi shólkemlestiriwshilik xızmeti
3.«Singarmonizm», «dawıslılar únlesligi», «dawıssızlar únlesligi», «assimilyaciya» terminlerine túsinik.
4. Singarmonizmniń grammatikaǵa baylanısı.
5. Buwın qurılısındaǵı singarmonizm.


Tayanısh sózler: Kombinatorlıq ózgerisler, poziciyalıq ózgerisler, spontanlıq ózgerisler, singarmonizm, dawıslılar únlesligi, dawıssızlar únlesligi, grammatika, buwın
Tildiń fonetikalıq sistemasın, onıń ishki seslik nızamların tereńirek biliw ushın seslerdiń sózlerdegi, sóz dizbegindegi, sóylew aǵımındaǵı túrli ózgerisleri jóninde ulıwma túsinikke iye bolıw kerek. Sózler óz ara baylanıslı bolǵan hám bir-birine tásir etip turatuǵın sesler jıynaǵınan turadı. Qaraqalpaq tilinde sózlerdiń qurılısında singarmonizm nızamı tiykarında oraylıq orındı dawıslı sesler tutadı. Dawıssızlar dawıslı seslerdiń tásiri arqalı belgili dárejede ózgeriske ushırap otıradı. Usınnan dawıssız seslerdiń túrli reńkleri kelip shıǵadı. Óz gezeginde dawıssız sesler de qońsılas dawıssızlarǵa tásirin tiygizedi.
Seslerdi birinen soń birin aytıw ushın sóylew waqtında sóylew aǵzaları tezlik penen háreket etedi. Bir sesti ayta baslaǵan waqıtta ekinshi sesti aytıwǵa sóylew aǵzaları qolaylasa baslaydı. Bir sesti aytıp tolıq tamamlamay-aq ekinshi sestiń artikulyaciyasınıń qabatlasıwınan qońsılas seslerdiń óz ara tásiri kelip shıǵadı. Mısalǵa [toń] sózin alsaq, [t] sesiniń aytılıwı waqtında-aq [o] sesin aytıwǵa erinler qáliplese baslaǵanlıqtan, t° erinlik reńkte aytıladı. [O] sesi tolıq aytılıp bolınbay-aq, murın jolınıń ashılıp, [ń] sesin aytıwǵa sóylew aǵzaları ıńǵaylasadı. Sonlıqtan [o] sesiniń sońǵı bólimi murınlıq bolıp aytıladı. Ádette bul seslik ózgerisler tıńlawshılar tárepinen eskerilmeydi. Biraq waqıttıń ótiwi menen bunday seslik ózgerisler ótkirlesip, jańa fonemanıń payda bolıwına sebepshi bolıwı múmkin.
Qońsılas seslerdiń óz ara tásirinen olardıń kombinatorlıq ózgerisleri kelip shıǵadı. Seslerde bolatuǵın hár qıylı kombinatorlıq ózgerisler kópshilik tillerge ortaq sıpatqa iye bolıwı múmkin. Sonday-aq hár bir tildiń, yamasa bir topar tuwısqan tillerdiń ózine tán ózgesheligine baylanıslı, seslik ózgerisleri boladı. Qaraqalpaq tilinde sóz ishinde, jumsalıw jaǵdayına qaray qaysı poziciyada (sózdiń basında, ortasında, aqırında), qanday buwında, túbir ya qosımtada, morfemalardıń shegarasında jumsalıwına qaray, sózler aralıǵında jumsalıwına qaray yamasa intonaciyalıq emocional ózgesheliklerge baylanıslı sesler azlı-kópli ózgerislerge ushırap aytıladı. Bunday fonetikalıq jaǵdaydardan ǵárezli halda payda bolǵan seslik ózgerisler seslerdiń poziciyalıq ózgerisleri delinedi.
Seslerdegi ayırım ózgerisler - seslerdiń almasıwı, orın almasıwı, fonetikalıq jaǵdaylardan ǵárezsiz bolıwı múmkin. Mısalı: samal-shamal, salı-shalı, salǵam-shalǵam, ǵarrı-qarrı, ǵarǵa-qarǵa, jamǵır-jańbır, buyday-biyday, jigirma-jiyirma, digirman-diyirman sıyaqlı sózlerde s-sh, ǵ-q, ǵ-ń, uw-iw sesleriniń almasıp aytılıwı, aylanıw-aynalıw, awhal-ahwal, japıraq-jarpaq, topıraq-torpaq, sózlerinde ayırım seslerdiń orın almasıwı fonetikalıq jaǵdayǵa baylanıslı emes. Bul sıyaqlı fonetikalıq sebeplersiz payda bolatuǵın seslik ózgerisler seslerdiń spontanlıq ózgerisleri delinedi.
Sóylew aǵzalarında bolatuǵın usınday seslerde túrli ózgerislerdiń sebebinen singarmonizm, metateza, redukciya, eliziya hám t.b. fonetikalıq qubılısları kelip shıǵadı. Solay etip bunday fonetikalıq seslerdiń dara turǵanında emes, al olardıń sózde, sóz dizbeginde jumsalıwı menen júzege asadı.