Singlet holatga o ‘tishida elektron energiyalarining sarflashi

VIII BOB. FOTOSINTYeZ
18-mavzu. FOTOSINTYeZNING MOHIYaTI VA AHAMIYaTI
Reja
1.Fotosintez va uning ahamiyati
2.O’simlik organizmida modda va energiya almashinuvi jaravyonida 3.fototsintezning roli
4.Fotosintez haqidagi ta‘limotlar
5.Fotosintez yorug‘lik energiyasini kimyoviy enegiyaga aylantiruvchi kuchdir
6.Fotosintezni o’rganish usullari
Tabiatdagi barcha tirik organizmlarning hayotiy jarayonlari dinamik ravishda energiya bilan ta‘minlanishga asoslangan. Bu energiyaning yagona manbai quyosh energiyasi bo’lib, organizmlar uni tuo’ridan-turri emas, balki erkin kimyoviy energiya x.olidagina o’zlashtirish qobiliyatiga egadirlar. Bu organik moddalar tarkibidagi kimyoviy boglar energiyasidir. Uni fakat yashil o’simliklar va qisman avtotrof mikroorganizmlarginax.osil qilishi mumkin.
Yashil o’simliklar tanasida kuyosh nuri ta‘sirida anorganik modda-lardan (SO2 va N2O) organik moddalarning x,osil bo’lishi fotosintez deyiladi. Fotosintez Yer yuzida kuyosh energiyasini kimyoviy energiyaga aylantiruvchi yagona jarayondir. Hosil bo’lgan organik moddalar jamiki organizmlar uchun energiya manbai, umuman xaet asosini tashqil etadi. Shu bilan birga fotosintez tabiatdagi kislorodning ham yagona manbaidir. Fotosintez jarayonini kuyidagi sxematik tenglama bilan ifodalash mumkin:
Yorug‘lik xlorofill Yashil o’simliklarning x.ayoti uzluksiz ravishda organik moddalar tuplash vatabiatga molekulyar kislorod ajratish bilan tavsiflanadi. Shuning uchun ham tabiatdagi boshqa organizmlarning, jumladan, hay-vonlar va odamlarning hayoti o’simliklarda bula/digan fotosintezga bog-lik- Chunki bu organizmlar organik moddalarni tayyor holda fakat o’simliklar orkali oladilar.
FOTOSINTYeZNI O’RGANISH TARIXI. Fotosintezni o’rganish bo’yicha birinchi tajrmbani ingliz kimyog’ari Dj.Pristli 1771 yilda utkazdi. U sham yondirilishi yoki sichkomnipg nafasolishi natijasidahavosi "buzilgam" shisha kalpoq ostiga yashil yaliiz shoxchasini kuygan va bir necha kundan keyin unda havo yaxshilanganini aniqlagan. Ya‘np yalpiz saklangai ko’-tpokostida sham uzoqmuddat uchmasdan yongap, sichkrn esa yashagan.
1779 yilda gollandiyalik vrach Ya.Ingenxauz juda ko’p marta Pristli tajribasini takrorladi va o’simliklar fakat yorug‘likda xavoni tozalaydi, qorong‘uda esa hayvonlar kabi xavoni buzadi, degan xulosaga keldi. Shunday kilib, Pristli va Ingenxauzlar O’simliklarda karama-karshi ikki xil jarayon mavjudligini anikladilar. Lekin o’simliklar uchun buning nima ahamiyati borligini tushunmadilar.
SHveytsariyalik olim J.Senebe 1782 yilda tajribalar natijasida O’simliklar yorug‘likda kislorod ajratadi va shu bilan bir vaqtda buzilgan havoni ( ya‘ni SO2 ni ) yutadi, degan xulosaga keldi.
1804 yilda shveytsariyalik olim T.Sossyur o’simliklarning yorug‘likda SO2 ni yutib uz tanasida uglerod tuplashini anikladi. U qabul qilingan karbonat angidrid va ajralib chikadigan kislorodning nisbati bir-biriga tengligini, organik modda hosil bo’lishi jarayonida karbonat angidrid bilan bir katorda suv ham ishtirok etishini birinchi marta tajribalar asosida ko’rsatdi.
Frantsuz agroqimyog’ari J.B.Bussengo 1840 yilda fotosintez soxasida qilinadigan ishlar natijalarini xar tomonlama tekshirib kurdi va Sossyurning xulosalarini tasdikladi, ilk bor fotosintezning shakliy tenglamasini tuzdi:
Yorug‘likning fotosintez jarayonidagi rolini aniklash masalasi bilan shuningdek, amerikalik fizik Dj.U.Dreper, keyinchalik Yu.Saks va V.Pfefferlar shurullandilar. Ular fotosintez jarayoni yorug‘lik spek-trinyng sarik, nurlarida eng yaxshi sodir bo’ladi, degan xulosaga keldi-lar. Lekin 1875 yilda yirik fiziolog olim K.A.Timiryazev buxulosa xato ekanligini anikladi.
Tajribalar asosida u eng kuchli fotosintez jarayoni xlorofill mole-kulasi yutadigan qizil nurlarda sodir bo’lishini ko’rsatdi. K.A.Timiryazevningbusoxddabajargan ishlari "O’simliklarning yeruglikni o’zlashtirishi" (1875) mavzusida yozgan doktorlik dissertatsiyasida va "K,uyosh, xaet va xlorofill" (1920) degan kitobida jamlangan.
SHunday kilib, XVIII va XIX asrlarda yashil o’simliklarda sodir bo’ladigan fotosintez jarayoni va uning asosiy tomonlari aniklandi: karbonat angidridning yutilishi, molekulyar kislorodning ajralishi, yorurlikning zarurligi, xlorofillning ishtiroki va organik moddalarninghosil bo’lishi.
XIX asrda fotosintezni o’rganish yanada jadalrok. kechdi. Asosiy tajribalar fotosintetik organ — xloroplastlar, pigmentlar va asosan fotosintez mexanizmini o’rganishga karatildi. Bu so,hada M.S.Tsvet, V.N.Lyu bimenko, AL.Ivanov, A.A.Rixter, S.P.Kostichev, T.N.Godnev, O.Varburg, M.Kalvin,Ye.I.Rabinovich va boshqalarning xizmatlari katta buldi.
Xozirgi kunlarda A.A.Krasnovskiy, AA.Nichiporovich, Yu.Tarchevskiy, A.L.Kursanov, A.T.Makronosov, Yu.Nosirov singari olimlar mazkur jarayonni o’rganish ustida ish olib bormokdalar.