Sinxron generatorlarni uyg‘otish. Abt sini ioning harakat tenglamasini va uzatish funksiyasini aniqlash

Generator kuyidagicha ishlaydi. Elektromagnit uygotish prinsipiga asoslangan uzgaruvchan tok generatorlari uzi-uzini uygotish xususiyatiga ega emas. Bunday generatorlarni ishga tushirish uchun dastlabki dakikalarda uning uygotish chulgamiga akkumulyatordan chutka va mis xalkalar orkali tok beriladi. Uygotish chulgamidan utayotgan tok ta’sirida uning atrofida magnit okimi xosil buladi (4 -rasm). Magnit okimi 7 ning asosiy kismi rotorning tumshuksimon uzagining birinchi bulagi 3 orkali, xavoli tirkishni kesib stator 5 tishchalari va uzagiga utadi,

sungra xavoli tirkishni yana bir bor kesib, rotorning tumshuksimon uza-gining karama-karshi kutblangan ikkinchi bulagi 4 ga utib, uygotish chulgami vtulkasi 1 orkali tutashadi. Magnit okimining kolgan kismi 8 uzakdan tashkariga taralib ketadi. Rotor aylanganda statorning xar bir tishchasi ostidan rotorning dam musbat, dam manfiy kutblangan tumshuksimon uchliklari utadi, ya’ni stator chulgamlarini kesib utayotgan magnit okimi yunalishi buyicha xam, kiymati buyicha xam uzgarib turadi. Natijada, statorning faza chulgamlarida uzgaruvchan elektr yurituvchi kuch induksiyalanadi va uning kiymati kuyidagi ifoda bilan aniklanadi:	3-rasm. Uzgaruvchan tok generatori (soddalashtirilgan kurinishi).
Yef= 4,44  kch f  w  F , (1) Bu yerda: kch- chulgam koeffitsiyenti, f - induksiyalangan EYUK chastotasi, w - statorning bitta faza chulgamlaridagi uramlar soni, F - magnit okimi. Uz navbatida = , Bu yerda: p - juft kutblar soni, n -aylanishlar chastotasi.		4-rasm. Generatorning magnit tizimi

Chulgam koeffitsiyenti k_ch ning kiymati rotor kutblariga va fazaga tugri keladigan stator tishchalari soni = ga boglik ( z - tishchalar soni, m - fazalar soni).Xozirgi kunda avtomobillarda urnatilgan uch fazali (m = 3), olti juftli kutbga (r = 6) ega bulgan rotorli uzgaruvchan tok generatorlari uchun k_ch kuyidagi kiymatlarga ega

z	18	36	72	Genratorning stator chulgamlarida induksiyalangan
q	0,5	1,0	2,0	EYUK ning uzgarish konuniyatini ifodalovchi (1) for-
kch	0,866	1,0	0,966	muladagi aylanishlar chastotasi n bilan magnit oki-

mi F dan boshkalari uzgarmas kattaliklar bulgani uchun kuyidagi belgilashni kiritishimiz mumkin
Se= ,
U xolda (1) ifoda kuyidagi sodda kurinishga ega buladi
Yef = Se  n  F , ( 2 )

Stator chulgamlarida induksiyalangan EYUK ning vakt buyicha uzgarish xarakteri magnit okimining stator doirasidagi xavo tirkishlarida taksimlanishiga boglik, u esa uz navbatida rotor uzagi uchliklarining shakliga boglik. Uzgaruvchan tok generatorlarda asosan shakli trapetsiyasimon bulgan tumshuksimon uchlik rotor uzaklari kullaniladi. Rotor uzagining bunday tuzilishi induksiyalangan EYUK ni sinusoidaga yakin kurinishda uzgarishini ta’minlaydi.

Generatorning stator chulgamlarida xosil bulgan uzgaruvchan tokni uzgarmas tokka aylantirish uchun uch fazali, ikki yarim davrli, kuprikli tugrilash sxemasi ishlatiladi.Bu sxema yordamida tugrilangan kuchlanishning pulsatsiyasi nisbatan katta bulmaydi va xozirgi vaktda avtomobillarda juda keng kulamda kullanilayotgan elektron jixozlarni meyorida ishlashini ta’minlaydi.
Generator chulgamlari "yulduz" sxemasi (5-rasm.a) buyicha ulanganda, tugrilagich kuyidagicha ishlaydi. Tugrilagichdagi diodlar ikki guruxga bulinib, birinchi guruxdagi diodlarning (VD1,VD2, VD3 ) anodlari generatorning musbat kutbiga,

5-rasm. Uch fazali ikki yarimdavrli tugrilagich sxemasi.
ikkinchi guruxdagi diodlarning ( VD4, VD5, VD6 ) katodlari manfiy kutbga, ya’ni "massa"ga ulanadi. Xar kaysi berilgan dakikada tugrilagichda bir vaktda ikkita diod ishlaydi (ya’ni ochik buladi) - birinchi guruxdan anodining musbat potensiali stator chulgamlari ulangan tugun 0 nuktaga nisbatan eng katta bulgan diod va ikkinchi guruxdan katodining manfiy potensiali shu 0 nuktaga nisbatan eng katta bulgan diod. Masalan, 5-rasmda kursatilgan tugrilagich ishining dastlabki dakikalarini taxlil kilaylik.Tokning 0 tugun tomon xarakatini musbat, teskari tomonga xarakatini manfiy yunalish, deb kabul kilingan. Generator ishining dastlabki dakikalarida statorning L3 chulgamidagi kuchlanish musbat, L2 chulgamidagi - manfiy kiymatga ega buladi. L1 chulgamda tok yuk. Bu xolda chulgamlardagi tok rasmdagi kursatkichlar yunalishi buyicha "+" dan "-" ga xarakat kiladi: O tugun - L2 chulgam - VD3 diod - yuklama karshiligi R_yu- "massa" - D4 diod - L3 chulgam - O tugun. YA’ni bu dakikada, tugrilagichning VD3 va D4 diodlari ochik buladi.
Boshka, masalan t dakikada, L1 chulgamdagi kuchlanish musbat, L3 chulgamdagi - manfiy kiymatga ega buladi. L2 chulgamda esa tok yuk. Bu xolda tok, iste’molchilarga, ochik bulgan VD1, VD5 diodlari orkali tugrilanib boradi. Xar juft diodlar kuchlanishdagi tebranish davrining taxminan 1/3 kismiga teng vakt davomida ishlaydi. Tugrilangan kuchlanishning pulsatsiyalanish chastotasi generator fazalar sonining ikkilanganiga teng bulib, bir davr davomida olti pulsatsiyadan iborat (5-rasm,b).
Uzgaruvchan tok generatorlarining afzallik tomonlaridan biri, tugrilagich diodlari akkumulyator batareyasini stator chulgamlari orkali razryad bulishiga yul kuymaydi. Bu generator bilan teskari tok relesini ishlatish zarurati yukoladi va rostlagich tuzilishi ancha soddalashadi.